Qazaq jäne qıtay tilderindegi tuıstıq ataulardıñ mädeniettanulıq aspekti

Adamdar arasındağı Qandastıq, nekelik nemese asırap alu, asırap aluınu baylanısı arqılı tuındağan,özara zañdı jauapkerlik jäne mindetter arqalaytın qoğamdıq baylanıstı tuıs dep ataymız. Tuıstıq baylanıstıñ payda bolu jolınıñ wqsamauına baylanıstı adamdar tuıstardı nekelik baylanıstan tuındağan tuıs jäne qandastıq baylanıstan tuındağan tuıs dep  jalpı eki ülken topqa jikteydi.nekelıq baylanıstan tuındağan tuıstıq ataularğa:Küyeui(丈夫), Äyeli(妻子), Qayın ata(岳父), Qayın apa(岳母) t.b.Al qanlastıq qataınas arqılı tuındağan tuıstıq ataularğa:äke(父亲), şeşe(母亲),Nağaşıata(外公), Nağaşıaapa(外婆)t.b.

Bir adamnıñ qoğamdıq baylanıstağı wstaytın rolı är türli boladı, mısalı bir adam bireuge bala bolsa, al endi bireudiñ ata ˗ anası, tağı bireudiñ bauırı boluı mümkin.osınday qat ˗ qabat tuıstıq baylanıstardan tuıstıq jüye qalıptasadı.är türli tuıstıq baylanıstan wqsamağan tuıstıq ataular payda boladı, osı ataular birigip tuıstıq ataular jüyesin qwraydı.

Qazaq halqı men qıtay halıqı ejelgi « jibek jolı » boyına ornalasıp, özara tığız qarım-qatınasın üzbey kele jatqan köne körşi.Jahandanu ürdis barğan sayın jyilegen ⅩⅩⅠ ğasırda elimizben Qıtay halqı arasındağı qarım-qatınas tek qana ekonomikalıq baylanısıpen ğana şektelip qoimay,  til men ädebiet, mädeniet pen saiyasat t.b salalardı da qamtidı.Mädeni älde sayasi-ekonomikalıq salada bolsın qarım-qatınastıñ bastı qwralı ol ˗ til ekegdigi aytpasaqta tüsinikti. Al bir wlıttıñ tuıstıq atauları sol wlıttıñ tarihı, ruhani jäne materialdıq ömirimen bite qaynasıp tamırın tereñge jibergen asa kürdeli lekcikalıq jüye.sondıqtan olar mädeniet aralıq kommunikaciyada erekşe mañızğa ye.

Qazaq jäne Qıtay tilderindegi tuıstıq ataular turalı jeke-jeke zertteu eñbekteri köptep tabılğanımen, eki tildegi tuıstıq ataulardı jüyeli türde özara salıstıra zertgen ğılımi eñbekter tım az, bwl bizdiñ zertteu eñbegimizdiñ özektiligin körsetedi.Biz bwl eñbegimzde osı aqtañdaqtı toltıru maqsatında eki tildegi tuısıtıq ataulardı salıstıra zerttey otırıp, eki halıqtıñ mädenieti men tilindegi wqsastıqtarmen erekşelikterin ayqındap. qazaq tilindegi tuıstıq ataudardıñ Qıtay tiline audarıluın lingvmädeniet tanulıq aspektisin qarastıramız.

Tuıstıq  ataular  bir halqtıñ  ruhani mädenieti men twrmıs-ädetinen habar beretin leksika-semantikalıq  top. Tilimizdegi tuıstıq ataulardıñ etno-mädeniet,  lingvistikalıq, mädeniettanulıq, semantikalıq  twrğısınan zertteu jwmısın jürgizip bizge asa qwndı eñbekterdi qaldırğan Ä. Qaydar, E. Bukin, M. Malbaqov, M.Ş. Sarıbaeva,   R. Ğ. Sızdıq,  R. K. Diuanova sındı zertteuşi  ğalımdardı atauğa boladı.

«Qazaq tilindegi tuıstıq ataulardıñ basım böligi-erteden kele jatqan töl sözderimiz. Degenmen, basqa tildermen şektesip jatqan nemese körşi halıqtardıñ arasındağı qazaq söylenisterinde kirme ataular jii kezdesedi» [Diuanova R. K. 2015. — №19]. Bwl twrğıdan türik, qırğız, wyğır, özbek, türkimen t.b. türki halıqtarımen qosa qazirgi monğol halqı, äsirese türik tekti monğol taypaların atauımızğa tura keledi. Bizdiñ payımdauımızşa, bwl ataulardı qazaq tiline kirme ataular degennen köri tübi bir türik halqına ortaq tuıstıq ataular dep atağanımız oñdı körinedi. Bwl ataularğa: ah/ağa, baz/baja, böl/böle, hadam/qayın, er/er, qadun/qatın, hud/qwda, naga/nağaşı, t.b. ataular jatadı.

Joğarıda Morgan tuıstıq ataulardı referentivti ( Sipattama jüyesi) jäne vokativti (Jikteu jüyesi) eki topqa jiktegendigin aytqan bolatınbız, Qazaq jäne Qıtay tilindegi tuıstıq ataular jüyesi osı eki ülken toptıda qamtydı.Biraq eki tildegi tuıstıq ataular jüyesinedgi vokativti tuıstıq ataulardıñ wsıtytın salıstırması referentivti tuıstıq ataularğa qarağanda joğarırraq dep aytuğa boladı.

Tilimizdegi tuıstıq ataulardı qandastıq jäne neke qarım-qatınası tuındauına baylanıstı äke jağınan, şeşe jağınan jäne nekelik qarım-qatınası jağınan dep üş topqa böluge bldadı. Bwnı halqımız qısqa da nwsqa «üş jwrt» dep atağan. YAğni, «Öz jwrt» (äke jağınan), «Nağaşı jwrt» (şeşe jağınan), «qayın jwrt» (küyeu nemese äyel jağınan) qatarlı üş topqa bölgen.

Al, qıtay tilindegi tuıstıq ataularğa keletin bolsaq, tek qıtaylardıñ ğana emes basqa da halıqtıñ  tuıstıq ataularında osılay üş topqa  bölüge boladı. Alayda, qıtay halqı twrmısta wlıttıq qwndılıqtardıñ wlttıq psihologiyanıñ wqsamauına baylanıstı bizdegidey naqtı bölip jarıp  aytıtıp otırmaydı. Qıtay tilindegi tuıstıq ataulardı zertteude biz eñ äueli qazirgi zaman qıtay tili men köne qıtay tiliniñ ayırmaşılığın eskeruimiz kerek. Qıtay tarihınıñ är däuiri, är däuirdegi tuıstıq ataulardıñ da erekşelikteri ayqın. Sonımen qatar, är öñirlik dialekttik ayırmaşılıqtarğa baylanıstı tuındağan parıqtardı da eskerumiz kerek.

Köne qıtay qoğamında otbasılıq dästür qattı wstaldı, ondağı  ülken-kişi, er-äyeldiñ jolı qatañ bölinip, otbasılıq jüye erlerdi negiz etti. Olarda bizdegi «jeti ata, jeti wrpaq»-qa bölingeni siyaqtı «ata jolına »( 辈分) bölingen. Anıqtay aytar bolsaq, olar özinen joğarı toğız ata jäne özinen tömen toğız wrpaqqa deyin sanaydı jäne är buınnıñ öz ataluı boldı.

Qazirgi  qıtay tilindegi negizgi tuıstıq ataular qandastıq jäne nekelik qatınasınıñ  bar joqtığına qaray tike tuıstıq (直系亲属) ataular  jäne janama tüıstıq (旁系亲属 ) ataular dep eki ülken topqa böledi.

Kestede körsetilgendey, qıtay tilindegi tike tuıstıq ataular men janama tuıstıq ataulardı  adamnıñ sırtınan ataytın ataular (tuıstıq qatınastı bildiretin ataular) jäne tike şaqıratın ataular dep böluge boladı. Mısalı父亲 äkeni bildirse, äkeni şaqırğanda nemese betke aytqanda爸爸，爹爹，阿爸sındı ataularmen ataydı. Al qazaq wltınıñ tuıstıq ataularında bwnday tildik erekşelik joq. Adamnıñ sırtınan ataytın ataular men tike aytılatın tuıstıq ataular negizinen wqsas.

Köne  Qıtay qoğamı äulettik jüyeni negiz etti, äri  bir äulettegi adamdar  bir familiyanı qolandı. Bir äulet az bolğanda birneşe otbasıdan, köp bolğanda tipti birneşe jüzdegen otbasıdan twratın ülken bir jüyeni qwraydı. Sondıqtan köne qıtay halqınıñ tuıstıq ataular basqa köptegen tilderdegi tuıstıq ataularğa qarağanda sanı jağınan asa köp, qolanıluı asa  kürdeli äri ülken leksikalıq qor sanalaladı. Biz bwl eñbegimizde olardıñ barlığın qarastırıp jatpadıq. Tek qazir  birşama  köp  qoldanılatın negizgi tuıstıq ataular jöninde ğana salıstıru jürgizdik.

Meyli qandayd a bir halıq bolsın özine tän qaytalanbas salt-dästüri, wlıttıq psihikası, wlıttıq qwndılıqtarı boladı. Biz bwl şağın ğana eñbegimizde  tazaq tili men qıtay  tilindegi tüıstıq ataulardı tolıq salıstırıp körsete almaytınımız anıq. Degenmen, bügingidey jahandanu qadamı jiilep, wlt pen wlt arasındağı qarım-qatınastar jaña deñgeyge köterilgen twsta özimizge alıs-jaqın wlttardıñ tili men mädenietin, qwndılıqtarın jete tanu, eñ äluli özimiz üşin de asa mañızdı. Bwl trans-wlttıq baylanıstar twsında bäsekege qabiletti wlt retinde tanıluımızğa da öz septigin tigizedi degen oydamız. Äri, osı şağın jwmısımız osı bağıttağı jwmıstarğa az da bolsa öz septigin tigizedi degen senimdemiz.

Paydalanğan  ädebtetter:

1. Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi. –Almatı, 1974-1986 jj Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi. –Almatı, 2008jj.
2. Diuanova R. «Qazaq tilindegi tuıstıq ataulardıñ mağınalıq qwrılımı men leksikografiyalanu erekşelikteri», Almatı, 2010.
3. Joldasbek L. Qazaq söylenisterindegi tuıstıq ataular», Almatı, 1998
4. 《现代汉语词典》第七版，(商务印书馆)2017年
5. 《　简谈现代汉语中的人际称谓》潘俊林2000
6. 《汉语称谓大词典》吉常宏 2001-12-1
7. 《祖宗十八代》https://baike.baidu.com/item/祖宗十八代

Mäue Maqan

Şet tilderi jäne İskerlik kar'era

uinversitetiniñ magistrantı