اقش بايانداماسى: «قوس بيلىك» ورناعان قازاقستان ادام قۇقىعى ورەسكەل بۇزىلاتىن ەلدەر قاتارىندا

ەندى اقش ادام قۇقىقتارى ورەسكەل بۇزىلاتىن مەملەكەتتەرگە ءجيى سانكتسيا ەنگىزىپ، جاۋاپقا تارتپاق. مەملەكەتتىك حاتشى ەنتوني بلينكەن ۇسىنعان باياندامادا قازاقستان بيلىگى وپپوزيتسيا مەن ازاماتتىق بەلسەندىلەردى قۋدالاپ، ءسوز بوستاندىعىنا شەكتەۋ قوياتىن مەملەكەت رەتىندە ايتىلادى.

مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتە الەمدەگى ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋى تاقىرىبىندا وتكەن جيىندا بلينكەن:

«پرەزيدەنت دجو بايدەن ادام قۇقىقتارى ماسەلەسىن امەريكانىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى ەتۋگە دايىن. مەن جانە بارلىق مەملەكەتتىك دەپارتامەنت بۇل مىندەتتەمەنى وتە ماڭىزدى دەپ سانايمىز. ءبىز ديپلوماتيانىڭ بارلىق قۇرالدارىن ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە ولاردىڭ بۇزىلۋىنا كىنالىلەردى جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن قولدانامىز. اقش اكىمشىلىگى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا قارسى»، – دەدى.

بلينكەن قىتاي، رەسەي، بەلارۋس، ۋگاندا، ۆەنەسۋەلا، ەفيوپيانىڭ تيگراي شتاتى، سيريا، ميانماداعى احۋالعا توقتالىپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، قازاقستانعا دا جەكە توقتالىپ وتكەن.

باياندامادا قازاقستانداعى ساياسي جۇيە اۆتوريتارلى ەكەنى ايىلعان. سونداي-اق مۇندا ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى ماڭىزدى پروبلەمالار رەتىندە: ۇكىمەت تاراپىنان ساياسي قىسىم كورسەتۋ; سوت جۇيەسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە بايلانىستى پروبلەمالار; پىكىر ءبىلدىرۋ، ءباسپاسوز جانە ينتەرنەت بوستاندىعىن شەكتەۋ; بەيبىت جينالىستار مەن قاۋىمداستىقتار بوستاندىعىنا ارالاسۋ; ساياسي ومىرگە قاتىسۋدى شەكتەۋ; سىبايلاس جەمقورلىق; ادام ساۋداسى جانە ەڭبەكشىلەر قاۋىمداستىقتارىنىڭ بوستاندىعىن شەكتەۋ اتالعان.

اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى جىل سايىن الەمدە ادام قۇقىقتارى تۋرالى بايانداما جاريالايدى. وپپوزيتسيا وكىلدەرى مەن تىلشىلەردى قۋدالاۋ ءجيى ۇشىراساتىن مەملەكەتتەر تىزىمىندە رەسەي مەن قىتاي كوش باستاپ يۇر. سەيسەنبىدە جاريالانعان ەسەپتە مەملەكەتتىك دەپارتامەنت رەسەي مەن قىتايدى، قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىن كەزەكتى مارتە سىنعا الدى.

11 اقپاندا ەۋروپارلامەنت قازاقستانداعى ادام قۇقىعى تۋرالى قارار قابىلداعان. وندا قازاقستانداعى ادام قۇقىعى بۇزىلۋىنىڭ جيىلەگەنى، ازاماتتىق بەلسەندىلەردىڭ بيلىكتەن قىسىم كورەتىنى، كەيبىرىنىڭ قۋدالاۋ كەزىندە قايتىس بولىپ جاتقانى، سايلاۋلاردىڭ ءادىل وتپەيتىنى، ازاماتتىق قوعام اياسىنىڭ تارىلعانى ايتىلادى. قارار ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنا جاۋاپتى قازاقستان شەنەۋنىكتەرى مەن مەكەمەلەرىنە سانكتسيا سالۋدى قاراستىرۋعا شاقىرادى.

Human Rights Watch حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمى الەمدەگى ادام قۇقىقتارىنىڭ جاي-كۇيىنە ارنالعان 2021 جىلعى ەسەبىندە «قازاقستان پرەزيدەنتى توقاەۆ رەفورما جايلى ۋادەلەر بەرگەنىمەن، 2020 جىلى ەلدە ادام قۇقىعى جاقسارعان جوق» دەپ مالىمدەگەن.

وزگە دە حالىقارالىق ۇيىمدار مەن باتىس ەلدەرى قازاقستان استاناسىن حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا العان مىندەتتەمەلەرىن ورىنداپ، ادام قۇقىقتارى مەن ازاماتتىق بوستاندىقتاردى ساقتاۋعا، وپپوزيتسيا مەن ازاماتتىق بەلسەندىلەردى قۋدالاۋدى دوعارۋعا ۇنەمى شاقىرىپ كەلەدى. قازاقستان بيلىگى ەلدە ادام قۇقىقتارى ساقتالىپ وتىر دەپ مالىمدەيدى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ 2019 جىلعى ماۋسىمداعى سايلاۋدان كەيىن پرەزيدەنت بولدى. ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار مەن ادام قۇقىقتارى بيۋروسىنىڭ باقىلاۋ ميسسياسىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، سايلاۋ كۇنى داۋىس سانىن بۇرمالاۋ; جينالىستار، پىكىرلەر مەن قاۋىمداستىقتار بوستاندىعىن شەكتەۋ جانە تۇتاستاي العاندا دەموكراتيالىق ستاندارتتارعا قايشى ارەكەت ەتۋ سياقتى قۇقىقبۇزۋشىلىقتار انىقتالدى. بۇرىنعى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ بىرقاتار مەملەكەتتىك فۋنكتسيالار بويىنشا ءومىر بويى زاڭدىق وكىلەتتىكتەرگە يە. اتقارۋشى بيلىك زاڭ شىعارۋشى جانە سوت بيلىگىن، سونداي-اق ايماقتىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىن باسقارادى. كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر نەمەسە تۇزەتۋلەر پرەزيدەنتتىڭ كەلىسىمىن تالاپ ەتەدى.

نازارباەۆ بيلىكتەن كەتسە دە، قازاقستاندا «قوس بيلىك» فەنومەنىنىڭ بەلەڭ العانى ءجيى ايتىلادى. 2019 جىلى ۇلىبريتانيانىڭ حالىقارالىق قاتىناستار بويىنشا بەدەلدى ساراپتاما ورتالىعى قازاقستانداعى بيلىك ءترانزيتى جونىندە زەرتتەۋ جاريالاپ، ءىس جۇزىندە توقاەۆ پرەزيدەنت رەتىندە الدىڭعى پرەزيدەنت قالىپتاستىرعان جۇيەدەگى قوس بيلىكتىڭ جارتىسى سانالاتىنىن ايتتى.

زەرتتەۋگە قاتىسقان ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، «بۇرىنعى كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ ەشقايسىسى ءالى باسىنان وتكەرمەگەن مۇنداي ۇرپاقارالىق ءترانزيتتىڭ قاۋپى كوپ. 1991 جىلعى تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىنعى ۋاقىتتان بەرى ەلدە ۇستەمدىك ەتىپ كەلگەن ءوز ءداستۇرىن ساقتاپ قالۋمەن قوسا، نازارباەۆ قازاقستاننىڭ ءوزى باستاپ بەرگەن باعىتتان بۇرىلماي، كۇشەيىپ كەلە جاتقان كوپتەگەن ىشكى جانە سىرتقى سىن-قاتەرلەر كونتەكسىندە رەجيمنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاپ قالعانىن قالايدى».

سونداي-اق، ەڭ ۇلكەن ىشكى قاتەر – ەلدى باسقارۋ ماسەلەسى. نازارباەۆ بيلىگى تۇسىندا ءبىرشاما ەكونوميكالىق جەتىستىككە قول جەتكەنىمەن، ساياسي رەفورمالار ەداۋىر ارتتا قالدى. اسىرەسە تاۋەلسىز سوت جۇيەسىن، لايىقتى باقىلاۋ بيلىگى بار پارلامەنتتى قالىپتاستىرۋ جانە بيلىكتىڭ ءوزى قۇرمەتپەن قارايتىن كونستيتۋتسيانى ازىرلەۋ بويىنشا رەفورما جۇرمەدى. ونىڭ ورنىنا «نازارباەۆ ءوز وكىلەتىن ۇزارتىپ، بيلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن كونستيتۋتسياعا ءجيى وزگەرىس ەنگىزدى، ءسويتىپ جابىق، بەيرەسمي ساياسي جۇيە تۇراقتادى. بۇل ينستيتۋتتىق باسقارۋدى، جالپى العاندا ەلدىڭ دامۋىن تەجەدى» دەپ سانايدى ساراپشىلار.

"The Qazaq Times"