Qazaqstannıñ birinşi jäne ekinşi prezidentteri. Foto: Kursiv.kz

Endi AQŞ adam qwqıqtarı öreskel bwzılatın memleketterge jii sankciya engizip, jauapqa tartpaq. Memlekettik hatşı Entoni Blinken wsınğan bayandamada Qazaqstan biligi oppoziciya men azamattıq belsendilerdi qudalap, söz bostandığına şekteu qoyatın memleket retinde aytıladı.

Memlekettik departamentte älemdegi adam qwqıqtarınıñ saqtaluı taqırıbında ötken jiında Blinken:

«Prezident Djo Bayden adam qwqıqtarı mäselesin Amerikanıñ sırtqı sayasatınıñ negizgi taqırıbı etuge dayın. Men jäne barlıq memlekettik departament bwl mindettemeni öte mañızdı dep sanaymız. Biz diplomatiyanıñ barlıq qwraldarın adam qwqıqtarın qorğau jäne olardıñ bwzıluına kinälilerdi jauapqa tartu üşin qoldanamız. AQŞ äkimşiligi adam qwqıqtarınıñ bwzıluına qarsı», – dedi.

Blinken Qıtay, Resey, Belarus', Uganda, Venesuela, Efiopiyanıñ Tigray ştatı, Siriya, M'yanmadağı ahualğa toqtalıp ötti. Sonımen qatar, Qazaqstanğa da jeke toqtalıp ötken.

Bayandamada Qazaqstandağı sayasi jüye avtoritarlı ekeni ayılğan. Sonday-aq mwnda adam qwqıqtarı salasındağı mañızdı problemalar retinde: Ükimet tarapınan sayasi qısım körsetu; sot jüyesiniñ täuelsizdigine baylanıstı problemalar; pikir bildiru, baspasöz jäne internet bostandığın şekteu; beybit jinalıstar men qauımdastıqtar bostandığına aralasu; sayasi ömirge qatısudı şekteu; sıbaylas jemqorlıq; adam saudası jäne eñbekşiler qauımdastıqtarınıñ bostandığın şekteu atalğan.

AQŞ Memlekettik departamenti jıl sayın älemde adam qwqıqtarı turalı bayandama jariyalaydı. Oppoziciya ökilderi men tilşilerdi qudalau jii wşırasatın memleketter tiziminde Resey men Qıtay köş bastap iwr. Seysenbide jariyalanğan esepte Memlekettik departament Resey men Qıtaydı, Qazaqstandağı adam qwqıqtarınıñ bwzıluın kezekti märte sınğa aldı.

11 aqpanda Europarlament Qazaqstandağı adam qwqığı turalı qarar qabıldağan. Onda Qazaqstandağı adam qwqığı bwzıluınıñ jiilegeni, azamattıq belsendilerdiñ bilikten qısım köretini, keybiriniñ qudalau kezinde qaytıs bolıp jatqanı, saylaulardıñ ädil ötpeytini, azamattıq qoğam ayasınıñ tarılğanı aytıladı. Qarar adam qwqığınıñ bwzıluına jauaptı Qazaqstan şeneunikteri men mekemelerine sankciya saludı qarastıruğa şaqıradı.

Human Rights Watch halıqaralıq qwqıq qorğau wyımı älemdegi adam qwqıqtarınıñ jay-küyine arnalğan 2021 jılğı esebinde «Qazaqstan prezidenti Toqaev reforma jaylı uädeler bergenimen, 2020 jılı elde adam qwqığı jaqsarğan joq» dep mälimdegen.

Özge de halıqaralıq wyımdar men Batıs elderi Qazaqstan astanasın halıqaralıq qauımdastıq aldında alğan mindettemelerin orındap, adam qwqıqtarı men azamattıq bostandıqtardı saqtauğa, oppoziciya men azamattıq belsendilerdi qudalaudı doğaruğa ünemi şaqırıp keledi. Qazaqstan biligi elde adam qwqıqtarı saqtalıp otır dep mälimdeydi.

Qasım-Jomart Toqaev 2019 jılğı mausımdağı saylaudan keyin prezident boldı. Europadağı qauipsizdik jäne ıntımaqtastıq wyımınıñ Demokratiyalıq instituttar men adam qwqıqtarı byurosınıñ baqılau missiyasınıñ mälimetteri boyınşa, saylau küni dauıs sanın bwrmalau; jinalıstar, pikirler men qauımdastıqtar bostandığın şekteu jäne twtastay alğanda demokratiyalıq standarttarğa qayşı äreket etu siyaqtı qwqıqbwzuşılıqtar anıqtaldı. Bwrınğı prezident Nwrswltan Nazarbaev birqatar memlekettik funkciyalar boyınşa ömir boyı zañdıq ökilettikterge ie. Atqaruşı bilik zañ şığaruşı jäne sot biligin, sonday-aq aymaqtıq jäne jergilikti bilik organdarın basqaradı. Konstituciyağa engiziletin özgerister nemese tüzetuler prezidenttiñ kelisimin talap etedi.

Nazarbaev bilikten ketse de, Qazaqstanda «qos bilik» fenomeniniñ beleñ alğanı jii aytıladı. 2019 jılı Wlıbritaniyanıñ halıqaralıq qatınastar boyınşa bedeldi saraptama ortalığı Qazaqstandağı bilik tranziti jöninde zertteu jariyalap, is jüzinde Toqaev prezident retinde aldıñğı prezident qalıptastırğan jüyedegi qos biliktiñ jartısı sanalatının ayttı.

Zertteuge qatısqan sarapşılardıñ pikirinşe, «Bwrınğı keñes respublikalarınıñ eşqaysısı äli basınan ötkermegen mwnday wrpaqaralıq tranzittiñ qaupi köp. 1991 jılğı täuelsizdikten bwrınğı uaqıttan beri elde üstemdik etip kelgen öz dästürin saqtap qalumen qosa, Nazarbaev Qazaqstannıñ özi bastap bergen bağıttan bwrılmay, küşeyip kele jatqan köptegen işki jäne sırtqı sın-qaterler konteksinde rejimniñ twraqtılığın saqtap qalğanın qalaydı».

Sonday-aq, eñ ülken işki qater – eldi basqaru mäselesi. Nazarbaev biligi twsında birşama ekonomikalıq jetistikke qol jetkenimen, sayasi reformalar edäuir artta qaldı. Äsirese täuelsiz sot jüyesin, layıqtı baqılau biligi bar parlamentti qalıptastıru jäne biliktiñ özi qwrmetpen qaraytın konstituciyanı äzirleu boyınşa reforma jürmedi. Onıñ ornına «Nazarbaev öz ökiletin wzartıp, biligin nığaytu üşin konstituciyağa jii özgeris engizdi, söytip jabıq, beyresmi sayasi jüye twraqtadı. Bwl instituttıq basqarudı, jalpı alğanda eldiñ damuın tejedi» dep sanaydı sarapşılar.

"The Qazaq Times"