1999-2018 جىلدار. ۆلاديمير پۋتين. فوتوكوللاج: اشىق دەرەككوز

رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسى دا، سەنات تا كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەستەندىرۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن  ءۇشىنشى وقىلىمدا ماقۇلدادى. بۇل باستامانى ۆلاديمير ءپۋتينننىڭ ءوزى بىلتىر قاڭتاردا ۇسىنىپ، «قازاقستاندىق مودەلدى» تاڭداعان. ەندى 1999 جىلدان بەرى بيلىكتەگى نەگىزگى فيگۋرانت – پۋتين 2036 جىلعا دەيىن سول ورىندا قالا الادى.

القيسسا، ناۋرىزدا فەدەراتسيا كەڭەسى پۋتينگە 2024 جىلى وتەتىن سايلاۋعا پرەزيدەنتتىككە كانديدات رەتىندە قاتىسۋعا جول اشاتىن كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستى قولدادى. پرەزيدەنتتىك مەرزىمدى شەكتەۋدى جويۋ تۋرالى ۇسىنىستى پارلامەنتكە تاريحتاعى ءبىرىنشى ايەل عارىشكەر، «ەدينايا روسسيا» پارتياسىنان سايلانعان دەپۋتات ۆالەنتينا تەرەشكوۆا ەنگىزگەن.

جاڭا وزگەرىستەر بويىنشا، جاسى 35-تەن اسقان، رەسەي اۋماعىندا كەمى 25 جىل تۇراقتى تۇراتىن، شەتەل ازاماتتىعى جوق جانە ەشقاشان بولماعان، وزگە ەلدە ىقتيارحاتپەن دە تۇرماعان ادام رەسەي پرەزيدەنتى بولىپ سايلانا الادى. دەگەنمەن مەملەكەت نە ونىڭ بولىگى رەسەي قۇرامىنا كەيىن قوسىلسا، وندا تۇراتىن ادامنىڭ ازاماتتىعىنا قاتىستى بۇل تالاپتار قولدانىلمايدى.

رەسمي مالىمەتتەردە حالىقتىڭ 77,92%-ى ءپۋتيننىڭ باسقارۋىنا قولداۋ بىلدىرگەن. ال رەسەي بيلىگى شەتەل اگەنتى تىزىمىندەگى كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىم قاتارىنا قوسقان «لەۆادا-تسەنتر» ورتالىعى ۇسىنعان مالىمەتتە رەسەيلىكتەردىڭ 41%-ى ءپۋتيننىڭ 2024 جىلدان كەيىن پرەزيدەنت بولعانىنا قارسى ەكەنى ايتىلعان. ونىڭ بيلىكتە تاپجىلماي وتىرعانىن سىنعا العان كرەمل سىنشىلارى پۋتين زەينەتكە كەتۋى ءتيىس دەپ سانايدى.

پوستكەڭەستىك ەلدەردەگى باسقارۋدىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى كوپ ەمەس. پۋتين بيلىگىنىڭ ءترانزيتى باستالعان ءسات قازاقستانداعى ساياسي احۋالدى ەسكە سالادى: 2018 جىلى مامىردا قازاقستان پارلامەنتى «قر قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تۋرالى» زاڭدى ماقۇلداپ، شىلدەدە ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ بەكىتتى.

قۇجاتتا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە - ەلباسىنا ونىڭ تاريحي ميسسياسىنا بايلانىستى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن توراعا رەتىندە باسقارۋ قۇقىعى ءومىر بويى تيەسىلى» ەكەنى جازىلعان. وعان پرەزيدەنت، ءماجىلىس جانە سەنات توراعالارى، پرەمەر-مينيستر، مەملەكەتتىك حاتشى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جەتەكشىسى، قاۋىپسىزدىك كەڭەسى حاتشىسى، باس پروكۋرور، ۇقك توراعاسى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، قورعانىس ءمينيسترى جانە ىشكى ىستەر ءمينيسترى مۇشە بولا الادى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قۇرامىن پرەزيدەنت جانە كەڭەس توراعاسى اقىلداسا وتىرىپ جاساقتايدى.

قاۋىپسىزدىك كەڭەسى 1991 جىلى قازاق سسر پرەزيدەنتى بولىپ تۇرعان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن ەل تاعدىرىنا بايلانىستى ماڭىزدى ماسەلەلەر شەشىلەتىن كونسۋلتاتيۆتى-كەڭەسشى ورگان بولىپ قۇرىلعان. ول 1993 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى بولىپ قايتا قۇرىلعان.

ال 2019 جىلى ناۋرىزدا نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتستاۆكاعا كەتەتىنىن جاريالادى. دەگەنمەن، ول ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك اپپاراتقا ىقپالىن ساقتاپ قالعان. ياعني پۋتين دە مەملەكەتتىك كەڭەسكە شەكسىز قۇزىرەت يەلەنىپ، قازاقستاندىق جۇيەنى ۇلگى ەتكەن.

«پاتشانىڭ ورالۋىنا» رەاكتسيا

باتىس ساراپشىلارىنىڭ رەسەيدەگى اۋىس-ءتۇيىس جايىندا پىكىرلەرى قازاقستاندى اينالىپ وتكەن جوق. دە-يۋرە تۇرعىسىندا پۋتين بيلىگىنىڭ جارتىسى دۋماعا وتكەنمەن، دە-فاكتودا ول بارلىق ينستيتۋتتارعا ىقپال ەتۋشى كۇش اتانادى. ياعني بۇل ويىندا پۋتين «قازاقستاندىق نۇسقانى» تاڭداعان: قازاقستاندا پرەزيدەنتتىك جۇيە بولعانمەن، ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ بارلىق سالاداعى ىقپالى قوس بيلىك فەنومەنىن تۋعىزىپ وتىر. دەمەك، پۋتين بۇل ساياسي ويىندا كورشى مەملەكەتتىڭ ءىزىن جالعاپ، ءاۆتوريتاريزمنىڭ جارقىن مىسالىن كورسەتىپ وتىر دەيدى ساراپشىلار.

فرانتسيالىق Le Monde باسىلىمى: «باستى دۇنيە – 67 جاستا بولسا دا بيلىكتى باسقارىپ وتىرعان ءپۋتيننىڭ ساياسي جۇيەسى. مەملەكەتتىك كەڭەس، باسقا دا ورگانداردىڭ كۇشەيۋى ءالى كۇنگە دەيىن كۇماندى. بۇل جايت 2019 جىلى پرەزيدەنت قىزمەتىنەن كەتكەن، بىراق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ باسشىسى رەتىندە ساياسي ساحنادا باستى ءرولىن ساقتاپ كەلە جاتقان قازاقستاننىڭ بۇرىنعى باسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ جوسپارىن ەسكە سالادى»، – دەپ جازعان.

«پۋتين مىرزا ءوز بيلىگىنىڭ كەم دەگەندە ءبىر بولىگىن دۋما قۇزىرىنا وتكىزگەنمەن، مۇراگەر تۋرالى جاق اشپايدى. مەدۆەدەۆتەن باسقا، بۇل رولگە كانديداتتار رەتىندە ماسكەۋ مەرى سەرگەي سوبيانين، قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ باسشىسى سەرگەي شويگۋ، ۆيتسە-پرەمەرا دميتري كوزاك، بۇرىنعى وققاعار الەكسەي ديۋمين جانە پۋتين ماريا مەن ەكاتەرينانى قوسقاندا ونداعان ادامدى اتاۋعا بولادى»، – دەپ جازدى Financial Times.

Tvnet پورتالى:

«بۇل داۋىس بەرۋگە باراتىندار لوتەرەياعا قاتىسىپ، كولىك نەمەسە پاتەر ۇتىپ الا الادى. ماسكەۋ ەلەكتوراتتى جانداندىرۋ ءۇشىن ءبارىن جاسايدى. رەسەيدەگى ساياسي وپپوزيتسيانىڭ سولتۇستىك كورەياداعى نەمەسە قىتايداعى وپپوزيتسيا سياقتى مۇمكىندىگى از بولعاندىقتان، وزگەرىستى كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق».

Sandra Veinberga:

«بۇل اقىماقتىقتىڭ ءبارى ءپۋتيننىڭ بيلىكتە ماڭگى قالۋى ءۇشىن عانا ويلاپ تابىلعان. تاعى قانداي تارماقتار مەن ابزاتستار بولاتىنى ماڭىزدى ەمەس، ويتكەنى ولاردىڭ باستى ماوقساتى بەلگىلى. بيلىك پۋتينگە وزگە بالاما جوق جانە ادامدار ونىڭ بيلىگىنە قولداۋ بىلدىرەدى دەپ جالعان مالىمەت تاراتىپ وتىر. ولاردىڭ حالىققا تىكەلەي سۇراق قويۋعا باتىلى جەتپەيدى. سەبەبى بيلىكتەگىلەر قوورقادى».

Politiken باسىلىمى: «بيلىك حالىق الدىندا وسالدىعىن كورسەتتى. ۇياتقا قالدى. ازاماتتاردىڭ قالاۋىن ەسكەرمەستەن كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزدى. بيلىكتىڭ العاشقى جيىرما جىلىندا پۋتين – ءىشىنارا پرەزيدەنت، ءىشىنارا پرەمەر-مينيستر رەتىندە دەموكراتيانى ولتىرۋگە تىرىسقانى بەلگىلى. ءبىز ونىڭ اگرەسسيۆتى ساياساتتى جاقتايتىنىن دا جاقسى بىلەمىز. بۇعان قىرىم تۇبەگىن اننەكسيالاۋى، ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى سوعىس، سيرياداعى اسكەري قىلمىستار جانە ەۋرووداقتى تۇراقسىزداندىرىپ، باتىس دەموكراتياسىنا قايشى ارەكەتتەرى مىسال بولا الادى».

ERR:

«مۇنىڭ بارلىعى الەمگە جالعان بەينە كورسەتۋگە ارنالعان: «جوق، مەن ديكتاتور ەمەسپىن، حالىق مەنى بيلىكتە قالۋىمدى ءوتىندى» دەگەن سارىنداعى اڭگىمەلەر. شىن مانىندە، رەفەرەندۋم پرەزيدەنتتىڭ وتكەن مەرزىمدەرىن ەمەس، ەلدىڭ بولاشاعىن جويادى. 1 شىلدەدەن كەيىن پۋتين رەسەيدىڭ ماڭگىلىك، اجىراماس بولىگىنە اينالدى».

"The Qazaq Times"