جاڭا پرەزيدەنت، ەسكى جۇيە: قىرعىزستانداعى «حان» سايلاۋى

بيلىكتىڭ اۋىسۋىنا اكەلگەن تولقۋلاردان كەيىن دەموكراتياعا ءبىر تابان جاقىن قىرعىزستاندا پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. ناتيجەسىندە ەلدىڭ التىنشى پرەزيدەنتى بولىپ 52 جاستاعى سادىر جاپاروۆ سايلاندى. ول 79,12% داۋىسپەن جەڭىسكە جەتتى. جاپاروۆتىڭ جەڭىسىنەن كەيىن «ساتتىلىك فەنومەنى» دەپ باعالانعان سايلاۋدىڭ پوستكەڭەستىك ەلدەردەگى ساياسي دودالاردان ايىرماشىلىعى از. مۇندا دا قازاقستانداعىداي «اقىلى نۇربوتتاردىڭ» بەلسەندىلىگى مەن زاڭعا قايشىلىق بايقالدى. سونداي-اق ەكى ەلدە دە پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر نەگىزگى فيگۋرا سايلاۋالدى دەباتتارعا قاتىسقان جوق.

سايلاۋمەن قاتار، مۇندا ەلدەگى باسقارۋ فورماسى بويىنشا رەفەرەندۋم ءوتتى. ناتيجەسىندە قىرعىزستان سايلاۋشىلارى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىن قولدادى. بۇل نۇسقانى رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرگەندەردىڭ 81%-ى ماقۇلداعان. وسىلايشا، سادىر جاپاروۆ داعدارىستا قالعان قىرعىزستان بيلىگىن قولىنا الدى.

پاندەميا، كارانتين جانە بيلىكتىڭ اۋىسۋىنان كەيىن ءىجو 8,1%-عا قىسقارىپ، قىرعىزستان ەكونوميكاسى قۇلدىرادى. سونىمەن بىرگە، ەلدىڭ ەڭ ءىرى نەسيە بەرۋشىسى قىتاي قارىز بويىنشا تولەمدى تەك 2020 جىلعا جانە قوسىمشا سوماعا كەيىنگە قالدىرۋعا كەلىستى. بۇعان دەيىن پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەر اراسىندا وتكەن ەكى دەباتقا دا جاپپاروۆ قاتىسقان جوق. پىكىر سايىس بارىسىندا سادىر جاپاروۆتىڭ قىتايمەن استىرتىن بايلانىسى بار بولۋى مۇمكىن دەگەن ويدىڭ ۇشىن قانات يساەۆ ورتاعا تاستاعانى كوپ تالقىعا شوق تاستادى. ول بۇعان دەيىن «قىتاي تىڭشىسى بولۋى مۇمكىن» دەلىنگەن جك دەپۋتاتى ءادىل ءجۇنىسۇلى مەن سادىر جاپاروۆتىڭ بايلانىسىن ءجىتى تەكسەرۋ كەرەك دەگەن پىكىرىن ايتقان بولاتىن.

ەلدەگى سايلاۋدان كەيىن ەقىۇ-نىڭ رەسمي وكىلى: «ءبىز زاڭنامالىق بازا تەڭ سايلاۋدى قامتاماسىز ەتەتىنىن جانە تۇبەگەيلى بوستاندىقتار ساقتالاتىنىن انىقتادىق. ناۋقاننىڭ وزىندە ءبىر عانا كانديدات باسىم بولدى. ول پروپورتسيونالدى ەمەس قارجى جانە اكىمشىلىك رەسۋرستاردى پايدالانۋ ارقىلى ارتىقشىلىققا يە بولدى. سول سەبەپتى ەقىۇ بۇل كۇرەستى شىنايى ءوتتى دەپ سانامايدى»، – دەپ مالىمدەدى.

قىرعىزستاندا پرەزيدەنت التى جىلعا ءبىر-اق مەرزىمگە سايلانادى. الايدا بۇرىنعى پرەزيدەنت سوورونباي جەەنبەكوۆ قازانداعى حالىق تولقۋىنان كەيىن بيلىكتەن ەرتە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ءۇش جىلعا تاياۋ پرەزيدەنت بولعان ونىڭ تاعى دا ءۇش جىلدان اسا مەرزىمى قالعان ەدى.

پارلامەنتتىك سايلاۋدان كەيىن بولعان قاقتىعىستار كەزىندە 11,5 جىلعا سوتتالعان جاپاروۆ تۇرمەدەن بوساتىلعان. كەيىننەن ول كۇتپەگەن جەردەن نارازىلىق اكتسيالاىنىڭ جەتەكشىسى، سودان كەيىن پرەمەر-مينيستر جانە پرەزيدەنتتىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولدى.

بيلىكتەگى توسىن وزگەرىس

جاپاروۆ ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنعان كەزدە قوعامدىق پىكىر جاقتاۋشىلار مەن داتتاۋشىلار بوپ ەكىگە بولىنگەن. بىرقاتار ساراپشىلار پرەزيدەنت سايلاۋىن زاڭدى دەپ سانامايدى. سەبەبى بۇل – پوستكەڭەستىك ەلدەردە قالىپتاسقان ءۇردىس. جانە سايلاۋدىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن وتكەنىن، ونىڭ تاعايىندالۋى كونستيتۋتسياعا نەمەسە زاڭعا تولىق سايكەس كەلمەگەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. دەمەك بۇل جاپاروۆ پەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ «بيلىكتى يەمدەنۋ جانە ەسكى جۇيەنى جالعاستىرۋ» ارەكەتىنىڭ ءبىر پاراسى دەۋگە نەگىز بار.

2013 جىل. سادىر جاپاروۆ، قامشىبەك تاشيەۆ (قازىرگى ۇقك باسشىسى، سول جاقتا) جانە تالانت مامىتوۆپەن (2020 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ پرەزيدەنتتىڭ مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى) بىرگە سوتتا. فوتو: AFP

زاڭگەرلەر دە جاپاروۆتىڭ كونستيتۋتسيالىق رەفورماسىن، سونداي-اق باسقارۋ تۇرىندە رەفەرەندۋم وتكىزۋدى زاڭسىز دەپ سانايدى. بۇعان دەيىن ەۋروپاداعى ۆەنەتسيا كوميسسياسى پارلامەنتتىك سايلاۋدى رەفەرەندۋم مەن كونستيتۋتسيالىق رەفورمادان كەيىن وتكىزۋدى جوسپارلانعانى ءۇشىن قىرعىزستان بيلىگىن سىنعا العان.

«كونتەكست» ساياسي باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى ازيم ازيموۆ سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە: «جاپاروۆ ءوز كانديداتۋراسىن تولىقتاي باقىلاۋعا الدى. ءىس جۇزىندە ءوز مەرزىمىنە قىزمەت ەتكەن پارلامەنت ونى قولدايدى، ال نەگىزگى لاۋازىمداردا قازىر ونىڭ جاقتاستارى مەن جاقىن سەرىكتەستەرى بار. وسى توبىنىڭ كومەگىمەن ول اكىمشىلىك رەسۋرسقا وڭاي قول جەتكىزە الادى»، – دەيدى.

ال جاڭا پرەزيدەنتتى جاقتاۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، جاپاروۆ «كۋمتور» ءىرى التىن كەن ورنىنا قاتىستى ماسەلەدە شىنايى زەرتتەۋدى تالاپ ەتكەنى ءۇشىن ساياسي قۋدالاۋعا ۇشىراعان. بەينە ۇندەۋلەرىندە ول بيلىكتى اشىق سىنعا الىپ، جۇيەگە قارسى ەكەنىن بىلدىرگەن.

جاپاروۆ ساياساتقا جاڭادان كەلگەن ادام ەمەس. ەڭبەك جولىن 2005 جىلى اۋدان دەپۋتاتى بولىپ باستاعان ول ءبىراز ۋاقىت بۇرىنعى پرەزيدەنت قۇرمانبەك باكيەۆتىڭ كەڭەسشىسى بولىپ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كوميسسار لاۋازىمىنا يە بولعان.

2010 جىلعى جاپپاي نارازىلىقتار كەزىندە جانە 2 مىڭنان استام ادامنىڭ ءومىرىن قيعان ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە بولعان ەتنيكالىق قاقتىعىس كەزىندە جاپاروۆ بىتىمگەرشىلىك ميسسياسىنا بەلسەندى قاتىستى.

قىرعىزستانداعى «نۇربوتتار»

جاپاروۆتىڭ جاقتاستارى مەن قارسىلاستارى اراسىنداعى «ءىرى تارتىس» الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءجيى بولادى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ولاردىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردە كوپتەگەن بوتتار مەن اقشا تولەنەتىن «جەلى بەلسەندىلەرى» بار. ماسەلەن، جاپاروۆتىڭ «فەيسبۋكتەگى» قولداۋ توبىنىڭ بىرىندە 166 مىڭ ادام بار. بۇل – قىرعىز تىلىندەگى ەڭ اۋقىمدى اۋديتورياعا يە اككاۋنت. ال جاپاروۆقا قارسى توپتا نەبارى 11 مىڭ ادام بار.

اقىلى كوممەنتاتورلاردىڭ وپپوزيتسيا مەن بەلسەندىلەرگە ينتەرنەتتە «شابۋىل» جاساۋى قازاقستان ءۇشىن دە قالىپتى جاعدايعا اينالعان. ەلدى 30 جىلعا جۋىق باسقارىپ، ساياساتتاعى ۇستەمدىگىن ساقتاپ قالعان ن.نازارباەۆ پەن ونىڭ پارتياسىنا ورتاق قۇبىلىس – «نۇربوتتار» رەتىندە بەلگىلى. ولار الەۋمەتتىك جەلىدە فەيك اككاۋنتتارمەن شەنەۋنىكتەردىڭ مالىمدەمەلەرىنە پىكىر جازىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنت پەن ۇكىمەت جوبالارى جايلى ماقتاۋ ايتىپ، قاجەت بولسا بيلىكتى سىناعاندارعا قارسى شابۋىل جاسايدى. ميتينگ، نارازىلىق شەرۋلەرى كەزىندە دە وسى تەكتەس ارانداتۋشىلار بيلىكتىڭ سويىلىن سوعا سويلەيدى.

1994 جىلدان بەرى بەلارۋستى باسقارىپ وتىرعان «ەۋروپانىڭ سوڭعى ديكتاتورى» لۋكاشەنكونىڭ دا «بيلىككە ادال اقىلى بوتتارى» بار.

جاپاروۆتىڭ جاقتاستارى مەن قارسىلاستارى

جاپاروۆ ءوزىنىڭ سايلاۋ الدىنداعى ناۋقانىندا ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا ءجيى جۇگىنەتىن. اتاپ ايتقاندا، كونستيتۋتسيانى قايتا جازۋدى، جاڭا بيلىك ورگانىن – پرەزيدەنت پەن پارلامەنتتى قاداعالايتىن حالىقتىق قۇرىلتاي ء(داستۇرلى پارلامەنت) قۇرۋدى، سونداي-اق حالىقتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ءبولىمدى ەلدىڭ نەگىزگى زاڭىنا قوسۋدى ۇسىندى.

ونىڭ «مەكەنچيل» («پاتريوت») ساياسي پارتياسى قىرعىزستان ايماقتارىندا تانىمالدىلىققا يە. پرەزيدەنت جاقتاستارىنىڭ اراسىندا ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ كوپ ەكەنى ايتىلىپ تا ءجۇر. ءبىر عانا رەسەيدە 850 مىڭنانن استام قىرعىزستاندىق جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن قاتار قىرعىز ميگرانتتارى تۇركيا، قازاقستان، كورەيا، اقش جانە باسقا ەلدەردە دە بار.

سادىر جاپاروۆتى جاقتاۋشىلار. فوتو: ار

جاپاروۆتى «حان» سايلاپ، ونىڭ «حانستيتۋتسياسىن» ەنگىزۋدى ەتكەن جاقتاستارىنىڭ امبيتسياسى دا جوعارى بولاتىن. جاپاروۆتىڭ كانديداتۋراسىن قولداۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى ساياساتتان الىس پروگرەسسيۆتى جاستار. ولار سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى نارازىلىق قوزعالىسىنا قاتىسىپ، 5 قازانداعى پارلامەنتتىك سايلاۋ ناتيجەلەرىنە نارازىلىق ءبىلدىردى. سونداي-اق ولار دەموكراتيالىق ەلدە ءومىر سۇرگىسى كەلەتىنىن، جەمقورلىقپەن كۇرەسەتىنىن ايتادى. سوڭعى 10 اپتا ىشىندە ولار كونستيتۋتسيالىق رەفورمالارعا قارسى بىرنەشە نارازىلىق اكتسيالارىن وتكىزدى.

جاپاروۆشىل بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى ەلدار شابدانوۆ: «سوڭعى 10 جىلدا ءبىز پارلامەنتتىك ەلدە ءومىر سۇردىك. وسى ۋاقىت ىشىندە قانداي جاعدايلاردىڭ بولعانىن ەسىمىزگە تۇسىرەيىكشى: پارتيالار فراكتسيا جەتەكشىلەرى ءۇشىن بيزنەسكە اينالدى، ساياسي جۇيەدە ادىلەتسىزدىكتەر كوپ بولدى»، – دەيدى.

پوستكەڭەستىك ەلدەردەگى ەليتا اراسىنداعى باسەكە

قىرعىزستاندا پرەزيدەنت سايلاۋى وتكەن كۇنى قازاقستان پارلامەنت دەپۋتاتتارىن سايلادى. سادىر جاپاروۆتىڭ پرەزيدەنت بولاتىنى، قازاقستانداعى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ باسىم داۋىسقا يە بولاتىنى الدىن الا بولجانعان. كورشىلەس ەكى ەلدە دە سايلاۋعا قاتىسۋ بەلسەندىلىگى تومەن بولعانىمەن، الدىن الا بولجامدار ءدال كەلدى.

كورنەكى سۋرەت

«نۇر وتان» نازارباەۆتىڭ پارتياسى بولعاندىقتان، ماجىلىستەگى 98 ورىننىڭ كوبىن يەلەنەتىن فاۆوريت سانالادى. «اۋىل»، «قازاقستان حالىق پارتياسى»، «ادال» جانە «اق جول» پارتياسى بيلىكتى قولدايتىندىقتان، جاڭا پارلامەنتتە ۇلكەن ءرول اتقارادى دەگەن ۇمىتتەن كۇدىكتىڭ باسىم بولعانى جاسىرىن ەمەس. راسىمەن، بيىل 10 قاڭتاردا وتكەن سايلاۋدان كەيىن ەكزيت-پول «نۇر وتاننىڭ» 71% داۋىس جيناعانىن جاريالادى. بۇعان دەيىن وتكەن بىرنەشە سايلاۋلاردا بيلىك پارتياسى باسىم ورىنعا يە بولعان.

اۆتوريتاريزمدە ءبىر جۇيەنىڭ ۇزاق مەرزىمگە سوزىلاتىنىنا پوستكەڭەستىك ەلدەر دالەل بولعانداي. مىسالى، بەلارۋستە تامىزدا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا الەكساندر لۋكاشەنكو 80,10 % داۋىسپەن التىنشى رەت جەڭىسكە جەتتى. تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون سايلاۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بيلىگىن تاعى جەتى جىلعا سوزدى. ەگەر راحمون مەرزىمى اياقتالعانعا دەيىن پرەزيدەنتتىكتە قالسا، ورتالىق ازيادا عانا ەمەس، بۇرىنعى سوۆەت وداعى ەلدەرى اراسىندا دا ەڭ ۇزاق بيلىكتە وتىرعان باسشىعا اينالماق.

بىلتىر تۇركىمەنستاندا كونستيتۋتسيا تاعى ءبىر مارتە وزگەرتىلدى. وسى وزگەرتۋلەر ارقىلى تۇركىمەنستان پارلامەنتىن قوس پالاتالى ەتىپ قۇردى. ياعني وزگەرتۋلەر بويىنشا تۇركىمەنستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتتەرى ءوزى قالاسا، ءومىربويى حالق ماسلاحاتىنىڭ مۇشەسى بولىپ قالا بەرمەك. ال وزبەكستان يسلام كارىموۆ تۇسىندا ءبىراز وقشاۋلانىپ قالعان.

حالىقارالىق ۇيىمدار قازاقستانداعى بىردە ءبىر سايلاۋدى ءادىل ءوتتى دەپ مويىنداعان ەمەس. ساراپشىلار قىرعىزستانداعى سايلاۋدى دا زاڭعا قايشى دەيدى.

"The Qazaq Times"