Jaña prezident, eski jüye: Qırğızstandağı «han» saylauı

Biliktiñ auısuına äkelgen tolqulardan keyin demokratiyağa bir taban jaqın Qırğızstanda prezident saylauı ötti. Nätijesinde eldiñ altınşı prezidenti bolıp 52 jastağı Sadır Japarov saylandı. Ol 79,12% dauıspen jeñiske jetti. Japarovtıñ jeñisinen keyin «sättilik fenomeni» dep bağalanğan saylaudıñ postkeñestik elderdegi sayasi dodalardan ayırmaşılığı az. Mwnda da Qazaqstandağıday «aqılı nwrbottardıñ» belsendiligi men zañğa qayşılıq bayqaldı. Sonday-aq eki elde de prezidenttikke ümitker negizgi figura saylaualdı debattarğa qatısqan joq.

Saylaumen qatar, mwnda eldegi basqaru forması boyınşa referendum ötti. Nätijesinde Qırğızstan saylauşıları prezidenttik basqaru formasın qoldadı. Bwl nwsqanı referendumda dauıs bergenderdiñ 81%-ı maqwldağan. Osılayşa, Sadır Japarov dağdarısta qalğan Qırğızstan biligin qolına aldı.

Pandemiya, karantin jäne biliktiñ auısuınan keyin İJÖ 8,1%-ğa qısqarıp, Qırğızstan ekonomikası qwldıradı. Sonımen birge, eldiñ eñ iri nesie beruşisi Qıtay qarız boyınşa tölemdi tek 2020 jılğa jäne qosımşa somağa keyinge qaldıruğa kelisti. Bwğan deyin prezidenttikke ümitkerler arasında ötken eki debatqa da Japparov qatısqan joq. Pikir sayıs barısında Sadır Japarovtıñ Qıtaymen astırtın baylanısı bar boluı mümkin degen oydıñ wşın Qanat Isaev ortağa tastağanı köp talqığa şoq tastadı. Ol bwğan deyin «Qıtay tıñşısı boluı mümkin» delingen JK deputatı Ädil Jüniswlı men Sadır Japarovtıñ baylanısın jiti tekseru kerek degen pikirin aytqan bolatın.

Eldegi saylaudan keyin EQIW-nıñ resmi ökili: «Biz zañnamalıq baza teñ saylaudı qamtamasız etetinin jäne tübegeyli bostandıqtar saqtalatının anıqtadıq. Nauqannıñ özinde bir ğana kandidat basım boldı. Ol proporcionaldı emes qarjı jäne äkimşilik resurstardı paydalanu arqılı artıqşılıqqa ie boldı. sol sebepti EQIW bwl küresti şınayı ötti dep sanamaydı», – dep mälimdedi.

Qırğızstanda prezident altı jılğa bir-aq merzimge saylanadı. Alayda bwrınğı prezident Sooronbay Jeenbekov qazandağı halıq tolquınan keyin bilikten erte ketuge mäjbür boldı. Üş jılğa tayau prezident bolğan onıñ tağı da üş jıldan asa merzimi qalğan edi.

Parlamenttik saylaudan keyin bolğan qaqtığıstar kezinde 11,5 jılğa sottalğan Japarov türmeden bosatılğan. Keyinnen ol kütpegen jerden narazılıq akciyalaınıñ jetekşisi, sodan keyin prem'er-ministr jäne prezidenttiñ mindetin atqaruşı boldı.

Biliktegi tosın özgeris

Japarov öz kandidaturasın wsınğan kezde qoğamdıq pikir jaqtauşılar men dattauşılar bop ekige bölingen. Birqatar sarapşılar prezident saylauın zañdı dep sanamaydı. Sebebi bwl – postkeñestik elderde qalıptasqan ürdis. Jäne saylaudıñ merziminen bwrın ötkenin, onıñ tağayındaluı Konstituciyağa nemese zañğa tolıq säykes kelmegenin eskeruimiz kerek. Demek bwl Japarov pen onıñ jaqtastarınıñ «bilikti iemdenu jäne eski jüyeni jalğastıru» äreketiniñ bir parası deuge negiz bar.

2013 jıl. Sadır Japarov, Qamşıbek Taşiev (qazirgi WQK basşısı, sol jaqta) jäne Talant Mamıtovpen (2020 jıldıñ qazan ayınan bastap prezidenttiñ mindetin uaqıtşa atqaruşı) birge sotta. Foto: AFP

Zañgerler de Japarovtıñ konstituciyalıq reformasın, sonday-aq basqaru türinde referendum ötkizudi zañsız dep sanaydı. Bwğan deyin Europadağı Veneciya komissiyası parlamenttik saylaudı referendum men konstituciyalıq reformadan keyin ötkizudi josparlanğanı üşin Qırğızstan biligin sınğa alğan.

«Kontekst» sayasi bağdarlamasınıñ avtorı Azim Azimov swhbattarınıñ birinde: «Japarov öz kandidaturasın tolıqtay baqılauğa aldı. İs jüzinde öz merzimine qızmet etken Parlament onı qoldaydı, al negizgi lauazımdarda qazir onıñ jaqtastarı men jaqın seriktesteri bar. Osı tobınıñ kömegimen ol äkimşilik resursqa oñay qol jetkize aladı», – deydi.

Al jaña prezidentti jaqtauşılardıñ pikirinşe, Japarov «Kumtor» iri altın ken ornına qatıstı mäselede şınayı zertteudi talap etkeni üşin sayasi qudalauğa wşırağan. Beyne ündeulerinde ol bilikti aşıq sınğa alıp, jüyege qarsı ekenin bildirgen.

Japarov sayasatqa jañadan kelgen adam emes. Eñbek jolın 2005 jılı audan deputatı bolıp bastağan ol biraz uaqıt bwrınğı prezident Qwrmanbek Bakievtiñ keñesşisi bolıp, sıbaylas jemqorlıqqa qarsı komissar lauazımına ie bolğan.

2010 jılğı jappay narazılıqtar kezinde jäne 2 mıñnan astam adamnıñ ömirin qiğan eldiñ oñtüstiginde bolğan etnikalıq qaqtığıs kezinde Japarov bitimgerşilik missiyasına belsendi qatıstı.

Qırğızstandağı «Nwrbottar»

Japarovtıñ jaqtastarı men qarsılastarı arasındağı «iri tartıs» äleumettik jelilerde jii boladı. Sarapşılardıñ pikirinşe, olardıñ arasında äleumettik jelilerde köptegen bottar men aqşa tölenetin «jeli belsendileri» bar. Mäselen, Japarovtıñ «Feysbuktegi» qoldau tobınıñ birinde 166 mıñ adam bar. Bwl – qırğız tilindegi eñ auqımdı auditoriyağa ie akkaunt. Al Japarovqa qarsı topta nebäri 11 mıñ adam bar.

Aqılı kommentatorlardıñ oppoziciya men belsendilerge internette «şabuıl» jasauı Qazaqstan üşin de qalıptı jağdayğa aynalğan. Eldi 30 jılğa juıq basqarıp, sayasattağı üstemdigin saqtap qalğan N.Nazarbaev pen onıñ partiyasına ortaq qwbılıs – «nwrbottar» retinde belgili. Olar äleumettik jelide feyk akkaunttarmen şeneunikterdiñ mälimdemelerine pikir jazıp, twñğış prezident pen ükimet jobaları jaylı maqtau aytıp, qajet bolsa bilikti sınağandarğa qarsı şabuıl jasaydı. Miting, narazılıq şeruleri kezinde de osı tektes arandatuşılar biliktiñ soyılın soğa söyleydi.

1994 jıldan beri Belarus'ti basqarıp otırğan «Europanıñ soñğı diktatorı» Lukaşenkonıñ da «bilikke adal aqılı bottarı» bar.

Japarovtıñ jaqtastarı men qarsılastarı

Japarov öziniñ saylau aldındağı nauqanında dästürli qwndılıqtarğa jii jüginetin. Atap aytqanda, Konstituciyanı qayta jazudı, jaña bilik organın – Prezident pen parlamentti qadağalaytın halıqtıq qwrıltay (dästürli parlament) qwrudı, sonday-aq halıqtıq qwndılıqtar turalı bölimdi eldiñ negizgi Zañına qosudı wsındı.

Onıñ «Mekençil» («Patriot») sayasi partiyası Qırğızstan aymaqtarında tanımaldılıqqa ie. Prezident jaqtastarınıñ arasında eñbek migranttarınıñ köp ekeni aytılıp ta jür. Bir ğana Reseyde 850 mıñnann astam qırğızstandıq jwmıs isteydi. Sonımen qatar qırğız migranttarı Türkiya, Qazaqstan, Koreya, AQŞ jäne basqa elderde de bar.

Sadır Japarovtı jaqtauşılar. Foto: AR

Japarovtı «han» saylap, onıñ «hanstituciyasın» engizudi etken jaqtastarınıñ ambiciyası da joğarı bolatın. Japarovtıñ kandidaturasın qoldauşılardıñ basım böligi sayasattan alıs progressivti jastar. Olar sıbaylas jemqorlıqqa qarsı narazılıq qozğalısına qatısıp, 5 qazandağı parlamenttik saylau nätijelerine narazılıq bildirdi. Sonday-aq olar demokratiyalıq elde ömir sürgisi keletinin, jemqorlıqpen küresetinin aytadı. Soñğı 10 apta işinde olar konstituciyalıq reformalarğa qarsı birneşe narazılıq akciyaların ötkizdi.

Japarovşıl belsendilerdiñ biri El'dar Şabdanov: «Soñğı 10 jılda biz parlamenttik elde ömir sürdik. Osı uaqıt işinde qanday jağdaylardıñ bolğanın esimizge tüsireyikşi: partiyalar frakciya jetekşileri üşin bizneske aynaldı, sayasi jüyede ädiletsizdikter köp boldı», – deydi.

Postkeñestik elderdegi elita arasındağı bäseke

Qırğızstanda prezident saylauı ötken küni Qazaqstan parlament deputattarın sayladı. Sadır Japarovtıñ prezident bolatını, Qazaqstandağı «Nwr Otan» partiyasınıñ basım dauısqa ie bolatını aldın ala boljanğan. Körşiles eki elde de saylauğa qatısu belsendiligi tömen bolğanımen, aldın ala boljamdar däl keldi.

Körneki suret

«Nwr Otan» Nazarbaevtıñ partiyası bolğandıqtan, mäjilistegi 98 orınnıñ köbin ielenetin favorit sanaladı. «Auıl», «Qazaqstan halıq partiyası», «Adal» jäne «Aq jol» partiyası bilikti qoldaytındıqtan, jaña parlamentte ülken röl atqaradı degen ümitten küdiktiñ basım bolğanı jasırın emes. Rasımen, biıl 10 qañtarda ötken saylaudan keyin ekzit-pol «Nwr Otannıñ» 71% dauıs jinağanın jariyaladı. Bwğan deyin ötken birneşe saylaularda bilik partiyası basım orınğa ie bolğan.

Avtoritarizmde bir jüyeniñ wzaq merzimge sozılatınına postkeñestik elder dälel bolğanday. Mısalı, Belarus'te tamızda ötken prezident saylauında Aleksandr Lukaşenko 80,10 % dauıspen altınşı ret jeñiske jetti. Täjikstan prezidenti Emomali Rahmon saylau arqılı öziniñ biligin tağı jeti jılğa sozdı. Eger Rahmon merzimi ayaqtalğanğa deyin prezidenttikte qalsa, Ortalıq Aziyada ğana emes, bwrınğı Sovet odağı elderi arasında da eñ wzaq bilikte otırğan basşığa aynalmaq.

Bıltır Türkimenstanda konstituciya tağı bir märte özgertildi. Osı özgertuler arqılı Türkimenstan parlamentin qos palatalı etip qwrdı. YAğni özgertuler boyınşa Türkimenstannıñ bwrınğı prezidentteri özi qalasa, ömirboyı halq maslahatınıñ müşesi bolıp qala bermek. Al Özbekstan Islam Kärimov twsında biraz oqşaulanıp qalğan.

Halıqaralıq wyımdar Qazaqstandağı birde bir saylaudı ädil ötti dep moyındağan emes. Sarapşılar Qırğızstandağı saylaudı da zañğa qayşı deydi.

"The Qazaq Times"