«ادەبيەت اردىڭ ءىسى» دەپ بوسقا ايتپاسا كەرەك. الەۋمەتتىڭ جەلىدە جاريالانعان زاۋرە باتاەۆانىڭ «اباي جۇمباعى: قازاقستاننىڭ بەلگىسىز ۇلى اقىنى» اتتى شاعىن زەرتتەۋ جۇمىس اباي مەن قازاق ۇعىمى قاتار جۇرەتىن مەنىڭ سانامدا سەرپىلىس اكەلدى دەپ ايتۋعا كەلمەس، سەلك ەتكىزدى. سوناۋ باعزىدان جالعاسقان اۋىز ادەبيەتىنىڭ بەتتەلىپ، قاتتالا باستاعان ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭى مەن جيرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى اباي شىعارماشىلىعى ءيسى قازاقتىڭ رۋحاني ازىعىنا اينالىپ، سول بۇلاقتان قانىپ ىشكەن ۇرپاقتىڭ ءبىرى مەن ەدىم. اۆتوردىڭ جەكە باسىنا تيىسۋدەن اۋلاقپىن. بىراق، قازاق پەن ابايدان العان جان ازىعىم سولارعا دەگەن قۇرمەتىم قولىما قالام ۇستاتتى.

ەڭ الدىمەن تاقىرىپتىڭ ءوزى پارادوكس. «قازاقستاننىڭ بىلگىسىز ۇلى اقىنى» بەلگىسىز اقىن قالاي ۇلى بولا الادى؟ «قازاقستاننىڭ دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى، بۇل قازاقتار ءۇشىن ەمەس، بىزگە سىرتىمىزدان قارايتىن وزگە ەلدەر ءۇشىن جازىلعانداي اسەر قالدىردى. اباي الەمى ادامزات تاريحىنا قوسىلعان ورتاق مۇرا رەتىندە قاراستىرىلاتىنى، ۇلت وركەنيەتىنىڭ جاۋھارى سانالعالى قاشان. ارينە كەيبىر سىن كوزبەن قارايتىن ماسەلەلەردىڭ بار ەكەنى شىندىق. الايدا اللانىڭ بار ەكەنى قانداي اقيقات بولسا ابايدىڭ بارىدا سونشالىقتى اقيقات. ولاي دەيتىنىم اباي اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ توعىسپالى كەزەڭىندە ءومىر ءسۇردى. سوندىقتان شىعارمالارىنىڭ حالىق اراسىندا اۋىزشا ساقتالۋى مەن باسپا بەتىنە شىعىپ حاتقا ءتۇسۋى قاتار ءوربىدى. ولەڭدەردىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن ىزدەۋ عىلمي دالەل ءۇشىن ورىندى بولعانىمەن جىر-داستانداردى اۋىزدان-اۋىزعا جەتكىزگەن قازاق ءۇشىن قيسىنعا كەلمەيدى. تۋعان جانە قايتقان كۇندەرى ءدال بەرىلمەۋى ابايدىڭ جوق ەكەنىن دالەلدەمەيدى.

«وتىرامىز ىرعالىپ،

ايمەن كۇندى ۇعا الماي.» -دەپ ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي بالانىڭ تۋىن ەل جايلاۋعا كوشكەندە، جارمەڭكە بولعاندا دەپ ەسكە ساقتايتىن ەلدە ۋاقىتتىڭ اۋىتقۋى ابدەن مۇمكىن.

«جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،

مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونىدا ويلا.

سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،

مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما!..» -دەپ ايتىپ كەتكەن ابايدىڭ ءوزى بولاتىن.

ەشقانداي باسپاسىز، تۇپنۇسقاسىز سول زاماندا ءومىر سۇرگەن ءبىراز اقىن ابايدى وزىنە ۇلگى تۇتتى. 1867-1923 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگە اسەت نايمانبايۇلى ولەرىندە جازعان ولەڭىندە:

«بولجاۋسىز وسى ەكەن عوي ءولىم دەگەن،

كۇن بۇرىن كوزگە كەلىپ كورىنبەگەن.

ارتىما ءسوز قالدىرماي الا كەتتىم،

ايعايعا قايران داۋسىم ەرىنبەگەن.

ابايداي ارت جاعىما ءسوز قالدىرىپ،

جاقسى ەدى-اۋ، اتتەگەن-اي ءولۋ دەگەن.» -دەپ وكىنىشىن بىلدىرەدى. 1856 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جارما اۋدانىندا تۋىپ 1924 جىلى قايتىس بولعان ابايدىڭ زامانداسى ارىپ(مۇقاممەتعارىپ) تاڭىربەرگەننىڭ ولەڭدەرىنىڭ اراسىنان «اباي ءسوزى» دەگەن ولەڭ كەزدەسەدى.

«دۇنيە جارعا وينالاعان لاقتايسىڭ،

قايناعان كەلەرىڭدە بۇلاقتايسىڭ.

پالەكەت، وتىرىكشى، قۋشىكەش بوپ،

ازعىرىپ كەي ادامدى شىداتپايسىڭ.» -دەپ باستالىپ 78 تارماقتان تۇراتىن بۇل ولەڭدە اقىننىڭ اباي ولەڭدەرىمەن رۋحاني ۇندەستىگى انىق بايقالادى.

«سەمەيگە اباي كەلسە بىزدە دۋمان،

ءان سالىپ بوسامايدى ايعاي شۋدان.

باس قوسۋ، باقاستاسۋ، ءماجىلىس قۇرۋ،

سەكىلدى ءبىر عىلىمنىڭ جولىن قۋعان.

تاريحتان نەشە ءتۇرلى اباي سويلەپ،

وزگەلەر وتىرادى اۋزىن بۋعان.

ءبىر بارساڭ ماجىلسىنەن كەتكىڭ كەلمەس،

حاكىمدەي اپلاتون اڭىراپ تۇرعان.

كەلبەتى بىلىمىنە لايىقتى،

ياپىر-اي، مۇداي ادام قالاي تۋعان؟» -دەگەن كوكباي اقىننىڭ تارماقتارىنان ابايدى قالاي جوق دەي الامىز.

بورانباي وتىنباەۆتىڭ(بوراش اقىن) «ءارىپ اقىن قايتىس بولعاننان كەيىن بوراش اقىننىڭ جوقتاۋى» اتتى ولەڭدە:

«قادىرىن ابايدىڭ دا بىلگەن جۇرت جوق،

بار جاقسى شىقتى دەگەن سەزىمدى ەلدەن.

تۋىپتى ابايدان سوڭ ءارىپ – اسىل تاسىم،

جاراتقان قۇداي ارتىق عازيز باسىن.» -دەپ كەلەتىن شۋماعى بار.

سول زاماندا اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ(1868-1940) ولەڭدەرىندە دە ابايدىڭ اسەرى بايقالادى. اقىت شىعارمالارى ابايدان ون سەگىز جىل بۇرىن باسپا بەتىن كورگەنىن ەسكەرسەك اباي شىعارمالارى حالىق اراسىندا ەشقانداي قولجازباسىز-اق سول كەزدىڭ وزىندە جەتەر جەرىنە جەتكەن. وسى ورايدا «1903 جىلى بوكەيحانوۆ «ابايدىڭ شىن ەسىمىن ءالى بىلمەۋى دە مۇمكىن الدە ول ونى ويلاپ تاپپاعان بولار» دەگەن اۆتور ءسوزى قانشالىقتى قيسىندى؟

ابايدىڭ «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» دەگەن ەڭبەگىنىڭ قولجازباسى ساقتالعان. بۇل ەڭبەگى ابايدىڭ ءبىراز تاريحي زەرتتەۋ جاساعانىن اڭعارتادى. راشيد-اد-ديننىڭ «جىلنامالار جيناعى»، حوندەميردىڭ «ماڭعولدار تاريحى»، ابىلعازى ءباھادۇرحاننىڭ «تۇرىك شەجىرەسى»، ن. يا. ءبيچۋريننىڭ 1851 جىلى جارىق كورگەن «كونە زامانداردا ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتار تۋرالى مالىمەتتەر جيىنتىعى» اتتى ەڭبەگىن وقىعانىن زەرتتەۋشىلەر ايتىپ ءجۇر. وسىنشاما بىلىكتىلىك پەن بىلىمدىلىككە ءشۇبا كەلتىرۋگە بولماس. اۆتور «اباي مەدىرەسەدە ءۇش جىل ءبىلىم الىپ، شىركەۋ مەكتەبىندە ءۇش اي ورىسشا وقىپ، ءوزىنىڭ ەرەكشە قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا اسا كۇردەلى سانالاتىن ورىس ءتىلىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار پارسى، اراب تىلدەرىن ستاتيستيكالىق عىلىمدار مەن شىعىس پەن باتىستىڭ فيلوسوفياسىن ءوز بەتىمەن مەڭگەرىپ الىپتى-مىس» -دەي كەلە «ءبىز قازىر «اباي» دەپ اتايتىن ادام ەرەكشە دارىن يەسى بولدى دەسەكتە دالا كوشپەندىسىنىڭ قيىن-قىستاۋ ءومىرىن كەشىپ ءجۇرىپ، وزدىگىنەن وسىنشا ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتى مەڭگەرىپ الۋ مۇمكىن ەمەس نارسە» -دەپ وي قورىتادى. بۇكىل ءماتىن بارسىندا وسى ويدى ءبىر نەشە رەت قايتالايدى. سوندا باسقاسىن قويعاندا 870-950 جىلدار اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ اريستوتەلدەن كەيىن دۇنيە ءجۇزى ءبىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءال-فارابيدىڭ، XI عاسىردا ءومىر سۇرگەن ماحمۇت قاشقاريدىڭ، ءجۇسىپ حاس حاجىپ بالاساعۇننىڭ، XII  عاسىرداعى قوجا-احمەت ياسساۋيدىڭ بىلىمىنە ءشۇبا كەلتىرەمىز بە؟

كەلەسى كەزەكتە اباي اتى-ءجونى تۋرالى اۆتور مىناداي ءۋاج ايتادى: «ابايدىڭ تولىق اتى اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى. الايدا ون توعىزىنشى عاسىرداعى ناعىز كوشپەندى قازاقتىڭ اتى «يبراھيم» ەمەس، «ىبىراي» بولۋى كەرەك ەدى، ويتكەنى سول كەزدەگى قازاقتار قولدانعان دىبىس جۇيەسى بويىنشا «يبراھيم» دەپ اتاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى» -دەيدى. ابايدىڭ ەل ىشىندە اباي بولىپ اتالعانىمەن سول كەزدە ومىرگە كەلگەن ءبىراز بىلگىلى ادامداردىڭ ازان شاقىرىپ قويعان مۇسىلمانشا ەسىمدەرى مەن قوسىمشا اتتارى قاتار اتالعان. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مۇحاممەتقاناپيا، ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆتىڭ مۇحاممەتعارىپ، بالۋانشولاقتىڭ نۇرماعامبەت، ىبىراي التىنسارىيننىڭ يبراھيم، سەگىز سەرىنىڭ مۇحاممەتقاناپيا ەكەنىن بىلەمىز. سوندىقتان ابايدىڭ يبراھيم ەسىمىنەن ەشقانداي سيمۆوليكالىق ءمان ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق.

مەن بۇل ارادا ابايدىڭ اقىندىعىن دالەلدەيىن دەپ وتىرعامىن جوق. ابايدىڭ اقىندىعى ءوزىنىڭ بيىگىندە قالارى ءسوزسىز. اۆتور اباي شىعارمالارىنىڭ توركىنىن ءاليحان بوكەيحانوۆتان ىزدەيدى. «شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى – سۇلتان بوكەيحانوۆ ءوز اتىن اقىندىقپەن نەمەسە شىعارماشىلىقپەن بايلانىستىرعىسى كەلمەۋى دە مۇمكىن. بوكەيحانوۆ بۇعان قاتىستى ويىن 1905  جىلعى ماقالاسىندا  تۇسپالداپ ايتقانداي.» – دەي كەلە «بوكەيحانوۆ بۇل جەردە ءوز جاعدايىن مەڭزەپ وتىرسا كەرەك. ونىڭ تەگى، ياعني، تورە رۋىنىڭ قوعامداعى جوعارى دارەجەسى ونىڭ ءوز اتىنان جاريالاۋعا كەدەرگى جاساعان ەڭ باستى سەبەپ بولۋى ابدەن مۇمكىن.» -دەپ جورامالداعاندا ابايدىڭ دا العاشقى ولەڭدەرىن ءوز اتىنان جاريالاماۋى اعا سۇلتاننىڭ ۇلى، ءارى ەل بيلەگەن بولىس بولعانىن ەستەن شىعارىپ الادى.

مۇنداي جورامالدار ماتىندە كوپ كەزدەسەدى. 1954 جىلى الكەي مارعۇلان لەنينگراتتاعى گەوگرافيالىق قوعانىڭ ارحيبىنەن تاۋىپ العان قولجازبادا ا. ك. دەگەن لاقاپ اتپەن ون ەكى ولەڭ بولعانىن، كەڭەس عالىمدارى «ابايدىكى» دەپ تانىعانىن، بۇل بوكەيحانوۆتىكى ەمەس پە دەگەن وي كەلگەنىن ايتقان اۆتور «بۇل مۇمكىندىكتى 1954 جىلى جانە ودان كەيىنگى، ياعني، بوكەيحانوۆتىڭ اتى-جونىنە تيىم سالىنعان جىلدارى، عالىمدار اتاۋعا داتتەرى بارماعان بولۋى مۇمكىن» -دەپ تاعىدا كۇدىككە تولى دالەل كەلتىرەدى. جازۋشى كامەن ءورازاليننىڭ «اباي اۋىلىنا ساياحات» كىتابىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ ابايدى العاش رەت ورىس تىلىندە ونىڭ ابايعا ارنالعان ازاناماسى سەمەيدىڭ جاعراپيالىق قوعامىنىڭ ءۇشىنشى كىتابىندا باسىلعان بولاتىن دەپ ايتا كەلە الاش ۇكىمەتىنىڭ «باستى قايراتكەرلەرى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 1913 جىلعى «قازاق» گازەتىندە باسىلعان: «قازاق حالقىنىڭ باس اقىنى» دەيتىن ەڭبەگى، ماعجان جۇماباەۆتىڭ «ابايعا» دەيتىن ولەڭى، م. دۋلاتوۆتىڭ «اباي» دەگەن اتپەن «قازاق» گازەتىندە باسىلعان ماقالاسى ءبار-بارىدە ابايدىڭ كەيىنگى ءىنى-بالالارىن تەگىس  الاشقا جاتقىزۋىنا سەبەپ بولدى» دەپ جازادى. اباي بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بولسا بۇل بوكەيحانوۆتى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ كوزىنەن قالاي تاسادا قالدى. الەكەڭ اتالىپ كەتكەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قازاق ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. ابايدى جاساپ شىقپادى ەكەن دەپ تۇلعالىعىنا تيتتەيدە كىر كەلمەيدى. ابايدى العاش ورىس وقىرماندارىنا تانىستىرعانى شىندىق. ال، اباي شىعارماشىلىعىنداعى تۇتاستىق ونى ءبولىپ جارىپ قاراۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتەدى. ولەڭدەرى دە، قارا سوزەرى دە اباي ويىنىڭ ۇلكەن ارقاۋىنا قۇرىلعان. قاي شىعارماسىن الىپ قاراساڭىزدا وزەگى ورتەنىپ، كۇيىك شالعان مۇڭلى ابايدىڭ بەينەسى. ول مۇڭ ءوز قاۋىمىن جاتسىنىپ جەرىنۋ ەمەس. 1895  جىلى جازعان ءبىر ولەڭىندە:

تالاي ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن،

ءتۇبىن ويلاپ، ۋايىم جەپ ايتقانمىن.

اقىلدىلار ارلانىپ ۇيالعان سوڭ،

ويلانىپ تۇزەلە مە دەپ ايتقانمىن، -دەيدى. ەگەر اباي قازاقتىڭ جالقاۋ، نادان، قىزعانشاق بولتىنىن ايتسا، ول شىندىق. ءالى دە سودان ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىزدا وتىرىك ەمەس. كوكىرەگى وياۋ ادامنىڭ كوزىنە سيماعان كورنىس تىلىنەن اششى زار بولىپ توگىلەدى. بۇل ءۇردىس الەم ادەبيەتىندەگى باسقا اقىن جازۋشىلاردا دا كوپتەپ كەزدەسەدى. ءارى سولاردىڭ ءبىرازى سول اششى اقيقاتتارى ءۇشىن «نوۆەلدى» دە الىپ ءجۇر.

باتاەۆا ءماتىنىنىڭ سوڭى كوپتەگەن جورامال مەن تۇسپالدان تۇرادى. ناقتى فاكتىگە قۇرىلعانداي بولعانىمەن تياناعى جوق. «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» ولەڭىنىڭ اۆتورى بوكەيحانوۆ ەمەس، دۋلاتوۆ سياقتى جاسىراق بىرەۋ بولۋى ابدەن مۇمكىن» – دەپ جورامالدايدى. «اباي كانونىندا اۆتورىن انىقتاۋ اسا قيىن بولاتىن تۋىندىلار دا بار. مىسالى وتىز سەگىزىنشى ءسوزدى كىم جازدى؟ ءماتىن سارىنى مەن مازمۇنىنا قاراساق، ونى ءبىر ءبىلىمدى مولدا جازۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق كىم؟ دۇنيە مۇلكىن كەڭەس ۇكىمەتى تاركىلەگەن، الاش ورداعا قاتىسى بار مولدا ما؟» تاعىدا وسى ماتىندە «1951 جىلى وزگە ارىپتەستەرىنە قاراعاندا ابايدىڭ ولەڭدەرىن تەرەڭىرەك زەرتتەگەن زاكي احمەتوۆ اباي كانونىنداعى «لەرمونتوۆتان شابىت العان ولەڭ سانى ءبىز ويلاعاننان الدە قايدا كوبىرەك» ەكەنىن ايتقان بولاتىن. وسى اۋدارمالار مەن تارجىمەلەردىڭ اۆتورى كىم؟ رەسمي ءومىربايانىندا ورىس ءتىلىن شىركەۋ مەكتەبىنەن ءۇش اي عانا وقىعان XIX عاسىرداعى قازاق كوشپەندىسى اۋداردى دەگەن شىندىققا جاناسا ما؟» دەپ سۇراق قويادى. ەگەر وسى زاكي احمەتوۆتىڭ «ابايدىڭ ءتىل ۇستارتۋ ونەگەسى» دەگەن ماقالاسىندا «ءىلياس جانسۇگىروۆ «ابايدىڭ جىرى ىرعاق، مۋزىكا قۇرلىسى جاعىنان توگىلىپ كەتەدى.» دەگەنىن كەلتىرەدى. سۇلتانماحمۇتتىڭ ولەڭدەرىندەگى كوركەم سيپاتتاما، تەڭەۋ، سالىستىرۋلار دا ابايدى وزىنە ۇلگى تۇتقانىن تىلگە تيەك ەتكەنىن ەسكەرسەك سول داۋىردە، ءومىر سۇرگەن اقىندار ابايدىڭ ءا. بوكەيحانوۆتىڭ «جوباسى» بولعانىن قالاي اڭداماعان.

باتاەۆا ءتىپتى ابايدىڭ ومىردە بولعانىنا دا كۇمان كەلتىرەدى. وسى ورايدا ءبىز اقىن اباي تۋرالى ارعى بەتكە جەتكەن اڭگىمەلەر اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ التاي بەتىنە بارعانىنان باستاپ، ترويستسكدەگى مۇعالىمدەر دايىندايتىن مەكتەپتە وقىعان سەيتقازى نۇرتاەۆ (اۋەلدە اقىن ابايمەن حات الىسسا كەيىن قۋعىنعا ۇشىراعاندا ءبىراز ۋاقىت اباي اۋىلىندا بولعان. 1909 جىلى ءمامي ءبيدىڭ شاقىرتۋى بويىنشا التايعا كەلىپ 1933 جىلعا دەيىن التاي بەتىندە ۇستازدىق ەتكەن), 1931 جىلى قازان قاراشا ايىندا وتكەن شاعىن توپتى زيات شاكىرىمۇلىنىڭ باستاپ وتكەنىن ەسكەرسەك اباي توڭىرەگىندەگى اڭگىمەلەر قازاقستان قازاقتارىمەن عانا شەكتەلىپ قالماعانىن ميدحات رازدانۇلىنىڭ «بەلەستەر بەلگىسى» كىتابىنداعى «ءبىزدىڭ ۇيدە قازاقتىڭ ەكى ۇلى اقىنى اباي مەن شاكارىم ولەڭدەرىنىڭ قولجازبا كۇيىندەگى (كوشىرمە) نۇسقالارى بولعانىن بىلەتىن ەدىم» -دەپ التاي بەتىندەگى اباي تۋىستارى تۋرالى جازعان جازبالارىنان كورۋگە بولادى. وسى كىتاپتا كاكتاي تۋرالى شىن اتى عابدۋلحاكيم، ماعاۋيامەن قۇرداس 1870 جىلى تۋعان. ەسكىشە ءبىلىم العان. اباي جانىندا 24 جىل بويى بىرگە بولىپ كوپ ىستەردىڭ كۋاسى بولعانىن ايتادى. وسى كاكتاي ابايدىڭ تاپسىرۋى بويىنشا 1896 جىلدان باستاپ ماعاۋيا، اقىلباي جانە كوكبايلارمەن بىرگە اباي ولەڭدەرىن جيناسقان. اباي ولىمىنەن سوڭ 1906 جىلى ولەڭدەرىن باستىرۋ ىسىنە شۇعىل كىرىسىپ مۇرسەيتكە ارناۋلى ءۇي تىگىپ بەرىپ ولەڭدەردى حاتقا تۇسىرۋگە وتىرعىزادى. ال باتاەۆا مۇرسەيتتى «ابايدىڭ حاتشىسى» بولعان «مۇرسەيىت بىكىۇلى ءوز قولىمەن كوشىرىپ الىپتى دەيدى.» مۇرسەيتتىڭ اباي ولگەننەن كەيىن كاكتايدىڭ باستاماسىمەن ارنايى كوشىرۋگە وتىرعانىن بايقايمىز. كاكتاي ءوزى ابايدىڭ ءومىر بايانىن جازىپ سەمەي، ومبى، قازان قالالالارىنىڭ باسپاحانالارىنا بارىپ ىڭعايى كەلمەگەن سوڭ 1909 جىلى پەتەربۋرداعى بۋرگانسكي باسپاسىنا ەكى ءجۇز سوم اقى بەرىپ «قازاق اقىنى يبراھيم قۇنانبايۇعىلىنىڭ ولەڭدەرى» دەگەن اتپەن سول جەردەگى قازاق زيالىلارىنىڭ كومەگىمەن باستىرىپ شىققانىن ايتادى.

1891 جىلدان 1914  جىلعا دەيىن اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ قازان، ورىنبور، سەمەي، سانك-پەتەربۋرگ باسپالارىنان ون كىتابى ون جەتى رەت باسىلىپ شىققانىن ەسكەرسەك، ز. باتاەۆانىڭ «1900 جىلدارى قازاق تىلىندەگى كىتاپتار قازان نەمەسە ورىنبوردا شىعارىلعان ەدى.» دەپ اباي ولەڭدەرىنىڭ سانك-پەتەربۋرگتا كاكتايدىڭ شىعارا الاتىنىنا كۇمان كەلتىرۋى ورىنسىز. اقىتتىڭ وزگە ەلدە ءومىر سۇرسەدە كىتاپتارىن وسى جەرلەردە شىعارۋى ز. باتاەۆانىڭ پىكىرىن تەرىستەيدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل نۇسقادا ولەڭنىڭ ءار تارماعى ارالاسىپ ولەڭ تارماقتارىنىڭ جىگى اجىراتىلماعان. بۇنى ءاليحان بوكەيحانوۆ جاساعان بولسا ونداي قاتەلىك جىبەرمەي ساۋاتتى بولىپ شىعار ەدى. ابايدىڭ 1922  جىلى تاشكەنتتە قازاق-قىرعىز ءبىلىم كوميسسياسى جاعىنا باسىلىپ شىققان كىتابىندا حالەل دوسمۇحامبەت پەن ءۋاليحان وماروۆ «دۇرىستاۋشىلاردان» دەپ وقىرمانعا بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە «اباي كىتابىنىڭ ءبىرىنشى باسپاسى وقۋشىلارعا قيىن ءتيۋشى ەدى، قازاق ەملەسىمەن دۇرىستاپ جازىلماعاندىقتان، جاڭىلىس باسىلعان سوزدەر كوپ بولعاندىقتان، ءمانىسىن ايىرىپ وقۋ قيىن ەدى» دەپ باستالاتىن ءتورت ءتۇرلى ەسكەرتۋدى ايتادى.

بۇل ەسكەرتۋلەر 1909 جىلى باسىلعان كىتاپتىڭ ءاليحان سىندى كوزى اشىق ساۋتتى ادامنىڭ باستىرعان كىتابى ەمەس ەكەندىگىن كورسەتەدى.

1922 جىلى ابايدىڭ باۋىرىندا وسكەن شاكارىمنىڭ ومىرىندەگى ابايدىڭ ىقپالىن ايتۋدىڭ ءوزى ءبىر توبە. وسىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋ ءۇشىن زاۋرە باتاەۆانىڭ كوپ ىزدەنگەنى بايقالادى. سوندا ابايدىڭ بالاسى ءابىش پەن ماعاۋيا قايتقاندا دا جازعان ولەڭدەرىن ءا.بوكەيحانوۆ جازىپ بەرىپ وتىرعان با؟ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1929  جىلى جازعان «ءوز جايىمنان ماعۇلمات» ماقالاسىندا «مەنىڭ بالا كۇنىمنەن ىشكەن اسىم، العان ءنارىمنىڭ بارلىعى ابايدان، تازا ادەبيەت سارىنىنا بوي ۇرعاندا ماعان اباي دەگەن ءسوز قازاق دەگەن سوزبەن تەڭبە-تەڭ تۇسەتىندەي كەزدەرى بار سەكىلدى، ابايدى ءسۇيۋىم كەيدە تۋعان ورتا، كىندىك كەسكەن جەردى سۇيۋمەن پارا-پار بولاتىنى بار» دەپ ءوزى دە اتاسى اۋەزدىڭ ۇيرەتۋى جانە قاتاڭ تاپسىرۋى مەن سەگىز-توعىز جاسىنان باستاپ اباي ولەڭدەرىن تۇگەلگە جۋىق جاتتاپ العانىن جازادى. اباي ءومىرىن زەرتتەپ، اباي شىڭىن جاساپ كەتكەن اكادەميكتىڭ ەڭبەگى استە جوققا قۇرىلماعانى اقيقات. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا اباي وبرازىنىڭ تيىپتەندىرىلگەنى جانە وسىنى كەڭەستىك يدەولوگيا ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ ۇتىمدى پايدالانعانىن جاسىرا المايمىز. ءماتىننىڭ جەتىنشى بولىمىندە ايتىلعانداي «1933  جىلى كەڭەس ۇكىمەتى ءارتۇرلى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن پايدالانىپ، ابايدى ورىس تىلىمەن مادەنيەتىنە بەت العان اعارتۋشى، ويشىل، اقىن رەتىندە دارىپتەۋ ناۋقانىن باستادى. وسى ناۋقاننىڭ باستى قۇرالى –  جاڭادان قۇرىلعان مەملەكەتتىك «قازاقستان باسپاسى» 6000  دانامەن باسىپ شىعارعان «اباي قۇنانبايۇلى شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى» اتتى كىتابى ەدى» بۇل كىتاپتا جاراكوۆتىڭ «بۇرىن-سوڭدى جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا، قالا بەردى قازاق باسپاسىنىڭ ومىرىندە بۇل سياقتى كوركەم شىعارمالار جازىپ جۇرگەن اقىن، جازۋشى، سىنشىلارىمىزدىڭ تولىق جيناعى باسىلعان جوق. مۇنىڭ سەبەبى وزىمىزگە ءمالىم: وكتابر توڭكەرىسىنە شەيىنگى رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارشىلدىق قولتىعىندا قىسىلىپ-ەزىلىپ كەلگەن قازاق ەلىنىڭ ءوز تىزگىنى وزىندە بولماي ءوز الدىنا ەرىكتى ەل بولماعانى ءبىر بولسا، ەكىنشىدەن ءوزىنىڭ ادەبيەت كوركەم ونەر مۋزيكەلەرىن تىلدەرىن وسىرۋگە شارۋاشىلىق ەكونوميكەسىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ قابىنداپ وسە الماي ارتتا قالعاندىعىمەن بايلانىستى» دەگەن سوزىنەن ز. باتاەۆا ت. جاراكوۆتى «اقىن ابايدىڭ ءومىربايانىنان ەش حابارى جوق ادام باسپاگەردىڭ وسىنداي مالىمدەمەسىنەن كەيىن ابايدىڭ كەڭەس جازۋشىسى ەمەس، 19-عاسىردا ءومىر سۇرگەن كوشپەندى قازاق ەكەنىن تۇسىنەر مە ەدى؟» دەيدى. ەگەر ت. جاراكوۆ ءماتىنىن ارى قاراي وقيتىن بولساق: «ابايدىڭ پىكىرى يدەالوگياسى بىزگە تەرىس باي تابىنىڭ نىساناسىندا بولسا دا ول كەزدەگى ادەبيەت مۇرالارىن ماتەريال ءۇشىن تانىستىرۋدى ونشا كەرەكسىز دەپ تاپپادىق.» دەگەنىن كورمەس ەدى. باتاەۆا ايتقانداي «ابايدى تاريحقا باعىنبايتىن، ماڭگىلىك شىندىقتى جىرلاعان، سوندىقتان ەشقانداي تاريحي كونتەكستكە بايلانىسى جوق تۇپتۇلعا (پروتوتيپيكالىق) كەڭەس جازۋشىسى دەپ تانىستىردى.» -دەپ ويلاپ قالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

دەيتۇرعانمەن، باتاەۆانىڭ كەڭەس كەزىندەگى ادەبيەت پەن ادەبيەتشىلەردى تيىپتەندىرۋ تۋرالى ايتقان ويلارىن تەرىسكە شىعارۋعا بولمايدى. كەڭەس وداعى كەزىندە ادەبيەت يدەولوگيا ءۇشىن جۇمىس ىستەدى، اقىندار مەن جازۋشىلاردى سول يدەولوگيانىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالاندى، تاپتىق كوزقاراس مەيلىنشە بەلەڭ الدى. بۇل رەتتە ابايدىڭ باي مەن كەدەي تۋرالى، قاراشا حالىقتىڭ بەيشارا ءحالىن كورسەتەتىن ولەڭدەرىن، جۇمىسشى تابىنىڭ مارتەبەسىن بيىكتەتۋگە پايدالاندى. سول كەزدەردەگى جارىق كورگەن بارلىق شىعارمالاردىڭ تسەنزۋرانىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.

ال، اباي اندەرى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەنشىسىندە. دەگەنمەن باتاەۆا ماتىنىندە «زاتاەۆيچ ابايدىڭ ءۇش ءانىن جازىپ العان ەدى: «تاتيانانىڭ قىرداعى ءانى»، «قور بولدى جانىم» جانە اتاۋى جوق تاعى ءبىر ءان. قازاق حالىق اندەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن اسا جوعارى باعالاعان زاتاەۆيچ ابايدىڭ ولەڭدەرىن «ساپاسى تومەندەۋ ديلەتانت ورىس رومانستارىنا ەلىكتەپ جازىلعان» دەپ اسا اسەرلەنە قويماعان» -دەگەن ويىنا ءوز پىكىرىن جالعايدى. «سەبەبى، بۇل اندەردىڭ اۆتورى كوشپەندى قازاق ەمەس، ورىستانعان، قالا قازاعى، ياعني، ورىس ءان ونەرىنەن گورى قازاق ءان ونەرىن جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن بايتۇرسىنوۆتان گورى بوكەيحانوۆ سياقتى بىرەۋدىڭ جازعانىن دالەلدەيدى» -دەيدى. «ەگەر سول ۋاقىتتا قىردا ورىس مادەنيەتىنە باس يگەن اباي سياقتى اقىن ءومىر سۇرگەن بولسا، جانە ءتىپتى ءوز رۋىنىڭ ىشىندە تانىمال بولسادا، ورىس ەنوگرافتارى ونىڭ ولەڭدەرىن جازىپ الۋعا اعىلىپ بارماس پا ەدى» -دەگەن ويدا قانشالىقتى قونىمدى؟ سول كەزدە اباي ورىستار ءۇشىن كەرەك بولدى ما؟ اقىننىڭ ءانى مەن ولەڭىنە ورىس ونەرتانۋشىسى مەن ەنوگرافىنىڭ بەرگەن باعاسى بىزدەر ءۇشىن سونشالىقتى ماڭىزدى ما؟ اباي شىعارمالارى كەڭەس وداعىنىڭ قالىپتاسا باستاۋىمەن يدەولوگيالىق جاقتان وتارلاۋ ساياساتىندا ۇتىمدى پايدالانىلدى. بىراق بۇل 1904 جىلى قايتىس بولعان اقىنمەن قانشالىقتى قاتىسى بار ەدى؟ ال، بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاق ءۇشىن ابايدىڭ ناعىز بەينەسى مەن ونىڭ رۋحاني بوستىعىمىزدى تولتىرىپ وتىرعان اسىل قازىنالارى كەرەك. «كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ قازاق عىلىمىنا زالالدى اسەرىنە قاراماستان، ءۇمىت تە جوق ەمەس. بۇل ماقالا اتالىپ وتىرعان ماسەلەلەرگە جاڭا بۋىن ادەبي سىنشىلارىنىڭ نازارىن اۋدارتۋ ماقساتىمەن جازىلدى» -دەيدى. مەن باتاەۆانىڭ وسى ويىنا قۇرمەتپەن قاراي وتىرىپ ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ءالى دە زەرتتەلەر تۇسى كوپ ەكەنىن ەسكە سالامىن. قاساڭدىق پەن ەسكى سۇرلەۋدەن قۇتىلىپ اقىننىڭ ادام رەتىندە اشىلا تۇسكەنىن قولدايمىن. زاۋرە باتاەۆانىڭ بۇل ەڭبەگىن كورە سالا «ايدى اسپانعا شىعاردى» دەگەن وسى بولار دەپ اڭتارىلىپ قالعانىم راس. ايستسە دە ىجداعاتپەن سوڭىنا دەيىن وقىپ شىقتىم.

ءسوز سوڭىندا باتاەۆانىڭ «اباي» مەن بوكەيحانوۆ ءومىرىنىڭ ءبىر ەمەس ەكەن كورسەتتى. ولاردىڭ ءومىربايانى دا، شىعارماشىلىعى دا تولىعىمەن سايكەس كەلمەيدى. بوكەيحانوۆ ءبىز «ابايعا» تيەسىلى دەگەن كوپتەگەن ولەڭدەر مەن اۋدارمالاردى جازسا دا، ول ولاردىڭ جالعىز اۆتورى ەمەس. بۇعان باسقا جازۋشىلار دا ات سالىستى.»  دەگەن پىكىرىنە تۇبەگەيلى قارسىلىعىمدى ءبىلدىرىپ قازاقتىڭ ابايىن بوكەيحانوۆ سومداعان «اباي» بەينەسى دەپ شاتاسۋدان اۋلاقپىن.

عاسىر باسىدا ومىردەن وتكەن اباي ءوزى كورمەگەن كەڭەس وداعىنىڭ يدەولوگياسىنا جاۋاپتى ەمەس!

پايدالانعان ماتەريالدار:

  1. اۋەزوۆ م. تاڭدامالى شىعارمالار. قازاق ەنتسيكلوپەدياسى. 1997 ج.
  2. قۇنانبايۇلى اباي. تاڭدامالى ولەڭدەر. قازاقستان كوركەم ادەبيەت باسپاسى. الماتى. 1936 ج.
  3. قازاق اقىنى يبراھيم قۇنانبايۇعىلىنىڭ ولەڭدەرى. پەتەربۋرگ. 1909 ج.
  4. قۇنانباەۆ اباي. تاڭدامالى ولەڭدەر. تاشكەنت 1922 ج.
  5. ەسكەندىرۇلى(ابدەشەۆ) م. «الاش وردا» مينيسترلەرى. «التىنبەك سارسەنبايۇلى» قورى. 2008 ج.
  6. اباي ەنتسيكلوپەدياسى. اتامۇرا. 1995 ج.
  7. اباي پاراساتى. زەرتتەۋ ماقالالار، ىلە حالىق باسپاسى، 1995 ج.
  8. ورازالين ك. اباي اۋىلىنا ساياحات. الماتى. جالىن. 1994 ج.
  9. توعجانوۆ ع. اباي. قازاقستان قازاقستان كوركەم ادەبيەت باسپاسى. الماتى. 1935
  10. رازدانۇلى م. بەلەستەر بەلگىسى. حالىق باسپاسى. 2002 ج.
  11. احمەتوۆ ز. ولەڭ ءسوزدىڭ تەورياسى. مەكتەپ باسپاسى. الماتى. 1973 ج.
  12. كاپۇلى د. قالام، سيا – كوز جاسى. (اقىت قاجى ۇلىمجىقلىنىڭ شىعارماشىلىق تۇلعاسى) فوليانت باسپاسى. استانا. 2018 ج.

"The Qazaq Times"