«ترامپ داۋىرىندەگى» اقش-تىڭ ازياداعى ىقپالى

سولتۇستىكامەريكالىق ۇشجاقتى كوميسسيانىڭ – ساياسي جانە ىسكەر كوشباسشىلار، عالىمدار مەن جۋرناليستەردىڭ كەزدەسۋىندە اقش-تىڭ ازياداعى ىقپالىنىڭ تومەندەي باستاعانى جايلى پىكىرلەر ايتىلدى. ءدال وسى تاقىرىپ جونىندە بىرنەشە ساراپتاما، گيپوتەزالار ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. قازىرگى ۋاقىتتا ءاربىر ازيالىق ەلدىڭ امەريكادان گورى قىتايمەن ساۋدا-ساتتىق، ديپلوماتيالىق بايلانىس پايىزىنىڭ جوعارى ەكەنىن ەسكەرسەك، 45-ءشى پرەزيدەنت دونالد ترامپ تۇسىندا قۇراما شتاتتارىنىڭ ازياداعى ليدەرلىك باعىتى قۇردىمعا كەتتى دەپ ەسەپتەيتىندەر، بۇعان الاڭداۋشىلىق بىلدىرەتىندەردىڭ كوبەيۋى قالىپتى. وسى ماسەلە جونىندە جانە ازياداعى «ترامپ ەپوحاسى» جايلى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ساياساتتانۋشى دجوزەف نايدىڭ ماقالاسىنا زەر سالايىق.

تاريحقا شولۋ: 1972 جىلى پرەزيدەنت ريچارد نيكسون ءبىر جاقتى تارتىپتە امەريكانىڭ وداقتاستارىنا قارسى ەكونوميكالىق تاريفتەر ەنگىزدى، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ەرەجەسىن بۇزدى جانە ۆەتنامدا سوعىس باستادى. تەرروريزم ىقتيمالدىعى تۋىنداپ، ساراپشىلار دەموكراتيانىڭ بولاشاعىنا قاتتى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. كەلەسى جىلى دەۆيد روكفەللەر مەن زبيگنەۆ بجەزينسكي ءۇش جاقتى كوميسسيا قۇردى. «پاراللەل» ديپلوماتياعا قاراعاندا، اتالعان كوميسسيانىڭ باسقارۋ ساياساتىنداعى ناتيجە ايتارلىقتاي بولدى.

سينگاپۋردە وتكەن جيىندا «ترامپتان كەيىنگى ازيا» ديسكۋسسياسىندا تاراپتار ورتاق كونسەنسۋسقا كەلە المادى. مىسالى، ءۇندىستان مەن قىتاي وكىلدەرى قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول» ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارىنا قاتىستى ءارتۇرلى پوزيتسيا ۇستاندى. كەيبىر ازياتتار مەن امەريكالىقتار كورەياداعى يادرولىق داعدارىسقا اقش نۇكتە قويادى دەگەن تۇجىرىم جاسادى. ال ەۋروپا ساراپشىلارى امەريكا-قىتاي ساۋدا سوعىسى اياقتالماسا، «ازياداعى ۇستەمدىككە ەكى ەل دە يە بولا الماي قالۋى مۇمكىن بە؟» دەگەن ساۋال قويدى.

مەنىڭ ويىمشا (دجوزەف ناي – رەد.), اقش ترامپ داۋىرىنەن كەيىن ءوز كوشباسشىلىعىن قالپىنا كەلتىرە الادى. باسقاشا ايتقاندا، اقش ترانسۇلتتىق پروبلەمالاردى – مونەتارلىق تۇراقتىلىقتى، كليماتتىڭ وزگەرۋىن، تەرروريزم مەن كيبەرقىلمىس ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن قىتاي، ءۇندىستان، جاپونيا، ەۋروپا جانە باسقا دا ەلدەرمەن ىنتىماقتاسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جەلىلەر مەن ينستيتۋتتار قۇرۋ ءۇشىن «جۇمساق كۇش» ساياساتىن پايدالانۋى ءتيىس. قىتايعا كەلەر بولساق، ترامپ پرەزيدەنتتىككە قايتا سايلانعان جاعدايدا دا نەگىزگى ارتىقشىلىقتارىن ساقتايدى.

ءبىرىنشى ارتىقشىلىق – دەموگرافيا. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، اقش 2050 جىلعا قاراي حالىقتىڭ جاھاندىق وسۋىنە ىقپال ەتەتىن جالعىز دامىعان ەل بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا ەڭ تىعىز ورنالاسقان ەل – قىتاي مەن ءۇندىستان. بىراق اراعا جىلدار سالىپ بۇل ستاتيستيكادا امەريكا كوش باستايدى.

ەكىنشى ارتىقشىلىق – ەنەرگيا. ون جىل بۇرىن اقش ەنەرگيا يمپورتىنا تاۋەلدى ەدى. مۇناي دامۋى ارقاسىندا امەريكا ەنەرگيا يمپورتتاۋشىدان ەكسپورتتاۋشىعا اينالدى.  ەندى تاياۋ ونجىلدىقتا سولتۇستىك امەريكا ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتە الاتىن دەڭگەيگە جەتەدى، ال قىتاي ەنەرگيا يمپورتىنا تاۋەلدى بولادى.

تەحنولوگيالىق دامۋ اقش-تىڭ ءۇشىنشى ارتىقشىلىعى سانالادى. ەل بيلىگى بيوتەحنولوگيا، نانوتەحنولوگيا، جاساندى ينتەللەكت جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋعا كوپ قارجى بولەدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قىتاي الەۋەتىنىڭ جاقسارعانىنا قاراماستان، اقش وسى تەحنولوگيالاردى زەرتتەۋ، ازىرلەۋ جانە كوممەرتسيالاندىرۋ سالاسىندا الەمدىك كوشباسشى بولىپ قالا بەرەدى. زەرتتەۋ بازاسى تۇرعىسىنان امەريكانىڭ ءتورتىنشى ارتىقشىلىعى ونىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە. Shanghai Jiatong University انىقتاعان رەيتينگكە سايكەس، الەمنىڭ 20 ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ 16-سى اقش-تا، ال قىتايدا بىردە-ءبىرى جوق.

بەسىنشى، ارتىقشىلىق – ترامپ ەراسىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن دوللاردىڭ ءرولى. الەمدىك ۇكىمەتتەر ۇستاپ وتىرعان شەتەلدىك رەزەرۆتەردىڭ تەك 1,1% -ى عانا يۋان، 64%-ى دوللار. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى دوللار دەڭگەيى تومەندەيدى دەسە دە، ءيۋاننىڭ حالىقارالىق تولەمدەردەگى ۇلەسى ازايعان. سەنىمدى رەزەرۆتىك ۆاليۋتا مىعىم كاپيتال، ادال ۇكىمەت پەن زاڭنىڭ ۇستەمدىگىنە بايلانىستى قالىپتاسادى. دەمەك، جاقىن بولاشاقتا قارجىلىق دامۋ جاعىنان قىتاي وزىق بولمايدى.

التىنشىدان، اقش-تىڭ گەوگرافيالىق ارتىقشىلىقتارى قىتايدان ەداۋىر جوعارى. ترامپتىڭ قاتە ساياساتىنان سولتۇستىكامەريكالىق كەلىسىم ۇزىلسە دە، كانادا مەن مەكسيكانىڭ دوستىق بايلانىسىنا نۇقسان كەلمەدى. ەكىنشى جاعىنان، قىتايدىڭ 14 ەلمەن، اتاپ ايتقاندا، ءۇندىستان، جاپونيا، ۆەتناممەن اۋماقتىق داۋى ماسەلەسى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. بۇل قىتايدىڭ «جۇمساق كۇشىن» شەكتەيدى. گەوگرافيالىق جاعىنان قىتاي وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى جەر ءۇستى دەمونستراتسياعا يە بولسا دا، اقش-تىڭ اۋماقتىق نارازىلىقتارى. امەريكا الەمدىك مۇحيتتاردان قالعان 95%-دان استام ارتىقشىلىققا يە.

قانشا جەردەن ەكى ەل اراسىندا قاقتىعىستار ورىن السا دا، سوعىسقا ۇلاسپايدى. امەريكا دا قىتاي دا باسقا مەملەكەتتەر ءۇشىن ەكزيستەنتسيالدى قاۋىپكە يە ەمەس. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا، 1900 جىلى گەرمانيا ۇلىبريتانيادان اسىپ ءتۇستى جانە بريتاندىقتاردىڭ بويىندا نەمىستەرگە دە قورقىنىش پايدا بولدى. ال ۋاشينگتون مەن بەيجىڭدە مۇنداي قورقىنىش جوق.

اقش جوعارىدا سيپاتتالعان بيلىك ارتىقشىلىقتارىن عانا ەمەس، جاپونيا جانە وڭتۇستىك كورەيامەن ىنتىماقتاستىق بايلانىسىن تەڭدەي ساقتاپ وتىر. سولتۇستىك كورەيا كوشباسشىسى كيم چەن ىنمەن بولعان كەز-كەلگەن كەلىسسوزدەردە ترامپ كيمنىڭ رەجيمىنە قارسى تۇرۋى ءتيىس. سول كەزدە امەريكانىڭ ازياداعى ىقپالىن ودان ارى ارتتىرادى.

اۆتوردان پوستسكريپتۋم: سينگاپۋردە مەن لي كۋان يۋ مىرزادان «قىتايدىڭ اقش-تى باسىپ وزۋى مۇمكىن بە؟» دەپ سۇرادىم. ول «مۇمكىن ەمەس» دەپ جاۋاپ بەردى، سەبەبى قىتايدا 1,4 ميلليارد تالانت بار بولسا دا، اقش بيلىگىنىڭ اشىقتىق ساياساتى قىتايعا قاراعاندا شىعارماشىلىق الەۋەتى زور 7,5 ميلليارد تالانتتىڭ باسىن قوستى. ەگەر ءدال وسى ساياسات ساقتالسا، امەريكا تەك ازيا عانا ەمەس، باسقا اۋماقتارعا دا كوشباسشىلىق ەتەدى.

دجوزەف ناي اقش-تىڭ قوس كورەياعا ىقپالىنا ەرەكشە توقتالىپ وتكەن. ال ورتالىق ازيادا امەريكاعا قاراعاندا، قىتاي ىقپالى باسىم دەيدى. سەبەبى قىتاي ورتالىق ازياداعى ەلدەرگە «جۇمساق كۇش» ارقىلى ىقپال ەتىپ وتىر. 1991 جىلى سوۆەت وداعى ىدىراعاننان كەيىن ورتالىق ازيا ەلدەرى ماڭىزدى ستراتەگيالىق ايماققا اينالدى.

كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە ماسكەۋدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ىقپالدى بولعانى داۋسىز. بىراق 1991 جىلى ورتا ازيانىڭ بەس مەملەكەتى تاۋەلسىزدىك العاندا، بۇل ايماققا ءوز ىقپالىن تانىتۋعا ءۇمىت ارتۋشى رەسەيگە باسەكەلەس تاعى ەكى الىپ ەل – قىتاي مەن قۇراما شتاتتار قوسىلعان. ماسكەۋ، بەيجىڭ، ۋاشينگتون ورتا ازيا ەلدەرىنە ساياسي، ەكونوميكالىق جانە اسكەري سەبەپتەر ارقىلى اسەر ەتكىسى كەلەدى. الەمدەگى مۇناي كومپانيالارىنىڭ ايماقتاعى مۇناي مەن گاز سالاسى ءۇشىن باسەكەلەستىكتىڭ تۋىنداۋى دا اتالعان ءۇش الپاۋىت اراسىنداعى ساياسي ويىندى ارتتىردى. كەڭەس وداعى كەزىندە ورتا ازيا رەسەي باقىلاۋىندا بولسا، كەيىننەن امەريكا كومپانيالارى بۇل جارىستا باستى ويىنشىعا اينالدى: ورتا ازياداعى مۇناي كەنىشتەرىندە مۇناي-گاز ونىمدەرىن دامىتا باستادى. ودان كەيىن تاياۋدا بۇل ايماققا اقىرىنداپ قىتايلىق نىساندار دا ورنىعا باستادى. نايدىڭ پايىمداۋىنشا، ەگەر امەريكا جوعارىدا اتالعان ارتىقشىلىقتاردى ۇتىمدى پايدالانا الاتىن بولسا، جالپى ازياداعى ۇستەمدىگى جوعارىلايدى.

"The Qazaq Times"