«Tramp däuirindegi» AQŞ-tıñ Aziyadağı ıqpalı

Soltüstikamerikalıq üşjaqtı komissiyanıñ – sayasi jäne isker köşbasşılar, ğalımdar men jurnalisterdiñ kezdesuinde AQŞ-tıñ Aziyadağı ıqpalınıñ tömendey bastağanı jaylı pikirler aytıldı. Däl osı taqırıp jöninde birneşe saraptama, gipotezalar aytılıp ta, jazılıp ta jür. Qazirgi uaqıtta ärbir aziyalıq eldiñ Amerikadan göri Qıtaymen sauda-sattıq, diplomatiyalıq baylanıs payızınıñ joğarı ekenin eskersek, 45-şi prezident Donal'd Tramp twsında Qwrama Ştattarınıñ Aziyadağı liderlik bağıtı qwrdımğa ketti dep esepteytinder, bwğan alañdauşılıq bildiretinderdiñ köbeyui qalıptı. Osı mäsele jöninde jäne Aziyadağı «Tramp epohası» jaylı Garvard universitetiniñ professorı, sayasattanuşı Djozef Naydıñ maqalasına zer salayıq.

Tarihqa şolu: 1972 jılı prezident Riçard Nikson bir jaqtı tärtipte Amerikanıñ odaqtastarına qarsı ekonomikalıq tarifter engizdi, Halıqaralıq valyuta qorınıñ erejesin bwzdı jäne V'etnamda soğıs bastadı. Terrorizm ıqtimaldığı tuındap, sarapşılar demokratiyanıñ bolaşağına qattı alañdauşılıq bildirdi. Kelesi jılı Devid Rokfeller men Zbignev Bjezinskiy üş jaqtı komissiya qwrdı. «Parallel'» diplomatiyağa qarağanda, atalğan komissiyanıñ basqaru sayasatındağı nätije aytarlıqtay boldı.

Singapurde ötken jiında «Tramptan keyingi Aziya» diskussiyasında taraptar ortaq konsensusqa kele almadı. Mısalı, Ündistan men Qıtay ökilderi Qıtaydıñ «Bir beldeu bir jol» infraqwrılımdıq jobalarına qatıstı ärtürli poziciya wstandı. Keybir aziattar men amerikalıqtar Koreyadağı yadrolıq dağdarısqa AQŞ nükte qoyadı degen twjırım jasadı. Al Europa sarapşıları Amerika-Qıtay sauda soğısı ayaqtalmasa, «Aziyadağı üstemdikke eki el de ie bola almay qaluı mümkin be?» degen saual qoydı.

Meniñ oyımşa (Djozef Nay – red.), AQŞ Tramp däuirinen keyin öz köşbasşılığın qalpına keltire aladı. Basqaşa aytqanda, AQŞ transwlttıq problemalardı – monetarlıq twraqtılıqtı, klimattıñ özgeruin, terrorizm men kiberqılmıs mäselelerin şeşu üşin Qıtay, Ündistan, Japoniya, Europa jäne basqa da eldermen ıntımaqtasuğa mümkindik beretin jeliler men instituttar qwru üşin «jwmsaq küş» sayasatın paydalanuı tiis. Qıtayğa keler bolsaq, Tramp prezidenttikke qayta saylanğan jağdayda da negizgi artıqşılıqtarın saqtaydı.

Birinşi artıqşılıq – demografiya. Birikken Wlttar wyımınıñ derekterine säykes, AQŞ 2050 jılğa qaray halıqtıñ jahandıq ösuine ıqpal etetin jalğız damığan el boladı. Qazirgi uaqıtta eñ tığız ornalasqan el – Qıtay men Ündistan. Biraq arağa jıldar salıp bwl statistikada Amerika köş bastaydı.

Ekinşi artıqşılıq – energiya. On jıl bwrın AQŞ energiya importına täueldi edi. Mwnay damuı arqasında Amerika energiya importtauşıdan eksporttauşığa aynaldı.  Endi tayau onjıldıqta Soltüstik Amerika özin-özi qamtamasız ete alatın deñgeyge jetedi, al Qıtay energiya importına täueldi boladı.

Tehnologiyalıq damu AQŞ-tıñ üşinşi artıqşılığı sanaladı. El biligi biotehnologiya, nanotehnologiya, jasandı intellekt jäne aqparattıq tehnologiyalardı damıtuğa köp qarjı böledi. Sarapşılardıñ pikirinşe, Qıtay äleuetiniñ jaqsarğanına qaramastan, AQŞ osı tehnologiyalardı zertteu, äzirleu jäne kommerciyalandıru salasında älemdik köşbasşı bolıp qala beredi. Zertteu bazası twrğısınan Amerikanıñ törtinşi artıqşılığı onıñ joğarı bilim beru jüyesinde. Shanghai Jiatong University anıqtağan reytingke säykes, älemniñ 20 üzdik universitetteriniñ 16-sı AQŞ-ta, al Qıtayda birde-biri joq.

Besinşi, artıqşılıq – Tramp erasımen twspa-tws kelgen dollardıñ röli. Älemdik ükimetter wstap otırğan şeteldik rezervterdiñ tek 1,1% -ı ğana yuan', 64%-ı dollar. Halıqaralıq valyuta qorı dollar deñgeyi tömendeydi dese de, yuan'niñ halıqaralıq tölemderdegi ülesi azayğan. Senimdi rezervtik valyuta mığım kapital, adal ükimet pen zañnıñ üstemdigine baylanıstı qalıptasadı. Demek, jaqın bolaşaqta qarjılıq damu jağınan Qıtay ozıq bolmaydı.

Altınşıdan, AQŞ-tıñ geografiyalıq artıqşılıqtarı Qıtaydan edäuir joğarı. Tramptıñ qate sayasatınan Soltüstikamerikalıq kelisim üzilse de, Kanada men Meksikanıñ dostıq baylanısına nwqsan kelmedi. Ekinşi jağınan, Qıtaydıñ 14 elmen, atap aytqanda, Ündistan, Japoniya, V'etnammen aumaqtıq dauı mäselesi äli künge deyin jalğasıp keledi. Bwl Qıtaydıñ «jwmsaq küşin» şekteydi. Geografiyalıq jağınan Qıtay Oñtüstik Qıtay teñizindegi jer üsti demonstraciyağa ie bolsa da, AQŞ-tıñ aumaqtıq narazılıqtarı. Amerika älemdik mwhittardan qalğan 95%-dan astam artıqşılıqqa ie.

Qanşa jerden eki el arasında qaqtığıstar orın alsa da, soğısqa wlaspaydı. Amerika da Qıtay da basqa memleketter üşin ekzistencialdı qauipke ie emes. Birinşi düniejüzilik soğıs bastalğanda, 1900 jılı Germaniya Wlıbritaniyadan asıp tüsti jäne britandıqtardıñ boyında nemisterge de qorqınış payda boldı. Al Uaşington men Beyjiñde mwnday qorqınış joq.

AQŞ joğarıda sipattalğan bilik artıqşılıqtarın ğana emes, Japoniya jäne Oñtüstik Koreyamen ıntımaqtastıq baylanısın teñdey saqtap otır. Soltüstik Koreya köşbasşısı Kim Çen Inmen bolğan kez-kelgen kelissözderde Tramp Kimniñ rejimine qarsı twruı tiis. Sol kezde Amerikanıñ Aziyadağı ıqpalın odan arı arttıradı.

Avtordan postskriptum: Singapurde men Li Kuan YU mırzadan «Qıtaydıñ AQŞ-tı basıp ozuı mümkin be?» dep swradım. Ol «mümkin emes» dep jauap berdi, sebebi Qıtayda 1,4 milliard talant bar bolsa da, AQŞ biliginiñ aşıqtıq sayasatı Qıtayğa qarağanda şığarmaşılıq äleueti zor 7,5 milliard talanttıñ basın qostı. Eger däl osı sayasat saqtalsa, Amerika tek Aziya ğana emes, basqa aumaqtarğa da köşbasşılıq etedi.

Djozef Nay AQŞ-tıñ qos Koreyağa ıqpalına erekşe toqtalıp ötken. Al Ortalıq Aziyada Amerikağa qarağanda, Qıtay ıqpalı basım deydi. Sebebi Qıtay Ortalıq Aziyadağı elderge «jwmsaq küş» arqılı ıqpal etip otır. 1991 jılı Sovet Odağı ıdırağannan keyin Ortalıq Aziya elderi mañızdı strategiyalıq aymaqqa aynaldı.

Keñes däuiri kezinde Mäskeudiñ Ortalıq Aziya elderine ıqpaldı bolğanı dausız. Biraq 1991 jılı Orta Aziyanıñ bes memleketi täuelsizdik alğanda, bwl aymaqqa öz ıqpalın tanıtuğa ümit artuşı Reseyge bäsekeles tağı eki alıp el – Qıtay men Qwrama ştattar qosılğan. Mäskeu, Beyjiñ, Uaşington Orta Aziya elderine sayasi, ekonomikalıq jäne äskeri sebepter arqılı äser etkisi keledi. Älemdegi mwnay kompaniyalarınıñ aymaqtağı mwnay men gaz salası üşin bäsekelestiktiñ tuındauı da atalğan üş alpauıt arasındağı sayasi oyındı arttırdı. Keñes odağı kezinde Orta Aziya Resey baqılauında bolsa, keyinnen Amerika kompaniyaları bwl jarısta bastı oyınşığa aynaldı: Orta Aziyadağı mwnay kenişterinde mwnay-gaz önimderin damıta bastadı. Odan keyin tayauda bwl aymaqqa aqırındap qıtaylıq nısandar da ornığa bastadı. Naydıñ payımdauınşa, eger Amerika joğarıda atalğan artıqşılıqtardı wtımdı paydalana alatın bolsa, jalpı Aziyadağı üstemdigi joğarılaydı.

"The Qazaq Times"