«دەموكراتياعا قايشى ۇكىم»: قازاقستان سوتى تسەنزۋرانى جاقتاي ما؟

جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلعان ىستە سۋديا قاجىمۇقان مەكەمتاس 18 اقپان يسلام ابىشەۆكە 5 جىل، سەرىك تۇكيەۆكە 4 جىل باس بوستاندىعىن ايىرۋعا جازا كەستى. ءوزىنىڭ اق ەكەنىن اعىنان جارىلا ايتقان ابىشەۆ پەن تۇكيەۆ سوت شەشىمىمەن كەلىسپەيدى، قالالىق سوتقا اپپەلياتسياعا بەردى.

سۋديا قاجىمۇقان مەكەمتاس بۇعان دەيىن ءوزىن ۇستاۋى مەن بەيتاراپتىعى، قازاق تىلىندەگى بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى الەۋمەتتىك جەلىدە بىرنەشە مارتە قوعام سىنىنا ۇشىراعان بولاتىن. بۇعان سەبەپ سۋديا مەكەمتاس وقىعان ەكى بەت قاۋلىدا 70-تەن استام قاتە تابىلعان. مۇنى ابىشەۆتىڭ ادۆوكاتتارى مەن قورعاۋشىلارى تەكسەرىپ انىقتاعان ەدى.

وسى جايتتان كەيىن سوت توراعاسى ىلە-شالا باق وكىلدەرى مەن بەلسەندىلەرگە سوت زالىنان تىكەلەي ەفير جۇرگىزۋگە، فوتو-بەينە ءتۇسىرىلىم، اۋديوجازبا جازۋعا تىيىم سالدى.  شەكتەۋ قويىلدى. ساراپشىلار مۇنى «نەگىزسىز شەشىم» دەپ باعالادى.

سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى ابىشەۆ پەن «قازاق كۇرەسى» فەدەراتسياسىنىڭ بۇرىنعى ۆيتسە-پرەزيدەنتى تۇكيەۆتىڭ سوتتالۋىمەن قاتار، سۋديا ادۆوكات ابزال قۇسپانعا سوتقا جالا جاپتى دەپ، جۋرناليستەر ومىرزاق اقجىگىت پەن ساۋلە ابىلداحانقىزى ەكەۋىنە سوت بەدەلىن ءتۇسىردى دەپ جەكە قاۋلى شىعارىپ، ءبىر ايدىڭ ىشىندە شارا قولدانۋعا پروكۋراتۋراعا تاپسىردى. كوپشىلىك سوتتىڭ بۇل شەشىمىن «ونىڭ وشىككەنىن كورسەتەدى» دەپ سانايدى.

مەملەكەتتىك تىلگە شورقاقتاۋ سۋديا قاجىمۇقان مەكەمتاس تۇكيەۆكە شۇيلىگىپ، وزىنشە ءمىن ارتقانداي بولدى. دەگەنمەن قوعام بەلسەندىلەرى ونىڭ «ءسىز ورىس ءتىلىن تۇسىنبەيمىن، سوت قازاق تىلىندە ءوتسىن دەپ جالعان ايتتىڭىز. ويتكەنى سوت بارىسىندا ءسىزدىڭ ورىس ءتىلىن تۇسىنەتىڭىز بەلگىلى بولدى. سەبەبى ءسىزدىڭ اتقارعان دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسى ۆيتسە-پرەزيدەنتى قىزمەتىڭىز جانە جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەنىڭىز ورىس ءتىلىن بىلەتىنىڭىزدى كورسەتەدى» دەگەن ۋاجىنە دۋىلداسىپ، قارسىلىعىن ءبىلدىردى.

بەلگىلى ادۆوكات ابزال قۇسپان: «مەن قانداي جالا جاۋىپپىن سوت، سىزگە، انىقتاپ ايتپادىڭىز؟ ءسىزدىڭ قازاق تىلىنەن ەكى بەتتەن 76 قاتە جىبەرگەنىڭىزدى ايتقانىم با جالا دەپ تۇرعانىڭىز؟ مەن ەرتەڭنەن باستاپ ادۆوكاتتىق ليتسەنزيامدى وتكىزىپ، كوشەدەن ىزدەيمىن شىندىقتى! سوت زالىنان ادىلەتتىلىك تابۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن»، – دەدى شارت كەسىپ.

وسى ورايدا ادۆوكاتۋرانىڭ ەسىگىن جاپپاق شەشىمگە كەلگەن ابزال قۇسپانمەن ارنايى سۇحباتتاسىپ كورىپ ەدىك.

«بىزدە ۇلتتىق بيۋرو قالاسا، «جەل تۇرماسا دا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدايدى»

QT: ابزال مىرزا، سۋديا قاجىمۇقان مەكەمتاستىڭ كەشەگى شىعارعان ۇكىمىن زاڭدىق تۇرعىدا باعالاۋ قيىن بولار، ال جالپى جەكە تۇلعا رەتىندە ازاماتتىق-«مەندىك» پىكىرىڭىز بويىنشا قالاي سيپاتتاۋشى ەدىڭىز؟ شەشىم قانشالىقتى نەگىزدى، قايتالاپ سۇرايمىن، جەكە كوزقاراسىڭىز بويىنشا؟..

– مەنىڭ پىكىرىم، شەشىم – تولىق ادىلەتسىز. ادال ازامات دەگەن اتىن ساقتاپ الۋى كەرەك ەدى. پارا الۋ ۇستىندە ەمەس، پارا الۋعا وقتالدى دەپ سوتتادى. مۇنداي جالامەن كەز كەلگەن جۇيەگە جاقپاعان ادامدى سوتتاي بەرۋگە بولادى. وكىنىشكە وراي، مۇنداي جاعداي جيىلەپ كەتتى. شەنەۋنىك سوتتالىپ جاتسا، «وي، جاقسى بولدى» دەگەن دەڭگەيگە تۇستىك. شەنەۋنىكتىڭ ءبارى جەمقور دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرىپ تاستادى. بۇل اقىماقتىق، ولاي دەيتىنىمىز جاپپاي بارلىق ادامعا كۇيە جاعۋ دەگەن... ءوز باسىم ۇناتپايتىن «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەگەن ءشۇباشىل ماتەل بار. سويتسەك جەلسىز دە قيمىلدايدى ەكەن.  ۇلتتىق بيۋرو ءبىر ادامدى قىلمىسكەر جاسايمىز دەپ شەشتى مە، ول ونى جاسايدى. جەل بولسا دا، بولماسا دا ءشوپتىڭ باسىن تەربەتتى.

قازاقستاننىڭ سوت جۇيەسى قاشاننان باستاپ ايىپتاۋ باعىتىنا اۋدى؟

QT: جىلعا جۋىق جالعاسقان پروتسەستىڭ سوڭى وسىلاي اياقتالارىن سەزدىڭىز بە؟ ءجارىسسوز ساتىسىندا ادۆوكاتتار توبى «ايىپتىڭ ەشبىر قيسىنى جوقتىعىن بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن» تالداپ، اشىپ بەرگەن ەدىڭىزدەر. نەگە بۇلاي ءبىتتى؟

– بۇلاي اياقتالار دەپ ويلامادىم. قوعامنىڭ قاتىسۋىمەن، بۇرىن سوڭدى قازاقستان سوتى تاريحىندا بولماعان 200 مىڭعا جۋىق ادام قول قويعان اراشا حات جولداندى. ەلگە بەلگىلى اۋداندىق، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ جۇزدەگەن دەپۋتاتتار مەن ونداعان پارلامەنت دەپۋتاتتارى، تانىمال اقىن-جازۋشىلار، ونەر ادامدارى قول قويعانىنا قاراعاندا، بۇلاي بەلدەن باسپايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنگەم. ەگەر يسلام ابىشەۆ، سەرىك تۇكيەۆ سياقتى ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن ازامتتاردى وسىلاي ەش سۇراۋسىز سوتتالىپ كەتە بەرسە، وندا قازاقستاندا كەز كەلگەن ادامنان قىلمىسكەر جاساي سالۋ دەگەن ويىنشىق، تۇككە دە تۇرمايتىن بولادى. وسى كەزگە دەيىن بولىپ جاتىر دەگەن سوت رەفورماسى دالباسا، جالعان، جاي عانا كوز الداۋ ءۇشىن عانا. ەشتەڭە دە وزگەرگەن جوق. شامامەن 2006-2007 جىلداردان باستاپ، سوت جۇيەسى تاپ-تازا ايىپتاۋ باعىتىنا اۋىپ كەتتى. تەك كەيبىر جەكەلەگەن جەڭىل-جەلپى قىلمىستاردى عانا ەلدى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن جوعارى سوتتا قوجاكورسىندىككە سالىپ اقتاپ جاتادى. بار بولعانى ءۇي جوندەگەندەگىدەي تۇپكىلىكتى ەمەس، جاي كوسمەتيكالىق وزگەرىس قانا.

«سۋديانىڭ تاۋەلسىزدىگى – ميف»

QT: ۇكىمگە سۋديانىڭ جانە الدەبىر توپتىڭ قاندايدا ءبىر ىقپالى بولۋى مۇمكىن بە؟

– ۇكىمگە سۋديانىڭ ەشقانداي ىقپالى جوق. سۋديا ادەتتەگىدەي جۇمىسىن ىستەدى، ياعني پروكۋرور ۇسىنعان ايىپتاۋ اكتىسىن ايىپتاۋ ۇكىمىنە اينالدىردى. بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ تىكەلەي ىقپالى، سولاردىڭ قالاۋى بولىپ جاتىر. سۋديانىڭ تاۋەلسىزدىگى دەگەن، بۇل – ميف. بۇرىندارى سونىڭ سۇلباسى بولىپ ەدى، الايدا قازىر وتە قاتتى تاۋەلدى.

سۋديالاردىڭ «باستىعى»...

QT: سۋديا قاجىمۇقان مەكەمتاستىڭ جۋرناليستەر مەن ادۆوكات رەتىندە سىزگە شۇيلىگۋى «اسىرە سۋبەكتيۆتىلىگىن» بايقاتپادى ما؟ الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى تاراپىنان وسى ماندە پىكىر كوبەيۋدە. مۇنىڭ ازاماتتىق قوعام مەن باق ينستيتۋتىنا قاندايدا ءبىر اسەرى بولا ما؟

– ءسوز بوستاندىعى مەن قورعاۋ ينستيتۋتىنا... ءادىل سوتتىڭ سيمۆولىنا كوڭىل اۋدارساڭىز، كوزى تاڭىلعان فەميدانىڭ قولىنداعى تارازدىڭ ءبىر باسىندا – ايىپتاۋ، ەكىنشىسىندە – اقتاۋ دەگەندى بىلدىرەدى عوي. شىن مانىندە، مۇنىڭ  قازاقستان جاعدايىنا قاتىسى جوق. بىزدە قورعاۋ ەشقاشان ايىپتاۋ جاعىمەن تەڭ بولماعان. جانە تاياۋ ارادا تەڭ بولمايدى دا. سول سەبەپتى ءوز ورنىمىزدى كورسەتىپ وتىر: «ادۆوكات، ءوز ورنىڭدى ءبىل، سەنىڭ ورنىڭ اناۋ تۇرعان بۇرىش، سوندا بار دا تەرىس قاراپ تۇر، ءۇنىڭدى ءوشىر». ءسوز بوستاندىعى... سوت وتىرىسىنا قاتىسۋشىلار ەش كومەنتاريسىز تىكەلەي ەفير جۇرگىزدى عوي. سۋديانىڭ زاڭدى بىلمەيتىندىگىنە، مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتكىلىكتى مەڭگەرمەگەنىنە، ونىڭ سوت پروتسەسىندە ءوزىن ۇستاي الماعانىنا، قايتا-قايتا پروتسەستىك زاڭ تالاپتارىن ساقتاي الماعانىنا جۋرناليستەر مەن ادۆوكات كىنالى مە؟ سوتتىڭ سوتتى جۇرگىزە الماعانىنا كىم ايىپتى؟ سوت جۇيەسىنىڭ جوعارى جاقتان قورعاۋ ينستيتۋتىن تۇقىرتۋ تۋرالى نۇسقاۋ دا بولۋى مۇمكىن.

تاعى قايتالاپ ايتامىن. بىزدەگى سوتتار تاۋەلسىز ەمەس. مەنىڭ سۋديا جولداس-زامانداستارىم بار، ادەتتە تومەندەگى پوليتسيا-پروكۋروردىڭ جوعارى باسشىسىنا باعىنعانىنداي ولار دا وبلىستىق سوتتار مەن اپپەلياتسيالىق توراعاعا «باستىق» دەپ قارايدى. الگىندەگى سۋديالار ەشقاشان دا «مەن تاۋەلسىز سۋديامىن» دەپ ايتپايدى. ال سوت جۇيەسىندە «باستىق» دەگەن بولماۋى كەرەك، سۋديا ءىستى قاراۋ بارىسىندا تاۋەلسىز جانە زاڭنان باسقا ەشكىمگە باعىنبايدى دەگەن نورما بار. بىراق بۇل نورما باسقالارىنا ۇقساس ءسوز جۇزىندە بولعانىمەن، ىسكە اسپايدى.

ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىن تەجەيتىنى ءسوزسىز. ەلدىڭ اۋزىنداعى انىق ءسوز، كەڭەس كەزىنەن ارىلا الماي كەلە جاتقان تەرىس ادەت «ءىس پەن ءسوزدىڭ كەرەاعارلىعى». تاۋەلسىز جۋرناليستيكا، ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ مەملەكەتكە قاجەت ەمەس، تەك شەتەلدىك ينستيتۋتتاردى الدارقاتۋعا ارنالعان جانسىز ادەمى قىزىل ءسوز عانا.

حالىق ادۆوكاتىن بەزدىرگەن ۋاقيعا

QT: الداعى ۋاقىتتاعى ابىشەۆ-تۇكيەۆ جاقتاستارىنىڭ قادامى قانداي بولماق؟ سوت ۇكىمى وقىلعان سوڭعى جيىندا «سوت زالىنان ادىلدىك تاپپاعاندىقتان، ادۆوكاتتىق ليتسەنزيانى تاپسىرىپ، شىندىقتى كوشەدەن ىزدەيمىن» دەگەن ءۋاجىڭىزدى قىزدى-قىزدىمەن ايتقان ەموتسيالىق رەاكتسيا دەپ قابىلداعان ءجون بە الدە شىنىمەن دە ناقتى امال تۇرىندە قولعا الماق ويىڭىز بار ما؟

– ادۆوكاتتىق قىزمەتتى تەك كۇنكورىس، تابىس كوزىنە اينالدىرۋدى دۇرىس ەمەس دەپ سانايمىن. ويتكەنى بۇل جەردە ادامنىڭ تاعىرى شەشىلەدى عوي. سوندىقتان بۇل قىزمەتتە ءمان-ماعىنا قالماعانىن انىق سەزىپ، كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىن. قانشاما ادامدار جازىقسىز سوتتالدى، تۇرمە تولى ءبىر-بىرىنەن ءوش الۋ، كەك الۋ، ەسە قايتارۋ، اياقتان شالۋ دەگەن سياقتى ءىستىڭ كەيىپكەرلەرى. بۇل اسىرەسە، ەكونوميكالىق سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىسىنا قاتىستى. مۇنداي جايتتىڭ ءبىرى ءارى ءىرىسى كوز الدىمىزدا بولىپ جاتىر. سول سەبەپتى بۇدان بىلاي بۇل ويىننىڭ قاتىسۋشىسىنا اينالعىم كەلمەيدى. وداندا كۇنكورىستىڭ باسقا ءبىر  زاڭدى، مورالدىق جاعىنان الدەقايدا دۇرىس جولىن تاڭداۋ ويىمدا بار.

دەسە دە تاپ بۇگىن ادۆوكاتتىق ليتسەنزيامدى تاپسىرامىن دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى كەزىندە، ابىشەۆ ىسىنەن بۇرىن دا الىپ قويعان مىندەتتەمەلەرىم بار. سولاردىڭ جۇمىسىن اياقتاپ بارىپ كەتپەكپىن. سونداي-اق ءبىراز دەمالعىم كەلەدى. قايناۋىمنىڭ سوڭعى نۇكتەسى بولعان ابىشەۆ ىسىنەن كەيىن، شامامەن ءۇش اي كولەمىندە ادۆوكاتۋرانىڭ ەسىگىن جابامىن.

پەرسونالدى «كونسۋلتاتسيا» نەمەسە «تەگىن» كەڭەس

QT: سۋديا قاجىمۇقان مەكەمتاسقا زاڭدى قىزمەتكەر دەپ ەمەس، جاي ادام بالاسى رەتىندە ايتارىڭىز بار ما، كەڭەس نەمەسە قاراپايىم ومىرلىك وي-پىكىر ءتارىزدى.

– قاجىمۇقان مەكەمتاس ول دا ادام بالاسى، ونىڭ بىزدەن جالعىز ايىرماشىلىعى – ۇستىنە مانتيا كيگەنى عانا. بۇل ءومىر سىناق ەكەنىنە ەش كۇمانىم جوق. كۇندەردىڭ كۇنىندە قاراپايىم ەڭبەكشىگە دە، سۋدياعا دا، ەلگە قىزمەت ەتكەن ادامعا دا، جازىقسىز سوتتالۋشىعا دا جوعارى جاقتان باسقا سوت بولاتىندىعىنا ەشقانداي كۇدىكسىز سەنەم. مەن وعان ابايدىڭ ويلارىنا كوبىرەك بويلاۋعا، ھاكىمنىڭ «پايدا ويلاما، ار ويلا» دەگەنىن قايتا-قايتا وقىپ قاراپ، سونىڭ ماعىناسىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، جادىنا ءتۇيىپ، بولاشاقتا دۇرىس قورىتىندا جاساۋىنا كەڭەس بەرەر ەدىم.

ادۆوكات قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا ەلگە، قازاققا تانىلدىم، اتى بەلگىلى زاڭگەرگە اينالدىم. مانساپ-لاۋازىمىم شارىقتاعان، تابىسى زور تۇستا وسىنداي شەشىم قابىلدادىم. سۋديا مەكەمتاسقا دا قانشا جەردەن ءتيىمدى، جاقسى جۇمىس بولسا دا، تاۋەلسىز تۇردە ءادىل شەشىم شىعارۋعا ەرىك-جىگەرى جەتپەسە، وندا وسى قىزمەتتەن كەتۋگە كەڭەس بەرگەن بولۋشى ەدىم.

"The Qazaq Times"