«Demokratiyağa qayşı ükim»: Qazaqstan sotı cenzuranı jaqtay ma?

Jılğa juıq uaqıtqa sozılğan iste sud'ya Qajımwqan Mekemtas 18 aqpan Islam Äbişevke 5 jıl, Serik Tükievke 4 jıl bas bostandığın ayıruğa jaza kesti. Öziniñ aq ekenin ağınan jarıla aytqan Äbişev pen Tükiev sot şeşimimen kelispeydi, qalalıq sotqa appeliyaciyağa berdi.

Sud'ya Qajımwqan Mekemtas bwğan deyin özin wstauı men beytaraptığı, qazaq tilindegi biliktiligine baylanıstı äleumettik jelide birneşe märte qoğam sınına wşırağan bolatın. Bwğan sebep sud'ya Mekemtas oqığan eki bet qaulıda 70-ten astam qate tabılğan. Mwnı Äbişevtiñ advokattarı men qorğauşıları tekserip anıqtağan edi.

Osı jayttan keyin sot törağası ile-şala BAQ ökilderi men belsendilerge sot zalınan tikeley efir jürgizuge, foto-beyne tüsirilim, audiojazba jazuğa tıyım saldı.  Şekteu qoyıldı. Sarapşılar mwnı «negizsiz şeşim» dep bağaladı.

Su resurstarı komitetiniñ bwrınğı törağası Äbişev pen «Qazaq küresi» federaciyasınıñ bwrınğı vice-prezidenti Tükievtiñ sottaluımen qatar, sud'ya advokat Abzal Qwspanğa sotqa jala japtı dep, jurnalister Ömirzaq Aqjigit pen Säule Äbildahanqızı ekeuine sot bedelin tüsirdi dep jeke qaulı şığarıp, bir aydıñ işinde şara qoldanuğa prokuraturağa tapsırdı. Köpşilik sottıñ bwl şeşimin «onıñ öşikkenin körsetedi» dep sanaydı.

Memlekettik tilge şorqaqtau sud'ya Qajımwqan Mekemtas Tükievke şüyligip, özinşe min artqanday boldı. Degenmen qoğam belsendileri onıñ «Siz orıs tilin tüsinbeymin, sot qazaq tilinde ötsin dep jalğan ayttıñız. Öytkeni sot barısında sizdiñ orıs tilin tüsinetiñiz belgili boldı. Sebebi sizdiñ atqarğan Düniejüzilik Qazaq küresi federaciyası vice-prezidenti qızmetiñiz jäne joğarı oqu ornın bitirgeniñiz orıs tilin biletiniñizdi körsetedi» degen uäjine duıldasıp, qarsılığın bildirdi.

Belgili advokat Abzal Qwspan: «Men qanday jala jauıppın sot, sizge, anıqtap aytpadıñız? Sizdiñ qazaq tilinen eki betten 76 qate jibergeniñizdi aytqanım ba jala dep twrğanıñız? Men erteñnen bastap advokattıq licenziyamdı ötkizip, köşeden izdeymin şındıqtı! Sot zalınan ädilettilik tabu mümkin emes eken», – dedi şart kesip.

Osı orayda advokaturanıñ esigin jappaq şeşimge kelgen Abzal Qwspanmen arnayı swhbattasıp körip edik.

«Bizde wlttıq byuro qalasa, «jel twrmasa da şöptiñ bası qimıldaydı»

QT: Abzal mırza, sud'ya Qajımwqan Mekemtastıñ keşegi şığarğan ükimin zañdıq twrğıda bağalau qiın bolar, al jalpı jeke twlğa retinde azamattıq-«mendik» pikiriñiz boyınşa qalay sipattauşı ediñiz? Şeşim qanşalıqtı negizdi, qaytalap swraymın, jeke közqarasıñız boyınşa?..

– Meniñ pikirim, şeşim – tolıq ädiletsiz. Adal azamat degen atın saqtap aluı kerek edi. Para alu üstinde emes, para aluğa oqtaldı dep sottadı. Mwnday jalamen kez kelgen jüyege jaqpağan adamdı sottay beruge boladı. Ökinişke oray, mwnday jağday jiilep ketti. Şeneunik sottalıp jatsa, «oy, jaqsı boldı» degen deñgeyge tüstik. Şeneuniktiñ bäri jemqor degen tüsinik qalıptastırıp tastadı. Bwl aqımaqtıq, olay deytinimiz jappay barlıq adamğa küye jağu degen... Öz basım wnatpaytın «jel twrmasa, şöptiñ bası qimıldamaydı» degen şübäşil mätel bar. Söytsek jelsiz de qimıldaydı eken.  Wlttıq byuro bir adamdı qılmısker jasaymız dep şeşti me, ol onı jasaydı. Jel bolsa da, bolmasa da şöptiñ basın terbetti.

Qazaqstannıñ sot jüyesi qaşannan bastap ayıptau bağıtına audı?

QT: Jılğa juıq jalğasqan procestiñ soñı osılay ayaqtaların sezdiñiz be? Jarıssöz satısında advokattar tobı «ayıptıñ eşbir qisını joqtığın büge-şügesine deyin» taldap, aşıp bergen ediñizder. Nege bwlay bitti?

– Bwlay ayaqtalar dep oylamadım. Qoğamnıñ qatısuımen, bwrın soñdı Qazaqstan sotı tarihında bolmağan 200 mıñğa juıq adam qol qoyğan araşa hat joldandı. Elge belgili audandıq, oblıstıq mäslihattıñ jüzdegen deputattar men ondağan parlament deputattarı, tanımal aqın-jazuşılar, öner adamdarı qol qoyğanına qarağanda, bwlay belden baspaytın şığar dep ümittengem. Eger Islam Äbişev, Serik Tükiev siyaqtı elge eñbegi siñgen azamttardı osılay eş swrausız sottalıp kete berse, onda Qazaqstanda kez kelgen adamnan qılmısker jasay salu degen oyınşıq, tükke de twrmaytın boladı. Osı kezge deyin bolıp jatır degen sot reforması dalbasa, jalğan, jay ğana köz aldau üşin ğana. Eşteñe de özgergen joq. Şamamen 2006-2007 jıldardan bastap, sot jüyesi tap-taza ayıptau bağıtına auıp ketti. Tek keybir jekelegen jeñil-jelpi qılmıstardı ğana eldi tınıştandıru üşin joğarı sotta qojakörsindikke salıp aqtap jatadı. Bar bolğanı üy jöndegendegidey tüpkilikti emes, jay kosmetikalıq özgeris qana.

«Sud'yanıñ täuelsizdigi – mif»

QT: Ükimge sud'yanıñ jäne äldebir toptıñ qandayda bir ıqpalı boluı mümkin be?

– Ükimge sud'yanıñ eşqanday ıqpalı joq. Sud'ya ädettegidey jwmısın istedi, yağni prokuror wsınğan ayıptau aktisin ayıptau ükimine aynaldırdı. Belgili bir toptardıñ tikeley ıqpalı, solardıñ qalauı bolıp jatır. Sud'yanıñ täuelsizdigi degen, bwl – mif. Bwrındarı sonıñ swlbası bolıp edi, alayda qazir öte qattı täueldi.

Sud'yalardıñ «bastığı»...

QT: Sud'ya Qajımwqan Mekemtastıñ jurnalister men advokat retinde sizge şüyligui «äsire sub'ektivtiligin» bayqatpadı ma? Äleumettik jeli qoldanuşıları tarapınan osı mände pikir köbeyude. Mwnıñ azamattıq qoğam men BAQ institutına qandayda bir äseri bola ma?

– Söz bostandığı men qorğau institutına... Ädil sottıñ simvolına köñil audarsañız, közi tañılğan Femidanıñ qolındağı tarazdıñ bir basında – ayıptau, ekinşisinde – aqtau degendi bildiredi ğoy. Şın mäninde, mwnıñ  Qazaqstan jağdayına qatısı joq. Bizde qorğau eşqaşan ayıptau jağımen teñ bolmağan. Jäne tayau arada teñ bolmaydı da. Sol sebepti öz ornımızdı körsetip otır: «advokat, öz ornıñdı bil, seniñ ornıñ anau twrğan bwrış, sonda bar da teris qarap twr, üniñdi öşir». Söz bostandığı... Sot otırısına qatısuşılar eş komentariysiz tikeley efir jürgizdi ğoy. Sud'yanıñ zañdı bilmeytindigine, memlekettik tildi jetkilikti meñgermegenine, onıñ sot procesinde özin wstay almağanına, qayta-qayta procestik zañ talaptarın saqtay almağanına jurnalister men advokat kinäli me? Sottıñ sottı jürgize almağanına kim ayıptı? Sot jüyesiniñ joğarı jaqtan qorğau institutın twqırtu turalı nwsqau da boluı mümkin.

Tağı qaytalap aytamın. Bizdegi sottar täuelsiz emes. Meniñ sud'ya joldas-zamandastarım bar, ädette tömendegi policiya-prokurordıñ joğarı basşısına bağınğanınday olar da oblıstıq sottar men appelyaciyalıq törağağa «bastıq» dep qaraydı. Älgindegi sud'yalar eşqaşan da «men täuelsiz sud'yamın» dep aytpaydı. Al sot jüyesinde «bastıq» degen bolmauı kerek, sud'ya isti qarau barısında täuelsiz jäne zañnan basqa eşkimge bağınbaydı degen norma bar. Biraq bwl norma basqalarına wqsas söz jüzinde bolğanımen, iske aspaydı.

Azamattıq qoğamnıñ qalıptasuın tejeytini sözsiz. Eldiñ auzındağı anıq söz, keñes kezinen arıla almay kele jatqan teris ädet «is pen sözdiñ kereağarlığı». Täuelsiz jurnalistika, azamattıq qoğamdı damıtu memleketke qajet emes, tek şeteldik instituttardı aldarqatuğa arnalğan jansız ädemi qızıl söz ğana.

Halıq advokatın bezdirgen uaqiğa

QT: Aldağı uaqıttağı Äbişev-Tükiev jaqtastarınıñ qadamı qanday bolmaq? Sot ükimi oqılğan soñğı jiında «sot zalınan ädildik tappağandıqtan, advokattıq licenziyanı tapsırıp, şındıqtı köşeden izdeymin» degen uäjiñizdi qızdı-qızdımen aytqan emociyalıq reakciya dep qabıldağan jön be älde şınımen de naqtı amal türinde qolğa almaq oyıñız bar ma?

– Advokattıq qızmetti tek künköris, tabıs közine aynaldırudı dwrıs emes dep sanaymın. Öytkeni bwl jerde adamnıñ tağırı şeşiledi ğoy. Sondıqtan bwl qızmette män-mağına qalmağanın anıq sezip, körip-bilip otırmın. Qanşama adamdar jazıqsız sottaldı, türme tolı bir-birinen öş alu, kek alu, ese qaytaru, ayaqtan şalu degen siyaqtı istiñ keyipkerleri. Bwl äsirese, ekonomikalıq sıbaylas jemqorlıq qılmısına qatıstı. Mwnday jayttıñ biri äri irisi köz aldımızda bolıp jatır. Sol sebepti bwdan bılay bwl oyınnıñ qatısuşısına aynalğım kelmeydi. Odanda künköristiñ basqa bir  zañdı, moral'dıq jağınan äldeqayda dwrıs jolın tañdau oyımda bar.

Dese de tap bügin advokattıq licenziyamdı tapsıramın dep ayta almaymın. Sebebi kezinde, Äbişev isinen bwrın da alıp qoyğan mindettemelerim bar. Solardıñ jwmısın ayaqtap barıp ketpekpin. Sonday-aq biraz demalğım keledi. Qaynauımnıñ soñğı nüktesi bolğan Äbişev isinen keyin, şamamen üş ay köleminde advokaturanıñ esigin jabamın.

Personaldı «konsul'taciya» nemese «tegin» keñes

QT: Sud'ya Qajımwqan Mekemtasqa zañdı qızmetker dep emes, jay adam balası retinde aytarıñız bar ma, keñes nemese qarapayım ömirlik oy-pikir tärizdi.

– Qajımwqan Mekemtas ol da adam balası, onıñ bizden jalğız ayırmaşılığı – üstine mantiya kigeni ğana. Bwl ömir sınaq ekenine eş kümänim joq. Künderdiñ küninde qarapayım eñbekşige de, sud'yağa da, elge qızmet etken adamğa da, jazıqsız sottaluşığa da joğarı jaqtan basqa sot bolatındığına eşqanday küdiksiz senem. Men oğan Abaydıñ oylarına köbirek boylauğa, häkimniñ «payda oylama, ar oyla» degenin qayta-qayta oqıp qarap, sonıñ mağınasına tereñ üñilip, jadına tüyip, bolaşaqta dwrıs qorıtında jasauına keñes berer edim.

Advokat qızmetiniñ arqasında elge, qazaqqa tanıldım, atı belgili zañgerge aynaldım. Mansap-lauazımım şarıqtağan, tabısı zor twsta osınday şeşim qabıldadım. Sud'ya Mekemtasqa da qanşa jerden tiimdi, jaqsı jwmıs bolsa da, täuelsiz türde ädil şeşim şığaruğa erik-jigeri jetpese, onda osı qızmetten ketuge keñes bergen boluşı edim.

"The Qazaq Times"