جەرگىلىكتى ازاماتتاردى قاماۋدان بوساتۋدى تالاپ ەتىپ تۇرعان اۋىل جۇرتى. جامبىل وبلىسى، ماسانچي اۋىلى، 8 اقپان 2020 جىل. فوتو: ازاتتىق / اسىلحان ماماشۇلى

قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەتنيكالار اراسىندا ءارتۇرلى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، جەمقورلىق، تۇرمىستىق جانجالدان تۋعان وقيعالار ۇلتارالىق كيكىلجىڭگە ءجيى ۇلاسىپ جاتادى. بىراق بيلىك مۇنى كوبىنە مەملەكەتتىك-ساياسي ماسەلە رەتىندە ەمەس، بۇعان جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتى كىنالاپ، «تۇرمىستىق جانجال» دەپ باعالاپ كەلەدى.

وتكەن جۇمادا، 7 اقپان كۇنى كەشكىسىن جامبىل وبلىسى قورداي اۋدانىندا قازاق-دۇنگەن توپتارى قاقتىعىسىپ، سالدارىنان 10 ادام قازا تاپقان، 19 پوليتسەي مەن 40-تان استام تۇرعىن جارالانعان ەدى.
ساراپشىلار مەن ازاماتتىق بەلسەندىنىڭ كوبى بولعان جاعدايعا «نەمقۇرايلى قاراعان جاۋاپسىز بيلىك» دەپ جازعىرىپ، مۇنىڭ ءتۇبى جىلدار بويى نازار اۋدارىلماي، قوردالانعان الەۋمەتتىك-ۇلتتىق تەڭسىزدىك جانە جەمقورلىق ماسەلەسىمەن بايلانىستىرادى.

قوردايداعى قازاق-دۇنگەن قاقتىسىنان كەيىنگى كورىنىستەردىڭ ءبىرى. 8 اقپان 2020 جىل. فوتو: اشىق دەرەككوز

 

«مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ» ستاتۋسى مويىندالماي، قاقتىعىسى جالعاسا بەرەدى

بۇعان دەيىن دە «ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا» قابىلداناردان جيىرما كۇن بۇرىن، 1991 جىلى 15 قىركۇيەكتە  ورال قالاسىندا رەسەي تاجىنە قىزمەت ەتكەنىنە 400 جىل تولۋىن كەڭ اۋقىمدا تويلاۋعا جينالعان كازاكتاردى مىڭداعان قازاق تاراتىپ جىبەرگەن بولاتىن. سودان بەرگى كەزەڭدە ۇلتارالىق سيپاتقا ۇلاسقان كيكىلجىڭدەر قايتالانىپ كەلەدى. كەيبىر ساراپشىلار مەن تاۋەلسىز ساياساتتانۋشى، ساياساتكەرلەر «قايتىمدى قاقتىعىستى» «بيلىكتىڭ ەتنيكاارالىق كەلىسپەۋشىلىكتى مويىنداماۋىنان» دەپ سانايدى.

ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن باستالىپ، اياعى ۇلتارالىق قاقتىعىسقا ۇلاساتىن وقيعالار ەلدە از ەمەس. ماسەلەن، 1992 جىلى وسكەمەندە جەرگىلىكتى قازاقتار مەن شەشەن ۇلتى وكىلدەرى اراسىندا قاقتىعىس بولىپ، جاعدايعا كۇشتىك قۇرىلىم ارالسۋعا تۋرا كەلدى. 2006 جىلى جىلىوي اۋدانىنداعى تەڭىز مۇناي زاۋىتىندا قازاق- تۇرىك جۇمىسشىلارى قاقتىعىسىپ،  بىرنەشە ادام كوز جۇمىپ، جۇزدەن اسا ادام زارداپ شەككەن. ءدال وسى جىلى تامىزدا اقتاۋداعى ورتالىق الاڭدا «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ مىڭعا تارتا قىزمەتكەرىنىڭ ەڭبەكاقىنى ءوسىرۋدى ءارى قالا اكىمىنىڭ وتستاۆكاسىن تالاپ ەتكەن جيىنىنىڭ سوڭى ۇلتارالىق تارتىسقا اينالىپ، قازاقتار شەشەن-ءازىربايجان ۇلتى وكىلدەرىنىڭ كافە-دۇكەنىن قيراتقان بولاتىن.

2007 جىلى وقو ماياتاس اۋىلىندا «ۇلتى كۇرد ءجاسوسپىرىمنىڭ ءتورت جاسار قازاق بالاسىن زورلادى» دەگەن سەبەپپەن ورشىگەن قازاق-كۇرد قاقتىعىسى كەزىندە ءبىراز ءۇي ورتەنىپ، ونداعان ادام، ونىڭ ىشىندە پوليتسەيلەر دە جارالانىپ ەدى.  ال ناۋرىزدا الماتى وبلىسىنىڭ قازاتكوم مەن مالوۆودنوە اۋىلدارىندا بىرنەشە قازاق پەن شەشەن تۇرعىندارى قاقتىعىسىپ، سالدارىنان بەس ادام كوز جۇمعان. كوپ وتپەي  2011 جىلدىڭ اقپانىندا وڭىردەگى بەساعاش اۋىلىندا كامەلەتكە تولماعان جاس قازاق قىزىن 22 جاستاعى جەرگىلىكتى كۇرد تۇرعىنى قورلاپ ءولتىرىپ، مۇردەسىن توعايعا تاستاپ كەتكەنى تۋرالى اقپار رەسمي راستالعان بويدا ەل تاعى دا باس كوتەرىپ ەدى. سول كەزدە 800-گە تارتا كۇرد تۇراتىن اۋىلدا قازاق جۇرتى نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قىلمىسكەر جىگىتتىڭ وتباسىن كوشىپ كەتۋىن تالاپ ەتكەن.

شەڭگەلدىدەگى اسكەري تەحنيكا. الماتى وبلىسى، 21 تامىز 2013 جىل. فوتو: ازاتتىق / قازيس توعىزباەۆ

2013 جىلى الماتىدان 110 شاقىرىم جەردەگى شەڭگەلدى اۋىلىنان دا شي شىقتى. 19 تامىز قازاق-شەشەن جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا بولعان توبەلەستەن 29 جاستاعى قازاق جىگىتى قازا تاپتى. بۇدان سوڭ وقو سارىاعاش اۋدانىندا 2015 جىلى 4 اقپاندا ۇلتى قازاق ازاماتىنىڭ ءمايىت تابىلعان سوڭ، بوستاندىق پەن ىنتىماق اۋىلدارىنىڭ قازاق جاستارى ولكەدەگى تاجىكتەردىڭ ءۇي-جايى مەن كولىكتەرىن ورتەدى. كىسى ءولتىرۋ ايىبىمەن وزبەستاننان ۇستالعان كۇدىكتى 18 جىلعا تورعا قامالدى.

سارىاعاش وقيعاسى كەزىندە ورتەنگەن ءۇيدىڭ ءبىرى. 11 اقپان 2015 جىل. فوتو: ازاتتىق / اسىلحان ماماشۇلى

2016 جىلى 16 اقپاندا جامبىل وبلىسىنىڭ بايزاق اۋدانىنا كىرەتىن بۋرىل اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ويىن جاسىنداعى بالانى ءولتىرۋ قىلمىسى بويىنشا ۇستالعان 18 جاستاعى كۇدىكتى ەتنيكالىق تۇرىك ازاماتىنىڭ ءۇيىن اۋىلدان كوشىرۋدى تالاپ ەتكەن. بيلىك توتەنشە شارا قابىلداپ، ەلدى مەكەنگە ارنايى اسكەر كىرگىزدى. سول جىلى ءساۋىر ايىندا قورداي اۋدانىنا قاراستى قاراكەمەر اۋىلىندا 14 جاستاعى دۇنگەن ءجاسوسپىرىمىنىڭ 6 جاستاعى قازاق بالاسىن زورلاۋ وقيعاسىنان كەيىن اۋىل حالقى كوتەرىلىپ، قىرىق شاقتى ادام ۇستالىپ، قايتا بوساتىلعان.

بۋرىل اۋىلىندا كوشەگە جينالعان تۇرعىندار مەن پوليتسيا. بايزاق اۋدانى، جامبىل وبلىسى. 17 اقپان 2016 جىل. فوتو: ازاتتىق / ديلارا يسا

بىلتىر جاڭا جىلعا قاراعان ءتۇنى قاراعاندىداعى «درەۆني ريم» مەيرامحاناسىندا كليەنتتەر اراسىندا بولعان جاپپاي توبەلەستە پىشاقتالعان ءبىر قازاق جىگىتى قايتىس بولىپ، بىرنەشەۋى ءارتۇرلى دەڭگەيدە جارالانۋى قوعامدىق رەزونانس تۋدىردى. سول تۇستا تەرگەۋدىڭ ءادىل جۇرگىزىلۋىنە كۇماندانعان ءارى نەگىزگى كۇدىكتىنىڭ ءبىرى شەتەلگە قاشىپ كەتكەنىن ەستىگەن جۇرتشىلىق كوشەگە نارازىلىققا شىعىپ ەدى.

ءبىلىم باسقارماسى الدىنا جينالعان ادامدار. قاراعاندى، 6 قاڭتار 2018 جىل. فوتو: اشىق دەرەككوز

جىل ورتاسى 29 ماۋسىم كۇنى تەڭىز مۇناي كەنىشىندە جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردىڭ نارازىلىق ارەكەتىنىڭ سوڭى توبەلەسكە ۇلاسىپ، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە اشىنعان قازاق جانە اراب جۇمىسشىلارىنىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولدى.

تەڭىز كەنىشىندە بولعان قازاق-اراب جۇمىسشىلارىنىڭ قاقتىعىسى كەزىنەن. 29 ماۋسىم 2019 جىل. فوتو: الەۋمەتتىك جەلىدەگى ۆيدەودان سكرين-قيىندى

 

اڭداساق...

جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، ۇلتارالىق ارازدىققا دەيىن ۋشىعاتىن وقيعانىڭ كوبى وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس جانە باتىس ايماقتارىندا بولىپ تۇرادى. مۇنىڭ باستى سەبەپتەرى وڭىردەگى ۇلتتىق-مادەني ارالۋاندىلىقتىڭ كۇشتىلىگى جانە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعداي، قۇقىق قورعاۋ، جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ ءوز دەڭگەيىندە جۇمىس ىستەمەۋى، ەڭ باستىسى، ادام قۇقىعىنىڭ قادىرسىزدىگى مەن جەمقورلىقتىڭ جايىلۋى دەيدى قۇقىق قورعاۋشىلار. سولتۇستىك، شىعىس، ورتالىق ايماقتا تۇراتىن ازاماتتار مەيىلىنشە ساۋاتتى. ال زورلىق-زومبىلىق، بۇزاقىلىق، كىسى ءولتىرۋ وقيعاسىنان تۇتايتىن ۇلتارالىق بۇلىكتەر ءجيى ورىن الاتىن اتالعان وڭىرلەردەگى «مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت» قازاقتار مەن ورىس حالقىنان باسقا ۇلتتار، اسىرەسە، كونسەراتورلىق باعىتتاعى ۇلىستار ۇل-قىزىن جوو تۇگىلى مەكتەپتىڭ وزىندە وقىتۋعا قۇلىقسىز. جوعارى ءبىلىم ومىردەگى باستى كۋلت-ستيمۋل دەڭگەيىندە قابىلدانباعان. ماسەلەن، تۇركىستان وبلىسىنىڭ ورداباسى اۋدانىن مەكەن ەتكەن يران-تاجىك ازاماتتارى اراسىندا مەكتەپتىڭ ءوزىن ۇزدىككە ءتامامداپ، جوو-عا ءتۇسۋ ىلەۋدە بىرەۋ عانا. كوپشىلىگى ەڭبەككە ەرتە ارالاسىپ، ءۇيلى-كۇيلى بولۋعا تالپىنادى. كامىلەت جاسىنا تولعاندار بىردەن وتباسى كوتەرەدى. تاجىك، دۇنگەن، كۇرد، وزبەك حالىقتارى قازاقستاندىقتار قاتارىندا بولعانىمەن، ءبىلىم الۋعا ونشالىق ۇمتىلا بەرمەيدى.

“The Qazaq Times”