Jergilikti azamattardı qamaudan bosatudı talap etip twrğan auıl jwrtı. Jambıl oblısı, Masançi auılı, 8 aqpan 2020 jıl. Foto: Azattıq / Asılhan Mamaşwlı

Qazaqstanda täuelsizdik jıldarı etnikalar arasında ärtürli äleumettik teñsizdik, jemqorlıq, twrmıstıq janjaldan tuğan oqiğalar wltaralıq kikiljiñge jii wlasıp jatadı. Biraq bilik mwnı köbine memlekettik-sayasi mäsele retinde emes, bwğan jergilikti atqaruşı bilikti kinälap, «twrmıstıq janjal» dep bağalap keledi.

Ötken jwmada, 7 aqpan küni keşkisin Jambıl oblısı Qorday audanında qazaq-düngen toptarı qaqtığısıp, saldarınan 10 adam qaza tapqan, 19 policey men 40-tan astam twrğın jaralanğan edi.
Sarapşılar men azamattıq belsendiniñ köbi bolğan jağdayğa «nemqwraylı qarağan jauapsız bilik» dep jazğırıp, mwnıñ tübi jıldar boyı nazar audarılmay, qordalanğan äleumettik-wlttıq teñsizdik jäne jemqorlıq mäselesimen baylanıstıradı.

Qordaydağı qazaq-düngen qaqtısınan keyingi körinisterdiñ biri. 8 aqpan 2020 jıl. Foto: aşıq derekköz

 

«Memleket qwruşı wlttıñ» statusı moyındalmay, qaqtığısı jalğasa beredi

Bwğan deyin de «egemendik turalı deklaraciya» qabıldanardan jiırma kün bwrın, 1991 jılı 15 qırküyekte  Oral qalasında Resey täjine qızmet etkenine 400 jıl toluın keñ auqımda toylauğa jinalğan kazaktardı mıñdağan qazaq taratıp jibergen bolatın. Sodan bergi kezeñde wltaralıq sipatqa wlasqan kikiljiñder qaytalanıp keledi. Keybir sarapşılar men täuelsiz sayasattanuşı, sayasatkerler «qaytımdı qaqtığıstı» «biliktiñ etnikaaralıq kelispeuşilikti moyındamauınan» dep sanaydı.

Ärtürli sebeptermen bastalıp, ayağı wltaralıq qaqtığısqa wlasatın oqiğalar elde az emes. Mäselen, 1992 jılı Öskemende jergilikti qazaqtar men şeşen wltı ökilderi arasında qaqtığıs bolıp, jağdayğa küştik qwrılım aralsuğa tura keldi. 2006 jılı Jılıoy audanındağı Teñiz mwnay zauıtında qazaq- türik jwmısşıları qaqtığısıp,  birneşe adam köz jwmıp, jüzden asa adam zardap şekken. Däl osı jılı tamızda Aqtaudağı ortalıq alañda «MañğıstauMwnayGaz» kompaniyasınıñ mıñğa tarta qızmetkeriniñ eñbekaqını ösirudi äri qala äkiminiñ otstavkasın talap etken jiınınıñ soñı wltaralıq tartısqa aynalıp, qazaqtar şeşen-äzirbayjan wltı ökilderiniñ kafe-dükenin qiratqan bolatın.

2007 jılı OQO Mayatas auılında «wltı kürd jasöspirimniñ tört jasar qazaq balasın zorladı» degen sebeppen örşigen qazaq-kürd qaqtığısı kezinde biraz üy örtenip, ondağan adam, onıñ işinde policeyler de jaralanıp edi.  Al naurızda Almatı oblısınıñ Qazatkom men Malovodnoe auıldarında birneşe qazaq pen şeşen twrğındarı qaqtığısıp, saldarınan bes adam köz jwmğan. Köp ötpey  2011 jıldıñ aqpanında öñirdegi Besağaş auılında kämeletke tolmağan jas qazaq qızın 22 jastağı jergilikti kürd twrğını qorlap öltirip, mürdesin toğayğa tastap ketkeni turalı aqpar resmi rastalğan boyda el tağı da bas köterip edi. Sol kezde 800-ge tarta kürd twratın auılda qazaq jwrtı narazılıq bildirip, qılmısker jigittiñ otbasın köşip ketuin talap etken.

Şeñgeldidegi äskeri tehnika. Almatı oblısı, 21 tamız 2013 jıl. Foto: Azattıq / Qazis Toğızbaev

2013 jılı Almatıdan 110 şaqırım jerdegi Şeñgeldi auılınan da şi şıqtı. 19 tamız qazaq-şeşen jigitteriniñ arasında bolğan töbelesten 29 jastağı qazaq jigiti qaza taptı. Bwdan soñ OQO Sarıağaş audanında 2015 jılı 4 aqpanda wltı qazaq azamatınıñ mäyit tabılğan soñ, Bostandıq pen Intımaq auıldarınıñ qazaq jastarı ölkedegi täjikterdiñ üy-jayı men kölikterin örtedi. Kisi öltiru ayıbımen Özbestannan wstalğan küdikti 18 jılğa torğa qamaldı.

Sarıağaş oqiğası kezinde örtengen üydiñ biri. 11 aqpan 2015 jıl. Foto: Azattıq / Asılhan Mamaşwlı

2016 jılı 16 aqpanda Jambıl oblısınıñ Bayzaq audanına kiretin Burıl auılınıñ twrğındarı oyın jasındağı balanı öltiru qılmısı boyınşa wstalğan 18 jastağı küdikti etnikalıq türik azamatınıñ üyin auıldan köşirudi talap etken. Bilik tötenşe şara qabıldap, eldi mekenge arnayı äsker kirgizdi. Sol jılı säuir ayında Qorday audanına qarastı Qarakemer auılında 14 jastağı düngen jasöspiriminiñ 6 jastağı qazaq balasın zorlau oqiğasınan keyin auıl halqı köterilip, qırıq şaqtı adam wstalıp, qayta bosatılğan.

Burıl auılında köşege jinalğan twrğındar men policiya. Bayzaq audanı, Jambıl oblısı. 17 aqpan 2016 jıl. Foto: Azattıq / Dilara Isa

Bıltır jaña jılğa qarağan tüni Qarağandıdağı «Drevniy Rim» meyramhanasında klientter arasında bolğan jappay töbeleste pışaqtalğan bir qazaq jigiti qaytıs bolıp, birneşeui ärtürli deñgeyde jaralanuı qoğamdıq rezonans tudırdı. Sol twsta tergeudiñ ädil jürgiziluine kümändanğan äri negizgi küdiktiniñ biri şetelge qaşıp ketkenin estigen jwrtşılıq köşege narazılıqqa şığıp edi.

Bilim basqarması aldına jinalğan adamdar. Qarağandı, 6 qañtar 2018 jıl. Foto: aşıq derekköz

Jıl ortası 29 mausım küni Teñiz mwnay kenişinde jergilikti jwmısşılardıñ narazılıq äreketiniñ soñı töbeleske wlasıp, äleumettik teñsizdikke aşınğan qazaq jäne arab jwmısşılarınıñ arasında qaqtığıs boldı.

Teñiz kenişinde bolğan qazaq-arab jwmısşılarınıñ qaqtığısı kezinen. 29 mausım 2019 jıl. Foto: äleumettik jelidegi videodan skrin-qiındı

 

Añdasaq...

Joğarıda keltirilgen derekterge qarağanda, wltaralıq arazdıqqa deyin uşığatın oqiğanıñ köbi oñtüstik, oñtüstik-şığıs jäne batıs aymaqtarında bolıp twradı. Mwnıñ bastı sebepteri öñirdegi wlttıq-mädeni äraluandılıqtıñ küştiligi jäne äleumettik-twrmıstıq jağday, qwqıq qorğau, jergilikti basqaru organdarınıñ öz deñgeyinde jwmıs istemeui, eñ bastısı, adam qwqığınıñ qadirsizdigi men jemqorlıqtıñ jayıluı deydi qwqıq qorğauşılar. Soltüstik, şığıs, ortalıq aymaqta twratın azamattar meyilinşe sauattı. Al zorlıq-zombılıq, bwzaqılıq, kisi öltiru oqiğasınan twtaytın wltaralıq bülikter jii orın alatın atalğan öñirlerdegi «memleket qwruşı wlt» qazaqtar men orıs halqınan basqa wlttar, äsirese, konseratorlıq bağıttağı wlıstar wl-qızın JOO tügili mekteptiñ özinde oqıtuğa qwlıqsız. Joğarı bilim ömirdegi bastı kul't-stimul deñgeyinde qabıldanbağan. Mäselen, Türkistan oblısınıñ Ordabası audanın meken etken iran-täjik azamattarı arasında mekteptiñ özin üzdikke tämamdap, JOO-ğa tüsu ileude bireu ğana. Köpşiligi eñbekke erte aralasıp, üyli-küyli boluğa talpınadı. Kämilet jasına tolğandar birden otbası köteredi. Täjik, düngen, kürd, özbek halıqtarı qazaqstandıqtar qatarında bolğanımen, bilim aluğa onşalıq wmtıla bermeydi.

“The Qazaq Times”