مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: ەل قالاي ورىستاندىرىلدى؟ ء(ى)

قازاقتىڭ اقساقال عالىمى مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى. فوتو: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان

كەرەي-جانىبەككە دەيىنگى كەزەڭ مەن پروتوتۇركىلىك تاريحىن ايتپاعاندا ءتورت عاسىرعا تارتا حاندىق ءداۋىرى سالتانات قۇرعان ارقا دالاسى جانە ونىڭ يەسى ءيسى قازاق بالاسى قالاي وتارلاندى، قايتىپ ورىستاندى؟

بۇعان بيىل 90 جاسقا تولاتىن بەلگىلى ابايتانۋشى، عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى» زەرتتەۋ ەڭبەگىنەن جاۋاپ تابامىز. مىرزاحمەتۇلى كەڭەستىك كەزەڭدە-اق، 90-شى جىلداردىڭ باسىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاقستاندا جۇرگىزگەن ميسسيونەرلىك ساياساتى نەگىزدەرىن تۇبىرىمەن قوزعاپ قازاق جەرىندەگى توپونيمدەر مەن انتروپونيمدەردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سىرلارىن اشىپ، قوعامدىق وي-ساناعا ىقپال ەتكەنى ايان.

ادەتتە وتار ەلدىڭ تاريحىن وتارلاۋشى ەل جازادى. قوعامدىق سانانى وتارسىزداندىرۋ ماقساتىندا عالىمنىڭ جانكەشتى ەڭبەكپەن جازعان دەرەكتى-وبەكتيۆتى زەرتتەۋىن سەريالى تۇردە نازارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرماقپىز، كوزىقاراقتى وقىرمان.

قاي ءداۋىر، قاي زامان اقىن-جازۋشىسى بولماسىن ولاردىڭ شىعارمالارىن تەكستولوگيالىق تۇرعىدان قايتا قاراستىرىپ، تۇپنۇسقامەن سالىستىرىپ، تولىقتىرىپ باسۋ ۇستىندە اۆتوتسەنزۋرالىق قۇبىلىستار ۇشىراسىپ وتىرادى. بۇل ىسپەتتەس سىر بۇگىپ، بەيماعلۇم جاتقان اۆتوتسەنزۋرالىق قۇبىلىستىڭ سىرىن اقتارىپ، تىلسىم قۇپياسىن جان-جاقتى زەرتتەپ بارىپ اشپايىنشا، ونىڭ ءتۇپ توركىنىن، وندا سۋرەتتەمەك بولعان مۇرات-ماقساتىنىڭ بار بولمىسىن تەرەڭ ويلاپ تانىپ ءبىلۋ وتە قيىن. اتالعان قيىنشىلىقتان ارىلۋدىڭ بىردەن-ءبىر كىلتى جانە زەرتتەۋشىنى اداستىرماي نىساناعا ءدال باستار، دۇرىس جولعا سىلتەر باعىت-باعدارى تەكستولوگيالىق زەرتتەۋگە كەلىپ تىرەلەتىنىن اكادەميك د. ليحاچەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «تەكستولوگيا دەگەنىمىز – شىعارما تەكسىنىڭ تاريحىن زەرتتەيتىن جەكە عىلىم. ونىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسىنىڭ ءبىر بەلگىسى – تەكستىڭ عىلىمي باسىلىمى»، – بولىپ تابىلادى.

ءاربىر كەزەڭدە ومىرگە كەلگەن جاڭا ۇرپاق الدىندا وتكەن ايتۋلى كلاسسيكتەردىڭ شىعارمالارىن جاڭادان باسىلىمعا ازىرلەۋ جانە ونىڭ عىلىمي نەگىزدە دايارلانعان تولىق جيناعىن قۇراستىرۋ ۇستىندە تەكستولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزبەي تۇرا المايدى. ويتكەنى ءوز زامانىندا جازۋشى ءارتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارعا وراي شىعارما تەكسىنە وزگەرىستەر ەندىرىپ، ءتىپتى كەي تۇستارىن قىسقارتىپ، اۆتوتسەنزۋرا جاساۋعا ءماجبۇر بولاتىن جاعدايعا دا ۇشىرايدى. سوندىقتان شىعارمانىڭ تەكسىندەگى بەلگىلى ءبىر ورىن العان تەكستولوگيالىق وزگەرىستەردىڭ بولمىسىن تانىپ، سىرىن انىقتاۋعا، ونىڭ ورىن الۋ سەبەبى مەن تاريحىن اشۋعا كەلگەندە، جازۋشى شىعارماسىنىڭ تولنۇسقاسى مەن بىرنەشە رەت باسىلىم كورگەن نۇسقالارىن سالىستىرماي وتىرا المايمىز.

مۇندايدا شىعارمانىڭ ءتول نۇسقاسىن باسپا بەتىندە جارىق كورگەن بارلىق نۇسقالارىمەن تۇتاس سالىستىرىپ بارىپ، ەكى اراداعى ايىرماشىلىقتاردىڭ سىرى انىقتالادى. ياعني زامانىندا جازۋشى ايتايىن دەگەن ويىن تولىق جەتكىزۋگە، اشىپ كورسەتۋگە جاعدايى بولماۋى سەبەپتى، وعان اۆتوتسەنزۋرالىق ءتاسىلدى قولدانۋعا ءماجبۇر ەتەتىن ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلار قىسىم جاسايدى. مۇنىڭ باستى سەبەبى: ەلىمىزدە جەكە باسقا تابىنۋ مەن توقىراۋ جىلدارىنىڭ كەيبىر بۋىندى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى، اسىرەسە قازاقستاڭدا شىڭدىعىن ايتىپ، ماعىناسىن اشىپ، باستى سەبەبىن تانىپ بىلۋگە قىزمەت ەتەتىن «...بۇقارالىق ينفورماتسيا قۇرالدارى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى، كەيبىر پروبلەمالاردى جازۋعا تىيىم سالىندى، سىناۋعا بولمايتىن ايماقتار... پايدا بولدى[1]. بۇنى اسىرەسە، قازاق حالقىنىڭ وتكەندەگى رۋحاني تاريحىنا بايلانىستى مولىراق ورىن العانىن ۇلتشىل دەپ تاڭبالانعان اقىن-جازۋشىلار شىعارماشىلىعىنىڭ تاعدىرىنان ايقىن كورەمىز. مىسالى، وسى ىسپەتتەس ماسەلەلەردىڭ ەڭ قاتتى تىيىم سالىنعان، ءتىپتى اۋىزعا الىپ سىناۋعا بولمايتىن سالالارىنىڭ ءبىرى – پاتشا ۇكىمەتىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان جۇرگىزىلگەن وتارلانعان ەلدەردەن بۇراتانا حالىقتاردى رۋحاني قىسپاققا العان ميسسيونەرلىك ساياساتىنا بايلانىستى پروبلەمالار بولاتىن-دى.

بۇل ماسەلە وتە كۇردەلى، نازىك سىرلارى مول ساياسي يدەولوگيالىق استارلى پروبلەمالاردى قامتۋى سەبەپتى، قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كوركەم تۋىندىلارىندا ماقالا-زەرتتەۋلەرىڭدە ءبىرشاما ءسوز بولىپ، ناقتىلى تۇردە كورسەتىلدى دە. بىراق بۇل قۇبىلىس نەگىزىنەن وتىزىنشى جىلداردان باستاپ ستاليڭدىك رەپرەسسيا قۇرباندىقتارىنا ۇشىراعان، ياعني اتاپ اتاۋعا تىيىم سالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، قوشكە كەمەڭگەروۆ، س.اسفەندياروۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتار مەن جارتىلاي اقتاڭداقتارعا اينالعان دۋلات، مۇرات، شورتانباي ت.ب. تۋىندىلارىندا ناقتىلى كورىنىسىن بەردى. ال ولاردان كەيىنگى بۋىن بولىپ سانالاتىن اقىن-جازۋشى شىعارمالارىندا بۇل ماسەلە ءسوز ەتىلمەدى دەسە بولعانداي. ءبىرلى-جارىمدى شەت جاعالاپ ءسوز ەتىلە قالعان تۇستىڭ وزىندە، الماعانىن تاعدىرعا ۇشىراۋدان سەسكەنىپ، ءاتۇستى جاناما دەرەك رەتىندە جاي عانا سيپاي قامشىلاپ ايتىلىپ وتىرعان ەرەكشەلىكتى كورەمىز. بۇلاردىڭ قاتارىنا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسى مەن ش. مۇرتازاەۆتىڭ «قىزىل جەبە»، سيماشكونىڭ «قونىراۋ»، جايساڭبەك مولداعاليەۆتىڭ «تازا بۇلاق» روماندارى جاتسا، سوڭعى كەزدە بۇل توپقا عالىم احمەدوۆتىڭ «ەسكى دوستار» دەپ اتالاتىن اڭگىمە-ەستەلىكتەرى كەلىپ قوسىلعان. وسى تۋىندىلاردىڭ قاتارىنداعى م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىڭدا عانا ۇشىراساتىن ءبىر اۆتوتسەنزۋرالىق قۇبىلىستىڭ بىرەگەي تاريحي استارىن اشىپ ءتۇسىنۋدىڭ ايتارلىقتاي تانىمدىق ءمانى مەن تاربيەلىك ونەگەسى جاس ۇرپاق ءۇشىن اسا قاجەتتى نارسە. ويتكەنى قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىسى «اباي جولى» ەپوپەياسى مەملەكەتتىك جانە لەنيندىك سىيلىقتىڭ جۇلدەگەرى بولعانىمەن، XX عاسىردىڭ ۇلى تۋىندىسى دەپ تانىلعان ەپوپەيانىڭ جەكە باسقا تابىنۋدىڭ ىزعارلى جەلى ەسىپ تۇرعان كەزدە جازىلۋى سەبەپتى، ەپوپەيادا تەرەڭ سۋ استى قۋاتتى اعىمدارى بارلىعىن اسا زەرەك زەرتتەۋشىلەر بولماسا، كوپ وقىرماننىڭ تاني ءبىلۋىنىڭ ءوزى ەكىتالاي استارلى پروبلەمالارى دا بارشىلىق.

اۆتور ءوزىنىڭ تار جول، تايعاق كەزەڭگە تولى ءومىر جولىندا تانىپ بىلگەن كەيبىر شىندىق بولمىسىنىڭ قاباتتارىن ءوز قالپىڭدا سۋرەتتەپ بەرۋدەن بوي تارتىپ، كەيدە تەزيستىك جەلىدە، بىردە اۆتوتسەنزۋرالىق تاسىلگە سالىپ بەرۋگە ىقتيارسىز كەلگەن تۇستارى دا ۇشىراسۋى زاڭدى قۇبىلىس.

اۆتوتسەنزۋرالىق ءتاسىلدى قاي جازۋشى بولسا دا جەتىسكەنىنەن قولدانا بەرمەيدى. مىسالى، اتاقتى نەمىس اقىنى يوگاننەس ر. بەحەر ءوزىنىڭ ەستەتيكالىق وي-تانىمدارىن جيناقتاعان «وپىتى» دەپ اتالاتىن قولجازباسى باسىلىپ، گرانكىسى كەلگەندە، كپسس XX سەزى قورىتىندىلارىنان تۋعان جەكە ادامعا تابىنۋ تۋرالى سىنشىل ويلارىنىڭ ءبىرازىن سىزىپ، قىسقارتىپ، وزىنە-ءوزى تسەنزۋرا جاساپ شىعارعانى بار. يوگاننەس ر. بەحەردىن اۆتوتسەنزۋراسى ءوزى قايتىس بولعان سوڭ بۇرىنعى گدر-دە «زيۋگا ۋند فورم» جۋرنالىندا جاريالاندى.

مۇحتار اۋەزوۆتە دە ءوز ويىندا قورىتىپ سومدالعان ءومىر شىندىعىنىڭ اسا كۇردەلى كورىنىسىن سول قالپىندا ءدال بەرە الماۋى سەبەپتى ويلارىنىڭ ەڭ وزەكتى دەگەن تۇستارىن قالدىرىپ، وقىرمان قاۋىمعا «ىمدى بىلمەگەن دىمدى بىلمەيدى» دەگەن مەڭزەۋمەن عانا بىلدىرەتىن استارلى قاباتتارى بار. بۇلاردى جازۋشى شىعارمالارىن تەكستولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەي كەلىپ، كانوندىق تەكسىن قالىپتاستىرۋ ۇستىندە زەرتتەۋشى عالىمدار ماسەلەگە اسا سەرگەك قاراپ تالداي وتىرىپ اشپاسا، كەز كەلگەن كىسى وعان دايارلىقسىز بارا المايدى.

اۆتوتسەنزۋرا نەمەسە ساموتسەنزۋرا دەپ اتالاتىن ادەبي ءتاسىلدى جازۋشى تاراپىنان كوبىنەسە ءوزى سۋرەتتەپ وتىرعان كەزەڭنىڭ بار شىندىعىن سول قالپىندا بايانداپ بەرۋگە بەلگىلى ءبىر كەزەڭنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تالابىنا وراي اشىق ايتا بەرۋگە جول بەرىلمەگەن تۇستا قولدانۋعا ءماجبۇر بولادى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇكىل سانالى شىعارماشىلىق ءومىرىنىڭ شىڭى بولعان باستى تۋىندىسى – «اباي جولى» ەپوپەياسى جان-جاقتى الدىن الا تەرەڭ دايارلىقپەن كەلىپ جازىلعاننىڭ وزىندە اۆتوتسەنزۋرالىق ءتاسىلدى قولدانۋىندا ەلەۋلى ءمان-ماعىنا جاتىر دەپ قاراۋ كەرەك. م. اۋەزوۆتەگى اۆتوتسەنزۋرانىڭ قولدانۋ تاريحى مەن ونىڭ اسا تەرەڭدە جاتقان ساياسي-الەۋمەتتىك يىرىمدەگى ءتۇپ توركىندەرىن تەرەڭ اشىپ تانۋدىڭ ءمان-ماعىناسىن تىكەلەي تاريح تاعىلىمىنا باستاۋىندا جاتىر.

نە سەبەپتى م. اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابىن جازۋ ۇستىندە وتكەن زامان ءۇشىن دە ساياسي جاعىنان تومسارىپ سىر بۇككەن، ال ءتىپتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ وزىندە وتكەندەگى شىندىقتى ءوز قالپىندا سۋرەتتەپ اشىق ايتۋدىڭ ءوزى قيىنعا تۇسكەن الماعايىپ اسا قيىن ماسەلەگە اۆتوتسەنزۋرالىق ءتاسىلدى قولدانعان دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا وسى ماسەلەنىڭ توركىنى انىق ءارى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابىنداعى «شايقاستا» دەپ اتالاتىن تاراۋى مەن جازۋشىنىڭ ادەبي-مەموريالدى مۋزەي ۇيىندە ساقتالعان «اقىندار اعاسى» (1949) رومانىنداعى وسى تاراۋدىڭ «قازادا» دەپ اتالعان تولنۇسقاسىندا بەرىلگەن العاشقى قالپىمەن سالىستىرا قاراپ كورەيىك. ەكى نۇسقانى قاتار سالىستىرا قاراپ، وي جىبەرە وقىعاندا جازۋشىنىڭ باستاپقى تۇپنۇسقانى تەكستىك جاعىنان كوپ وزگەرتىپ، ەلەۋلى قىسقارتۋلار جاساعان ارەكەتىنەن اۆتوتسەنزۋرالىق ءتاسىلدى قولدانۋ جولىن اڭعارامىز. بۇل كورىنىستىڭ سەبەبىن ىزدەستىرە باستاساق-اق بولدى «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابىنداعى اۆتوتسەنزۋرانىڭ بار بولمىسى مەن ونىڭ ءمان-ماعىناسى تولىق اشىلىپ، كوز الدىمىزعا كەلەدى.

الدىمەن م. اۋەزوۆتىڭ «اقىندار اعاسى» دەگەن رومانىنىڭ «قازادا» تاراۋىنىڭ العاشقى تولنۇسقاسىنا نازار اۋدارايىق:

– بىراق مەن قاۋىمدى، حالىقتى ەندىگى تاريحتا جاقسىلىققا، اسىرەسە، جارىققا باستايتىن ءدىن دەپ بىلمەيمىن، – دەدى.

جاندارالعا ابايدىڭ دىنسىزدىگى دە ۇناي باستادى. ونىڭ ويىنا ەندى مۇلدە جاڭا ءبىر نيەت نىق ورناعان ەدى، كەيىنگى سوزىندە جاندارال حريستيان ءدىنىن، ونىڭ ىشىندە پراۆوسلاۆيەنى بارىنشا ماقتاپ، ۇزاق سويلەدى.

– كيرگيز سياقتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا كەلگەن ءسىبىر بۇراتانا وكىلدەرىنىڭ كوپشىلىگى ءوز دىندەرىن تاستاپ، شوقىنىپ جاتقاندارىن كوپ تاراتىپ ايتتى. جانە سولاردىڭ وسىنداي تاريحتىڭ وزگەرىس ارقىلى يسلام دىنىندە وتىرعان قازاق سياقتى ەلدەردەن، بۇدان بىلاي تەز وسەتىنىن، باقىتقا تەز جەتەتىنىن بايانداپ، ءدىن ۇگىتشىسى سياقتى بوپ كەتتى. ءبىر كەزەك، بۇنى ۇندەمەي، ويلانىپ تىڭداپ وتىرعان ابايدان ول ۇلكەن ءۇمىت وتكەندەي سويلەپ بارادى. ابايعا اقىلشى بوپ تولعانادى. ءبىر عانا پۋشكين، لەرمونتوۆتار ەمەس، پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ ۇلكەن اقىلدى، ءبىلىمدى وسيەتشىلەرى بار ەكەنىن دە ايتتى. سول جونىندە قازاڭدا اتى شىققان ميسسيونەر يلمينسكيدى، تۇركىستانعا ءمالىم ميسسيونەر وستروۋموۆتى جانە اسىرەسە وزىمەن تانىس، ومسكىدە تۇراتىن ءارى اعارتۋشى، ءارى زور ميسسيونەر الەكتوروۆتى دا ايتىپ ءوتتى...

اقمولا، سەمەي وبلىستارىن اكىمشىلىك، اسكەرلىك، شارۋاشىلىق جاعىنان ءبىر گەنەرال-گۋبەرناتور بيلەيتىن بولسا، ءدىن جاعىنان دا وسى ەكى وبلىستىڭ ورتالىعى ءبىر. ونى ءبىر ەپيسكوپ باسقارادى. سول ەپيسكوپپەن وسى قازاق سياقتى ەلدى شوقىندىرۋ جونىندە بىرنەشە ماجىلىستە بۇل جاندارال سويلەسكەن-ءدى.

ەكى وبلىستى باسقاراتىن ەپيسكوپ ومسك سياقتى ۇلكەن شاھاردا تۇرماي، سەمەيگە كەلىپ، وڭدا دا ەرتىستىڭ ەكىنشى جاعاسىنداعى قازاعى كوپ سلوبودكەگە «ميسسيا» دەگەن شىركەۋ سالعىزىپ، سوندا تۇراتىن. سوڭعى جىلداردا قازاقتىڭ جەتىم بالالارىن تاربيەگە الىپ، سولاردى شوقىڭدىرىپ، ءوسىرىپ كەلە جاتقان «ىزگىلىك ميسسيونەرلىك» دەپ اتالاتىن ارەكەتتەر بار-دى.

ابايدى مۇلدە تەرىس ۇعىنىپ، شولاق، ءۇستىرت تانىعان جاندارال ەندى الدەبىر جەلىككىش، ساياز ويلارى بويىنشا، وسى «ابايدى قازاقتى شوقىندىرۋ جونىندە وزىنە كومەككە، كەرەككە جاراتام با دەگەن ءۇمىت ويلاپ تا قالدى...

مەن بۇدان بىلاي قۇنانباەۆتان باسقا ادام جاسايمىن. كورەرسىز، رەسەي يمپەرياسىنا ەلەۋلى پايدا كەلتىرەتىن، ءبىزدىڭ شىركەۋگە، زور قاسيەتتى مىندەتتەرىن ادا قىلۋ جونىندە كومەگى تيەتىن ادام ەتەمىن! – دەپ وسىدان ارى جاندارالدىق اكىمدىگىنە پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ ميسسيونەرلىك ارەكەت ماقسۇتىن قوسىپ، ۇزاق قيالداپ كەتتى.

يركۋت گۋبەرەنياسىندا، ياكۋت وبلىسىڭدا، باتىس سىبىردەن بارابين تاتارلارى اراسىندا، مينۋسين تاتارلارى اراسىڭدا جۇرگىزىلگەن بۇراتانا ەلدەردى شوقىندىرۋدىڭ ءبىرتالاي مىسالدارىن ايتىپ ءوتتى. وسى كيرگيزدارمەن شەكتەس التاي ويراتتارىنىڭ دا ءوز ءدىنىن تاستاپ، حريستيانستۆونى قابىلداپ العانىن ايتتى. ادىلەتىن ايتۋ كەرەك، سەمەيدىڭ اسكەري جاڭدارالى بۇل تۋرادا كوپ دەرەك جيعان، انىق مول ماعلۇماتى بار اكىم بوپ شىقتى.

سول ەلدەردىڭ شوقىنعان تاريحتارىن ەسكە الا وتىرىپ، جاندارال سونداي زور جاۋاپتى جۇمىستا جەرگىلىكتى بەدەلدى كنيازدار مەن رۋباسىلاردىڭ، بەكتەردىڭ كوپ پايداسى تيگەنىن ايتتى. كەيبىر كنيازداردى ولاردىڭ كوپ پايدالى ىستەر ىستەگەنى ءۇشىن ەگو يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو پەتەربورعا شاقىرىپ، ۇلكەن العىستار بىلدىرگەنىن ايتتى. ول عانا ەمەس، يركۋتسكىنىڭ جانە باتىس ءسىبىردىڭ كەيبىر گۋبەرناتورلارىن دا وسى جولدا جاقسى ىزگىلىك ءىس ىستەگەنى ءۇشىن، سۆياتەيششەي سينود كوپ العىس ايتىپ ماقتاعان ەكەن. ەكى گۋبەرناتور پەتەربورعا شاقىرىلىپ بارىپ، كوپ سىيلىقتار الىپتى. اسا قادىرلى مونارشايا ميلوست جاريالانعانىن دا جاندارال ەسكە الىپ ءوتتى...

– ءوز حالقىم ورتاسىنداعى مەنىڭ ابىرويىمدى، بەدەلىمدى ۇلىق دارەجەلى اكىمدەر مۇنشالىق ىلتيپاتپەن باعالايدى دەپ ويلاعان جوق ەدىم. جانە حالقىما مەنىڭ ەتەتىن اسەرىمدى وسىنداي جولمەن پايدالانۋدى ۇلىقتار ويلار-اۋ دەپ كۇتكەن دە ەمەس ەدىم...

مەنىڭ حالقىم ءدىڭدار بولماسا دا، فاناتيك بولماسا دا وزدەرىن مۇسىلمانبىز دەپ سانايدى. ونىڭ تاريحى، بولاشاعى جاقسىلىققا اۋىسىپ وزگەرەدى، وسەدى دەپ ءۇمىت ەتكەندە، مەن مۇلدە ءدىڭدى وزگەرتۋ ارقىلى جاقسىلىققا جەتەدى ەكەن دەپ ويلاعان ەمەسپىن. حالقىم شالا مۇسىلمان بولسا، مەن ءوزىم دە سونداي عانا مۇسىلمانمىن. شالا ءدىڭدار كۇيىندە كۇن كەشەمىن. بۇل جاسقا شەيىنگى ومىرىمدە ءدىن ۇستازى، ءدىن وسيەتشىسى بولىپ كورگەنىم جوق. ءسويتىپ، مەن ناشار موللا بولعان كىسى ەدىم. ەندى مەنەن «جاقسى پوپ جاساۋعا بولادى» دەگەن سىزدەردىڭ سەنىمدەرىڭىز قالايشا تۋعانىن ءالى اڭعارىپ بولعانىم جوق...

ءسويتىپ، لوسوۆسكي ابايدى ۇتا الماي، ازىرشە، ەڭ الدىمەن، ميسسيونەرلىك مىندەتتى الاتىن قۇنانباەۆ وتە الماي كەتتى...»[2], – دەپ جاندارالدىڭ اۋزىمەن جازۋشى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق ەلىن پراۆوسلاۆيە دىنىنە شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاڭدىرۋ ساياساتىن جۇرگىزگەندە، وسى ساياسي ماقسات كوزدەگەن ارەكەتتىڭ ايتۋلى يدەولوگى بولعان ميسسيونەر عالىمداردىڭ اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلىپ جاڭا ۇرپاق الدىنا ەلۋىنشى جىلدار ىشىندە جاڭادان تاڭبالانىپ كورسەتىلۋىڭدە ماسەلەنىڭ ايسبەرگ سياقتى ۇشار باسى ايتىلسا دا، سۋ استىنداعى مول جاعىنىڭ تانىمدىق زور ماسەلە ەكەندىگىن ءبىلىپ بارىپ ايتىپ وتىر. روماندا جاناما تۇردە بولسا دا اتى اتالعان سۆياتوي سينود ارنايى قۇرىپ وتىرعان ميسسيا ارقىلى جۇرگىزىپ جانا ءدىندى ەندىرۋدىڭ ءىرى قايراتكەرلەرى: پروفەسسورلار يلمينسكي، الەكتوروۆ، وستروۋموۆتار ناقتىلى اتالىپ، سىبىردەگى مايدا ۇلتتاردىڭ ءبارى كۇشپەن شوقىندىرىلىپ، سول ءۇشىن ەكى گەنەرال-گۋبەرناتور سۆياتوي سينودتىڭ العىسىنا بولەنگەن ت. ب. ساياسي استارى بار ءتۇبىرلى دە تامىرلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ كوبى ءتۇسىرىلىپ، «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ 3-كىتابىندا ولاردىڭ جاناما تۇردە عانا سيپاي سوعىپ قايتا جازىلۋىندا قانداي سەبەپتەر جاتىر؟

اۋەلگىسىندە «قورشاۋدا» («قازادا») دەگەن اتپەن بەرىلگەن تاراۋدا «ميسسيا» جايلى ساياسي-يدەولوگيالىق استارلى ماسەلە جاندارال مەن ابايدىڭ اراسىنداعى اڭگىمە ۇستىندە بەرىلگەن. وسىندا ايتىلعان نارسەلەردىڭ ءبارى دە «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ قايتادان جازىلعان ءۇشىنشى كىتابىندا «شايقاستا» دەگەن تاراۋ ارقىلى سۋرەتتەلگەندە جازۋشى تاراپىنان اۆتوتسەنزۋرالىق ءتاسىل قولدانىلعان.

مۇنى انىق تانىپ قانىعۋ ءۇشىن العاشقى تولنۇسقا مەن «اباي جولى ەپوپەياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابىنداعى «شايقاستا» دەگەن تاراۋىندا ايتىلعان ويمەن سالىستىرا قارايىق: «...پاۆلوۆتىڭ ءوزى دە ورىس پاتشالىعى مەن پراۆوسلاۆيە شىركەۋ ۇستازدارى قازاق، تاتار سياقتى ەلدەرگە قانداي ورەسكەل ىستەر ىستەيتىنىن جاقسى بىلەدى. وعان جانە پاۆلوۆتىڭ ءوزى دە، دوس توبى دا وزگەشە قارسى ەكەنىن ابايعا ءبىلدىرۋ كەرەك.

سونىمەن پاۆلوۆ ەڭ اۋەلى پاتشالىق ءىسىن سىنادى.

– يمامدار، بايلار قالانىڭ كەدەيلەرىن، قىردىڭ قاراڭعى حالقىن الدايدى، اداستىرادى. ولارعا كوزگە شۇقىپ تۇرىپ كورسەتىپ، نەنى ايتادى؟ مىناۋ پوچتانىڭ قاسىندا، كالانچانىڭ جانىندا تۇرعان اق شىركەۋدى كورسەتەدى. وڭدا كىم بار، نە بار؟ بۇل شىركەۋدى «ميسسيا» دەپ اتايدى... ال وسى ميسسيادا كىمدەر تۇرادى؟ ۇلكەن ءدىنباسىلارى تۇرادى. اناۋ ومسكىدەگى گەنەرال-گۋبەرناتور دارەجەسىندەگى اقمولا، سەمەي ەكى وبلىسىنىڭ ءدىنباسىسى – ەپيسكوپ اڭدريان وسى قازاعى كوپ سلوبودكا قالاسىنا ادەيى كەپ ورناعان. نەگە؟ قازاقتىڭ، تاتاردىڭ حالقىن «شوقىندىرامىن» دەپ كەلىپ وتىر. وسى جونىندە پاۆلوۆ اباي بىلمەيتىن ميسسيا ىشىندەگى كوپ سىر مەن جايلاردى ايتتى.

اق شىركەۋدىڭ جانىندا شكول دا بار ەكەن. سوعان... پاناسىز جۇرگەن جاس جەتىم بالالاردى الادى. بۇل كۇندە وتىزدان اسا قازاق، نوعاي بالالارىن شوقىندىرىپ، وقىتىپ تاربيەلەپ ءجۇر، – دەدى...

يۆاشكين... جەتىم بالا مەكەشتى... ميسسيانىڭ ينتەرناتىنا بەرەدى... جاڭاعى بالاعا بۋتين دەپ فاميليا بەرىپتى. مەكەش دەگەن اتىن جوعالتىپ ميحايل، ميشكا دەپ ات قويىپتى[3], – دەپ، قازاق ەلىنىڭ رۋحاني وي كوزىنە اينالعان ابايدىڭ ءوزى ءالى دە كوزى جەتىپ سەزىنە الماعان، سەزىنسە دە پاتشا ۇكىمەتى ساياساتىنىڭ وتارلانعان بۇراتانا ەلدەردى دىنگە شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ ءتارىزدى وتە جاسىرىن، قۇپيا تۇردە جۇرگىزىلىپ وتىرعان يمپەريالىق ساياساتىنىڭ استارىنا بويلاي الماعان. ميسسيا دەپ اتالعان ءدىندار ۇيىمىنىڭ بۇراتانا حالىقتاردىڭ ءبىرى قازاقتاردى شوقىندىرۋعا بەت العان پاتشا ساياساتىنىڭ ءتۇپ توركىنى مەن باستى ماقساتىن جەتە ءبىلىپ وتىرعان پاۆلوۆتار توبى ميسسيونەرلىك ارەكەتتىڭ ءمان-ماعىناسى مەن كوزدەگەن تۇپكى ماقساتىن ابايعا جاناما تۇردە بولسا دا سەزدىرگەن ارەكەتىن اڭعارامىز. ويتكەنى قازاق اعارتۋشىلارى: شوقان، ىبىراي، اباي – رەسەي يمپەرياسىنىڭ جاسىرىن تۇردە استىرتىن جۇرگىزىلگەن ميسسيونەرلىك ساياساتىن ارقايسىسى ارقيلى تۇرعىدان تانىپ بىلگەن. ول تۋرالى شىندىقتى ءارتۇرلى جاسىرىن نە اشىق دەرەكتەر كوزىنەن حاباردار بولىپ وتىرعان. مىسالى، شوقان بۇل ميسسيونەرلىك ساياساتقا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ونى سىناي قاراعان، ىبىراي التىنسارين بولسا، ميسسيونەرلەردىڭ يدەولوگتارىمەن تىكەلەي ارالاسىپ، ولاردى ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق جولىنا ديپلوماتيالىق ءادىس-ايلا تۇرعىسىنان قارىم-قاتىناس جاساپ، رەتىنە قاراي پايدالانعان. ال اباي بولسا بۇل ماسەلەنى سەزىنگەنمەن، ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنىن ءدوپ باسىپ تاني بەرمەگەن. وسى سەبەپتى دە م. اۋەزوۆ ميسسيونەرلىك ساياساتتىق قۇپيا سىرىن پاۆلوۆ ارقىلى جەتكىزۋدەگى كوركەمدىك ءادىستى ءوز تانىمى تۇرعىسىنان بەرۋدى ماقۇل تاپقان. ياعني، وسى ءتاسىل ارقىلى سىرتقا شىعارۋدى، وقىرماندى ويعا قالدىرۋدى ماقسات ەتكەنى بايقالادى.

جازۋشىنىڭ ەپوپەيادا وسى ەپيزود ارقىلى پاتشا وتارشىلدارىنىڭ قازاق ەلىڭدە جۇرگىزگەن ءارى شىم-شىمداپ، بىرتىندەپ ەندىرە باستاعان ميسسيونەرلىك ساياساتى جايىندا اسا ءبىر وزەكتى دە كەزەندى ساياسي-يدەولوگيالىق كۇرەسىنىڭ استارلى قىرتىسىن اباي مەن پاۆلوۆ اراسىنداعى اڭگىمە-كەڭەس ارقىلى سەزدىرە كەتۋى سەرگەك ويلى ءاربىر وقىرماندى كوپ نارسەنىڭ قىرتىستى قاباتتارىنىڭ استارلى سىرىنا ۇڭىلدىرەدى. ارينە، جازۋشى ەكى اراداعى اڭگىمە ارقىلى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ، اسىرەسە، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ۇساق ۇلتتاردى پراۆوسلاۆيە دىنىنە شوقىندىرۋ جايىڭداعى ىشكى ساياساتىنىڭ باستى باعىت-باعدارىن ميسسيا ىشىندەگى كوپ سىرلاردىڭ قاتپارلارىن مەڭزەۋ ارقىلى ءبىلدىرىپ وتىرادى.

«اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابىنان كەلتىرىلگەن جوعارىداعى ءۇزىندىنى جازۋشىنىڭ ءوز ارحيۆىندە ساقتالىپ قالعان جازباسىنىڭ تولنۇسقاسىمەن سالىستىرعاندا ەكى ارادا ۇلكەن وزگەشەلىك بارلىعى بىردەن كوزگە شالىنادى. قولجازبانىڭ تۇپنۇسقاسىڭدا كوپ نارسە ءوز اتىمەن اتالىپ، ناقتىلى فاكتىلەرمەن ءدال كورسەتىلگەن. ءتىپتى قازىرگى زيالى قاۋىمنىڭ وزدەرى ميسسيونەر وقىمىستىلارعا قۇلدىق ۇرىپ تابىنىپ جۇرگەنى دە، اسىرەسە ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى وقۋلىققا ەنىپ كەتۋى بۇگىندە جاسىرىپ قالار سىر ەمەس، اششى شىندىق. «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابى رەتىندە جازىلعان ءارى العاش رەت جاريالانعان نۇسقاسى «اقىن اعا» (1951) رومانىندا ميسسيونەرلىك ارەكەت پەن ونىڭ يدەولوگتارى يلمينسكيدىڭ، وستروۋموۆتىڭ اتتارى ناقتىلى اتالىپ، ولاردىڭ نەگىزگى كوزدەگەن ماقساتى مەن اتقارعان قىزمەتى تاڭبالانىپ كورسەتىلۋىندە ەلەۋلى ءمان-ماعىنا جاتىر. العاشقى تولنۇسقادا ايتىلعان ويلاردىڭ كوبى ءتۇسىرىلىپ، جۇمسارتىلىپ ءارى جاندارال مەن اباي اراسىندا بولعان اڭگىمە ەندى پاۆلوۆ پەن اباي سۇقباتى ارقىلى بەرىلىپ، باسقاشا سارىن، ياعني ەلەۋلى تۇردەگى تەكستولوگيالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراعانى انىق سەزىلىپ تۇر. وسى قۇبىلىستارعا وي كوزىمەن قاراپ بۇلاردىڭ سەبەبى، استارلى سىرى قايدا جاتىر دەگەن كۇردەلى سۇراققا وتكەن تاريح قويناۋىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان، بىراق بارىنشا بۇركەمەلەنگەن وتە نازىك ءارى مەيلىنشە ساقتىقپەن جۇرگىزىلىپ كەلگەن قازاق ەلىن شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ الىستى كوزدەگەن استارلارى اشىلعان. ولاردى تانىپ بىلگەن سايىن تاريح ساباعىنان تاعىلىم بەرەر كەمەڭگەر جازۋشىنىڭ جەكە باسقا تابىنۋدىڭ كىلىشىنان قان تامعان تۇسىنداعى تەرەڭ تانىمىنا، سانالى تۇردەگى ازاماتتىق باتىلدىعىنا تاڭدانباسقا دا بولمايدى.

جازۋشى تولنۇسقا مەن «اقىن اعا» رومانىنىڭ «قورشاۋدا» («قيادا») تاراۋىڭدا ءوز وي-پىكىرىنە، وي-تانىمىنا اۆتوتسەنزۋرا ءتاسىلىن ناقتىلى تۇردە قولدانباسا دا، ايتار ويىنا قاراۋىل قويىپ، ساقتانا سۋرەتتەگەن جاعىن دا ەسكە الماسقا بولمايدى.

ۋاقىت ىزعارى سولاي ەتپەسىنە ىرىق بەرمەيتىنىن جازۋشى جاقسى تۇسىنگەن. بولماسا ۇزاق جىلدار بويى ءوزى كوزىمەن كورىپ، كۇندەلىكتى ءومىر اعىسىندا بەتپە-بەت كەزدەسىپ، ءارى ۇستاز تۇتقان اعالارىنىڭ (ا. بايتۇرسىنوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ ت. ب.) ماقالا زەرتتەۋلەرى مەن كوركەم تۋىندىلارىندا ءبىرشاما جەلى تارتىپ، انىقتالىپ قالعان شىندىقتى قاي تۇرعىسىنان بولسا دا اعىلتىپ-اعىلتىپ الۋىنا تەرەڭ تانىمدى وي قۋاتى مەن شەبەرلىك ونەرى دە جەتەرلىكتەي ەدى. قولجازباسىنىڭ العاشقى تۇپنۇسقاسىڭدا اۆتور مەملەكەتتىك تۇرعىدان العا قويىلعان ميسسيونەرلىك ساياساتتىڭ يدەولوگتارىن باس-باسىنا اتاپ كورسەتۋىندە كوپتەن قوردالانعان، تانىپ-بىلگەن وي توركىندەرىنىڭ ارنالى جەلىسىنىڭ وزەكتى دە بۋىندى تۇستارىن عانا يشارالاپ جەتكىزۋدى كوزدەگەنى دايارلىعى بار سەرگەك وقۋشىعا سەزىلىپ-اق تۇرادى. بۇنى اڭعارۋ ءۇشىن بەلگىلى ميسسيونەر عالىمدار تۋرالى بۇرىن-سوڭدى جازىلعان ەڭبەكتەر مەن ارحيۆ قازىناسىندا قوزعالماي جاتقان دەرەكتى ماعلۇماتتارعا نازار اۋدارساق، ول عالىمدار تۋرالى قازىرگى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا بەرىلىپ كەلە جاتقان ءاتۇستى، زەرتتەلمەي، كوز جەتكىزبەي ايتىلعان جالاڭ ماقتاۋ سوزدەردىڭ، جالعان باعالاردىڭ ءبارى دە بىرجاقتى، ياعني جامانىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرىپ بۇركەمەلەنۋى بۇكىل قوعامدىق ويدى شىندىقتان سىرت اينالدىرىپ، جالعان ۇعىمعا تۇسىرگەن وي تانىمدار ۇستەمدىك ەتىپ كەلە جاتقانى جالعان ەمەس، اششى دا بولسا شىندىق.

بۇل ماسەلەدە كەيبىر زەردەلى دەگەن قالام قايراتكەرلەرىنىڭ ءوزى وسى جالعان، تەرىس ۇعىمنىڭ تۇتقىنىندا قالىپ، قولدان قالىپتاستىرعان عىلىمي نەگىزى جوق، جاساندى، قاتە تانىمنىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي قالۋى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك-ءتى. ال قازاقستاڭداعى بۇكىل مەكتەپ جاستارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىڭداعى ستۋدەنتتەرگە ارنالىپ جازىلعان ادەبيەت، ءتىل، تاريحتىڭ وقۋ قۇرالدارى دا وسى عىلىمي نەگىزى تەرىس جالعان تانىمدى ءالى دە تالشىق ەتىپ مالدانىپ كەلە جاتقانى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك-ءتى. وسى سەبەپتى بۇل وزەكتى ماسەلەنى تاريح جانە ارحيۆ دەرەكتەرى نەگىزىندە تولىق اشىپ، ءمان-ماعىناسىن ايقىڭداپ بەرۋ – قالىڭ وقىرمان تانىمىن اقتاڭداققا اينالعان ساياسي ماندەگى شىندىقپەن تانىستىرىپ ءوتۋ اسا قاجەتتى بۋىنعا اينالماق. وسى سەبەپتى ەڭدى ونىڭ تاريحىنا قىسقا شولىپ توقتالا كەتۋدى ماقۇل تاپقاندا وقىرماننان وتىنەرىمىز ايعاقتى دالەل رەتىندە ارحيۆ ماعلۇماتتارىنان ۇزىندىلەردى مولىراق قامتىپ، تۇپنۇسقا قالپىندا بەرۋدى قاجەت دەپ بىلدىك، ناقتىلى تاريحي دالەلدەرسىز، ارحيۆ ماعلۇماتىنسىز تۇجىرىم ايتۋ دا، وي ءتۇيۋ دە قيىن بولماق.

رومانوۆتار ديناستياسى بيلىك ەتكەن بۇكىل رەسەي پاتشالىعىنىڭ عاسىرلار بويى جۇرگىزىلىپ كەلگەن ىشكى، سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارى وتارلانىپ الىنعان ەلدەردى دىنگە شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاڭدىرۋ ساياساتى جانە دە ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ ۇرىمتال بۋىنى وتارلانعان بۇراتانا ەلدەردىڭ عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلە جاتقان جازۋ تاڭبالارىن، ياعني ءالفاۆيتىن وزگەرتۋ، ونى كيريلليتساعا اۋىستىرۋ ساياساتى تىم ەرتەرەكتەن باستالعانىن كورەمىز. ويتكەنى ەسكى جازۋىن وزگەرتۋ – ولاردىڭ تاريحي ەسىنىڭ ساقتالۋ ءداستۇرى مەن تاريحىنان قول ءۇزدىرۋ ارقىلى يدەولوگيالىق مانگۇرتكە اينالدىرۋ – وتارشىل ۇكىمەت اتاۋلىنىڭ نەگىزگى ماقساتى بولىپ تابىلاتىنى ورتاق قۇبىلىس. بۇكىل تاريح تاجىريبەسى مۇنى ايعاقتاپ وتىر. قولدا بار دەرەكتەردىڭ مالىمدەۋىنشە، 1719 جىلى بۇل ماسەلە سەناتتا ەدىل بويى قالماقتارىنا وراي قارالىپ، ماقۇلدانعان بولاتىن.

ال قازاق دالاسىندا پاتشا بيلىگىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى دەپ سانالاتىن «جاڭا نيزام» ەرەجەسىن ەندىرۋ الدىندا رەسەي يمپەرياسى قازاق جەرىن مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالادى. قازاق ەلىنىڭ جەرىندە ءبىر جاعىنان قىتاي يمپەرياسى، ءبىر جاعىنان رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەكاراسى رەسمي تۇردە بەلگىلەنىپ، كارتاسى سىزىلىپ بەكىتىلگەن سوڭ، پاتشا ۇكىمەتى بۇرىنعى ۋاقىتشا يسلام ءدىنىن تاراتۋ ساياساتىنان باس تارتىپ، 1862 جىلدان باستاپ رەسمي تۇردە قازاق حالقىن شوقىندىرۋ، سول ارقىلى بىرتىندەپ ورىستاندىرۋ ساياساتىن اشىق جۇرگىزە باستادى. بۇل، ارينە، تامىرى، ءتۇپ توركىنى ارىراقتا جاتقان ءداستۇرلى ساياسات بولاتىن-دى.

قازاقستان جەرى تۇگەل وتارلانىپ، حالىق بوداندىققا ۇشىراعان سوڭ، كەڭ-بايتاق قازاق دالاسىن ەكونوميكالىق جانە يدەولوگيالىق جاعىنان مەڭگەرۋ ماسەلەسىن پاتشا ۇكىمەتى كۇن تارتىبىنە قويدى، بۇل ءۇشىن قازاق ەلىن ءوز مۇددەلەرى تۇرعىسىنان بيلەپ-توستەۋدىڭ ساياسي جاڭا امالدارىن الدىن الا ويلاستىرىپ، كوپ جىلعى عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن «بەيبىتشىلىكتى» بۇركەنگەن ەكسپەديتسيالار ارقىلى حالىقتى بيلەۋدىڭ جاڭا جۇيەسى – تەرريتوريالىق پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن كوپ ساتىلى بولىستىق سايلاۋ جۇيەسى ەندىرىلدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق دالاسىن بىرىڭعاي بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇكىمەت ارناۋلى «دالا كوميسسياسىن» قۇرىپ، قازاق ەلىن الدىن الا جان-جاقتى زەرتتەپ بارىپ كەلگەن ەلەۋلى تۇردەگى ساياسي-الەۋمەتتىك قورىتىڭدىسى بولاتىن-دى. بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇبىرلى زاردابىن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ العاشقى توبى، ياعني ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى كوپ جىلدار بويى اقتاڭداققا اينالعان اقىن-جازۋشىلار تەرەڭ سەزىنىپ، قارسىلىق بىلدىرگەن دە ەدى. پاتشا وكىمەتى تۇرعىسىنان جۇرگىزىلىپ وتىرعان ورىستاندىرۋ مەن شوقىندىرۋدىڭ كومپلەكستى شارالارىن ءوز كوزىمەن كورگەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «...قازاقتىڭ جەرىن تىلگىلىپ، كەلىمسەك مۇجىقتارعا اۋدارىپ بەرە باستادى، ءتىلىن بۇزۋعا، ءدىنىن بۇزۋعا اۋلنىي شكول، ميسسيونەرلەر تاراتتى، ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن وزگەرتىپ، ورىسقا باس يگىزۋگە جاڭا زاكون، ميروۆوي سۋديا، كرەستيانسكي ناچالنيكتەر شىعاردى. قازاقتى ىشىنەن توزدىرۋعا سايلاۋ، شتات دەگەن شىرعا تاستاپ، ءوزدى-ءوزىن جۇلىستىرىپ، قىرقىستىردى» (قازاق ادەبيەتى، 1989. 20. 01), – دەپ كورسەتۋى ارقىلى-اق حالىقتىڭ موينىنا تۇسكەن تاۋقىمەتتىڭ ءتۇپ توركىنىن ءدال كورسەتىپ بەردى. ياعني، سەزىمتال جازۋشى قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىنا قول سالىپ، جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن تۇنشىقتىرۋدىڭ ىزعارلى لەبى قايدان سوعىپ تۇرعانىن سانالى تۇردە ءبىلىپ، سەزىپ وتىر.

ارينە، بۇل كومپلەكستى تۇرعىدان قويىلعان ساياسي-الەۋمەتتىك ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ شەشۋشى كىلتى ەكىنشى الەكساندر پاتشانىڭ 1865 جىلى 5 شىلدەدەگى ارناۋلى راسكريپتىندە جاتىر. ويتكەنى رەسمي ساياسي قۇجات رەتىندەگى وسى پاتشا قولىمەن جازىلعان راسكريپتىگە سۇيەنە وتىرىپ ەكى نارسەگە ايرىقشا نازار اۋدارىلدى. ونىڭ ءبىرى – قازاقتاردىڭ ءبارىن بىرىڭعاي بيلەپ-توستەۋدىڭ جاڭاشا جۇيەسىن جاساپ، ياعني «جاڭا نيزام» دەپ اتالاتىن ەرەجەنى 1867 جىلدان باستاپ ومىرگە ناقتىلى تۇردە ەندىرۋ ماقساتى كوزدەلدى. ەكىنشىدەن، قازاقتاردى كەلەشەكتە پراۆوسلاۆيە دىنىنە ەندىرۋدىڭ بار مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋ ارقىلى كوزدەگەن ورىستاڭدىرۋ ساياساتىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا مەڭزەيدى.

وتكەندەگى سىر بۇگىپ جاتقان تاريح قاتپارلارىنا ۇڭىلە قارار بولساق، پاتشالى رەسەي يمپەرياسى ءوز قول استىنا ەنگەن كوپ ءتىلدى بۇراتانا حالىقتاردىڭ عاسىرلار بويى تۇتىنىپ كەلە جاتقان جازۋى مەن ءدىني نانىمىن ىستەن شىعارىپ، مۇلدە شوقىندىرىپ جىبەرۋ ساياساتىن تىم ەرتە كۇننەن باستاعان ارەكەتىن XIV عاسىرداعى شۋۆاش، موردۆا، كومي حالىقتارىنىڭ تاريحىنان كورەمىز. مىسالى، كومي حالقىنان شىققان سۆياششەننيك ستەفان 1383 جىلى ەپيسكوپ دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ول ورىس گرافيكاسى نەگىزىندە كومي ءالفاۆيتىن جاساپ، ميسسيونەرلىك قىزمەت اتقاردى، نەمەسە XVI عاسىرداعى رەسەيدەگى قاسىم حاندىعىنىڭ سوڭعى مۇراگەرى سايىن بولاتحاننىڭ شوقىنىپ، ءوز اتىن وزگەرتىپ سامسون اتانعانى دا تاريحتان بەلگىلى ءجايت. ويتكەنى شوقىنعان بۇراتانا اتاۋلىنىڭ اتا-اناسى قويعان ەسىمى مىندەتتى تۇردە وزگەرتىلىپ، ونىڭ اتى مەن فاميلياسى جاڭادان ورىسشالاپ قويىلاتىن ءداستۇر سول تۇستا-اق قالىپتاسقاندىعىن اڭعارتادى.

رەسەي پاتشالىعىنىڭ ەڭ سەنىمدى يدەولوگيا مايدانىنىڭ ەڭ بەلسەندى توبى ميسسيونەرلەردىڭ بار امال-ايلاسى، كۇش-قۋاتى تاتار حالقىن شوقىندىرۋعا جۇمسالعانى تاريحتان ءمالىم. بۇل ماسەلەنى تۇپكىلىكتى جۇزەگە اسىرۋدى ميسسيونەر عالىم يلمينسكي قولعا الدى. وسى كۇرەس ۇستىندە ول كەرتارتپا رەسمي پەداگوگيكانىڭ وكىلى رەتىندەگى ءوزى جاساعان پەداگوگيكالىق ميسسيونەرلىك جۇيەسىن تاتارلارعا ەندىردى. يلمينسكيگە دەيىن-اق 1802 جىلى قارۋلى كۇشپەن شوقىندىرىلعان ون مىڭداعان تاتارلار پراۆوسلاۆيە دىنىنەن باس تارتىپ، ءوز دىنىنە قايتا باستادى. ال 1803 جىلى سۆياتوي سينود تاتارلاردى قايتا شوقىندىرۋعا بۇيرىق بەردى. داعىستاندىقتاردى شوقىندىرۋعا شەتەل ميسسيونەرلەرى كەلىپ ارالاستى. ال يلمينسكي بولسا شەتەلدىك ميسسيونەرلەردىڭ وسى سالادا جۇرگىزگەن جۇمىستاردىڭ تاجىريبەسىن ۇيرەنىپ، ۇلگى الۋ ءۇشىن شەتەلدەرگە جىبەرىلدى. ويتكەنى بۇل كەزدە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ دىنگە ەندىرۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ارەكەت ءورىسى كولەمى جاعىنان كەڭەيىپ، بۇكىل ءسىبىر، كاۆكاز، ۆولگا بويى حالىقتارىن تۇتاس قامتىدى. ەندىگى ارەكەت ءورىسىنىڭ اۋقىمىندا الدىمەن قازاقتار، ارتىنشا ورتا ازيالىق حالىقتار تۇردى. بىراق بۇل ولكەنىڭ ءوزارا ەرەكشەلىگىكە وراي ورىستاندىرۋ، شوقىندىرۋ ءۇردىسى جاعدايعا، ۋاقىتىنا، حالىقتىڭ ءدىني نانىم مەن سالت-داستۇرىندەگى ەرەكشەلىگىن ەسكە الا جۇرگىزىلدى.

اسىرەسە ميسسيونەر عالىمدار الدىمەن قازاق ەلىنىڭ رۋحاني بولمىسى مەن وتكەندەگى تاريحي جولىن، پسيحولوگياسىن، مىنەز-قۇلقىن، سالت-سانا ءداستۇرىنىڭ ەرەكشەلىگىن، بيلەۋ جۇيەسىن، ياعني وزدەرىنە قاجەت بۋىندى دا ۇرىمتال تۇستارىن تەرەڭ بارلاپ زەرتتەي وتىرىپ، ميسسيونەرلىك ساياساتىنىڭ ستراتەگيالىق نەگىزدەرى مەن تاكتيكالىق ادىستەرىن، ماقساتتارىن انىقتاپ وتىردى.

ميسسيونەرلەر الدىمەن قازاقتاردى تاتارلاردىڭ رۋحاني اسەرىنەن بولەكتەپ ۇستاۋدى، ارالاستىرماۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. سەبەبى تاتارلار قازاق اراسىنداعى مەكتەپ، مەدرەسەلەردە ساباق بەردى، ءدىن تاراتتى، كەڭسە جۇمىستارىن اتقاردى، تىلماشتىق قىزمەت ەتۋ ىستەرىنىڭ ءبارى دە سولاردىڭ قولىندا بولدى. ەكىنشىدەن، قازاقتار تاتارلارعا قاراعاندا يسلام دىنىنە نانىمى وسالداۋ، ولاردا ەسكى شاماندىق نانىم مەن مۇسىلماندىقتى قوسارلانا پايدالانۋ جاعى باسىم جاتتى. ياعني، سىرتتاي قاراعاندا مۇسىلمان بولعانىمەن، وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا اتا-بابا جولى مەن ادەت-عۇرپى، سالت-سانا ءداستۇرى باسىم جاتتى. قازاقتاردىڭ وسى قوس دىندىلىك ەرەكشەلىگىن، مۇسىلماندىقتان الىستاۋ جاتقاندىعىن ءتىپتى ورتا ازيالىق اۆتور رۋزبەحان ءوزىنىڭ «بۇقارا مەيمانىنىڭ جازباسى» دەگەن ەڭبەگىندە: «...قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن پۇتقا تابىنادى. ولاردىڭ ساداعات قايتالاعانى تۇككە تۇرعىسىز. سوندىقتان ناماز وقىعانىنا قاراماي قازاقتاردى كاپىر دەپ تانىعان ءجون. ولار ءالى كۇنگە دەيىن كۇنگە تابىنادى... وزدەرىنىڭ جەرىنەن وتكەن مۇسىلمانداردى مازاق قىلادى»[4], – دەپ جازىپ، قازاق ەلىنىڭ مۇسىلماندىق نانىمعا وسالدىعىن ارنايى تۇردە كورسەتۋى، ارينە، تاريحي شىندىق ەدى.

وسى رۋزبەحان ايتقان ەرەكشەلىكتى پاتشانىڭ بيلەۋشىلەرى مەن ميسسيونەر عالىمدارى ەرتە سەزىنىپ، ءوز ماقساتتارى جولىندا پايدالانۋ ءۇشىن ارەكەت ەتە باستادى. بۇلاي ەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى ولارمەن شەكارالاس ءارى تۋىستاس تازا شاماندىق نانىمداعى ءسىبىر بۇراتانالارىن تەز ارادا زورلىقپەن پراۆوسلاۆيە دىنىنە ەندىرۋ جولىنداعى تاجىريبەلەرى دە بولاتىن-دى. رەسەي يمپەرياسىنا قاراعان تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ اراسىندا سان جاعىنان باسىمى دا، جەر كولەمى جاعىنان ۇلكەنى دە قازاقتار بولىپ كەلۋىمەن وتارشىلدار مەن ميسسيونەرلەر ساناسپاي تۇرا المادى. بۇل كەڭ-بايتاق ولكەنى ەكونوميكالىق جانە يدەولوگيالىق جاعىنان تەزىرەك مەڭگەرىپ الۋدىڭ ساياسي زور ءمانى بارلىعىن ولار جاقسى ءتۇسىندى. مىسالى، وتە قۇپيا دەگەن گريفپەن بەلگى سوعىلعان اقمولا گەنەرال-گۋبەرناتورى جازعان رەسمي قاتىناسىندا: «...كيرگيزى حوتيا ي نازىۆايۋت سەبيا مۋسۋلمانامي، نو ۆ سۆوەي چاستنوي جيزني، كاك رەليگيوزنوم، تاك گراجدانسكوم ي نراۆستۆەننوم وتنوشەنيي وني نە رۋكوۆودستۆۋيۋتسيا ني كورانوم، ني شارياتوم ي نيكاكيمي درۋتيمي پوستانوۆلەنيامي ماگومەتانسكوي رەليگي، ا سۆويمي نارودنىمي وبىچايامي... بۋدۋچي نەزناكومى س ماگومەتانسكيم ۋچەنيەم كيرگيزى چۋجدى فاناتيزما، لەگكو ۋجيۆايۋتسيا س رۋسسكيمي» دەگەن ۇسىنىس جاساۋىندا كوپ نارسەنىڭ استارلى سىرى جاتىر.

ءدىن جولىنا كوبىرەك شالىنعان تاتارلاردى شوقىندىرۋدان ايتارلىقتاي ناتيجە شىعارا الماعان يلمينسكي، جوعارىدا ايتىلعان قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىق نانىمعا قالاي بولسا سولاي قاراۋ ەرەكشەلىگىن ەسكە الا وتىرىپ، 1872 جىلدان باستاپ قازاننان ورىنبورعا قىزمەت اۋىستىرۋىنىڭ باستى سەبەبى دە وسىندا جاتىر.

جالپى وتارلانعان حالىقتاردى بىرتىندەپ ورىستاندىرۋ، شوقىندىرۋ ماقساتىن پاتشا ۇكىمەتى ەرتە كەزدەن باستاپ-اق ويلاستىرعانى 1731 جىلى سەناتتا ۆولگا بويى حالىقتارى ءۇشىن ارنايى تۇردەگى «نوۆوكرەششەنسكايا كونتورا» دەگەندى قۇرۋىمەن دە ايقىندالا تۇسەدى.

ال قازاق جەرى تۇتاس وتارلانىپ قىتاي مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارالىق جىك انىقتالىپ بەكىتىلىسىمەن-اق قازاق جەرى مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالانىپ، وتارلانعان كەڭ ولكەگە ورىس شارۋالارىن ورنىقتىرا باستادى. ويتكەنى پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىندا سىننان وتكەن ەڭ سەنىمدى ءادىسى – ورىس شارۋالارىن مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك قونىستاندىرۋدىڭ ايتارلىقتاي ساياسي ءمانى بارلىعىن گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ ءبارى دە جاقسى بىلگەن. تۇركىستان ولكەسىن ارنايى تاپسىرمامەن جىل جارىم بويى ارالاعان ەرەكشە ءىستىڭ چينوۆنيگى، كەيىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولعان ل، ل. پولوۆتسەۆ جەتىسۋدىڭ اتاقتى گەنەرال-گۋبەرناتورى «كولپاكوۆسكي قازاقتاردى ورىستاندىرۋدىڭ اسا قاجەت ەكەڭدىگىن العاش رەت انىق تۇسىنگەن ەدى»، – دەپ ارنايى تۇردە اتاپ كورسەتۋى جاي نارسە بولماسا كەرەك-ءتى. ويتكەنى كەلەشەكتە تۇركىستان ولكەسىن شوقىندىرۋ ىسىنە كادر دايارلاۋ ءۇشىن ىستىقكول مەن نيكولاەۆكادا (تاشكەنت وبل.) جەرگىلىكتى ۇلدارى مەن قىزدارىن جيناپ ەرلەر مەن ايەلدەر موناستىرىن اشقاندا، گەنەرال-مايور كولپاكوۆسكي بۇل ارەكەتتى قىزۋ قولداپ، اقشالاي قارجى بولەتىنىن مالىمدەۋى، قۋاتتاپ ءسوز سويلەۋى دە بەلگىلى ماقساتتىڭ ديىرمەنىنە سۋ قۇيۋدىڭ ءوزى بولىپ شىعادى.

جالپى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورىس ەمەس حالىقتاردى كۇشپەن ورىستاندىرۋ جولىندا ۇستانىپ كەلگەن ساياساتىنىڭ وزەكتى جەلىسى قايدا جاتقانىن رسدجپ-نىڭ X سەزىنىڭ قارارىندا: «...بۇل حالىقتار جونىندەگى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتى، پومەششيكتەر مەن بۋرجۋازيانىڭ ساياساتى ولاردىڭ اراسىندا قانداي دا بولسا مەملەكەت رۋحىن جويۋ، ولاردىڭ مادەنيەتىن ءبۇلدىرۋ، تىلىنە قىسىم كەلتىرۋ، ولاردى ناداندىقتا ۇستاۋ جانە اقىرىندا ولاردى مۇمكىندىگىنشە ورىستاندىرۋ ساياساتى بولدى»[5], – دەپ ارنايى تۇردە كورسەتىپ وتۋىندە ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءتۇبىرلى ماعىناسى جاتىر. ويتكەنى 1797 جىلى كەلەشەك ميسسيونەر كادرلاردى دايارلاۋعا ايرىقشا ءمان بەرىلىپ، قازان رۋحاني اكادەمياسىنىڭ اشىلۋى، ارنايى تۇردەگى «ورىستاندىرۋ پالاتاسى» مەن «پەرەسەلەنچەسكي كونتورانىڭ» دۇنيەگە كەلۋى – ءبارى دە الىستى كوزدەگەن ءارى جان-جاقتى ويلاستىرىلعان ۇستەم تاپ يدەولوگياسى مەن جۇزەگە اسىرار ساياساتىنىڭ ناقتىلى كورىنىستەرىن بەرەدى.

پاتشا وكىمەتىنىڭ ۇستانعان وسى ساياساتىنىڭ نەگىزدەرىن جۇزەگە اسىرۋ سالاسىنداعى ارەكەت ءورىسىنىڭ جۇيەسىنە جانە دە ونىڭ وزەكتى سالالارىنا وي كوزىمەن قارار بولساق، ولاردىڭ ءوزى بىرنەشە بۋىندى بولىكتەردى قامتيدى.