Mekemtas Mırzahmetwlı: El qalay orıstandırıldı? (İ)

Qazaqtıñ aqsaqal ğalımı Mekemtas Mırzahmetwlı. Foto: avtordıñ jeke mwrağatınan

Kerey-Jänibekke deyingi kezeñ men prototürkilik tarihın aytpağanda tört ğasırğa tarta handıq däuiri saltanat qwrğan arqa dalası jäne onıñ iesi isi qazaq balası qalay otarlandı, qaytip orıstandı?

Bwğan biıl 90 jasqa tolatın belgili abaytanuşı, ğalım, filologiya ğılımdarınıñ doktorı, professor Mekemtas Mırzahmetovtiñ «Qazaq qalay orıstandırıldı» zertteu eñbeginen jauap tabamız. Mırzahmetwlı keñestik kezeñde-aq, 90-şı jıldardıñ basında patşalıq Reseydiñ Qazaqstanda jürgizgen missionerlik sayasatı negizderin tübirimen qozğap qazaq jerindegi toponimder men antroponimderdiñ sayasi-äleumettik sırların aşıp, qoğamdıq oy-sanağa ıqpal etkeni ayan.

Ädette otar eldiñ tarihın otarlauşı el jazadı. Qoğamdıq sananı otarsızdandıru maqsatında ğalımnıñ jankeşti eñbekpen jazğan derekti-ob'ektivti zertteuin seriyalı türde nazarıñızğa wsınıp otırmaqpız, köziqaraqtı oqırman.

Qay däuir, qay zaman aqın-jazuşısı bolmasın olardıñ şığarmaların tekstologiyalıq twrğıdan qayta qarastırıp, tüpnwsqamen salıstırıp, tolıqtırıp basu üstinde avtocenzuralıq qwbılıstar wşırasıp otıradı. Bwl ispettes sır bügip, beymağlwm jatqan avtocenzuralıq qwbılıstıñ sırın aqtarıp, tılsım qwpiyasın jan-jaqtı zerttep barıp aşpayınşa, onıñ tüp törkinin, onda surettemek bolğan mwrat-maqsatınıñ bar bolmısın tereñ oylap tanıp bilu öte qiın. Atalğan qiınşılıqtan arıludıñ birden-bir kilti jäne zertteuşini adastırmay nısanağa däl bastar, dwrıs jolğa silter bağıt-bağdarı tekstologiyalıq zertteuge kelip tireletinin akademik D. Lihaçevtiñ sözimen aytqanda: «Tekstologiya degenimiz – şığarma teksiniñ tarihın zertteytin jeke ğılım. Onıñ is jüzindegi körinisiniñ bir belgisi – tekstiñ ğılımi basılımı», – bolıp tabıladı.

Ärbir kezeñde ömirge kelgen jaña wrpaq aldında ötken aytulı klassikterdiñ şığarmaların jañadan basılımğa äzirleu jäne onıñ ğılımi negizde dayarlanğan tolıq jinağın qwrastıru üstinde tekstologiyalıq zertteuler jürgizbey twra almaydı. Öytkeni öz zamanında jazuşı ärtürli sayasi-äleumettik jağdaylarğa oray şığarma teksine özgerister endirip, tipti key twstarın qısqartıp, avtocenzura jasauğa mäjbür bolatın jağdayğa da wşıraydı. Sondıqtan şığarmanıñ teksindegi belgili bir orın alğan tekstologiyalıq özgeristerdiñ bolmısın tanıp, sırın anıqtauğa, onıñ orın alu sebebi men tarihın aşuğa kelgende, jazuşı şığarmasınıñ tölnwsqası men birneşe ret basılım körgen nwsqaların salıstırmay otıra almaymız.

Mwndayda şığarmanıñ töl nwsqasın baspa betinde jarıq körgen barlıq nwsqalarımen twtas salıstırıp barıp, eki aradağı ayırmaşılıqtardıñ sırı anıqtaladı. YAğni zamanında jazuşı aytayın degen oyın tolıq jetkizuge, aşıp körsetuge jağdayı bolmauı sebepti, oğan avtocenzuralıq täsildi qoldanuğa mäjbür etetin sayasi-äleumettik jağdaylar qısım jasaydı. Mwnıñ bastı sebebi: elimizde jeke basqa tabınu men toqırau jıldarınıñ keybir buındı sayasi-äleumettik mäseleleri, äsirese Qazaqstañda şıñdığın aytıp, mağınasın aşıp, bastı sebebin tanıp biluge qızmet etetin «...bwqaralıq informaciya qwraldarı qatañ baqılauğa alındı, keybir problemalardı jazuğa tıyım salındı, sınauğa bolmaytın aymaqtar... payda boldı[1]. Bwnı äsirese, qazaq halqınıñ ötkendegi ruhani tarihına baylanıstı molıraq orın alğanın wltşıl dep tañbalanğan aqın-jazuşılar şığarmaşılığınıñ tağdırınan ayqın köremiz. Mısalı, osı ispettes mäselelerdiñ eñ qattı tıyım salınğan, tipti auızğa alıp sınauğa bolmaytın salalarınıñ biri – patşa ükimetiniñ müddesi twrğısınan jürgizilgen otarlanğan elderden bwratana halıqtardı ruhani qıspaqqa alğan missionerlik sayasatına baylanıstı problemalar bolatın-dı.

Bwl mäsele öte kürdeli, näzik sırları mol sayasi ideologiyalıq astarlı problemalardı qamtuı sebepti, qazaq aqın-jazuşılarınıñ körkem tuındılarında maqala-zertteuleriñde birşama söz bolıp, naqtılı türde körsetildi de. Biraq bwl qwbılıs negizinen otızınşı jıldardan bastap staliñdik repressiya qwrbandıqtarına wşırağan, yağni atap atauğa tıyım salğan Älihan Bökeyhanov, Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatov, Mağjan Jwmabaev, Qoşke Kemeñgerov, S.Asfendiyarov, Jüsipbek Aymauıtovtar men jartılay aqtañdaqtarğa aynalğan Dulat, Mwrat, Şortanbay t.b. tuındılarında naqtılı körinisin berdi. Al olardan keyingi buın bolıp sanalatın aqın-jazuşı şığarmalarında bwl mäsele söz etilmedi dese bolğanday. Birli-jarımdı şet jağalap söz etile qalğan twstıñ özinde, almağanın tağdırğa wşıraudan seskenip, atüsti janama derek retinde jay ğana sipay qamşılap aytılıp otırğan erekşelikti köremiz. Bwlardıñ qatarına Mwhtar Äuezovtiñ «Abay jolı» epopeyası men Ş. Mwrtazaevtıñ «Qızıl jebe», Simaşkonıñ «Qonırau», Jaysañbek Moldağalievtiñ «Taza bwlaq» romandarı jatsa, soñğı kezde bwl topqa Ğalım Ahmedovtıñ «Eski dostar» dep atalatın äñgime-estelikteri kelip qosılğan. Osı tuındılardıñ qatarındağı M. Äuezovtiñ «Abay jolı» epopeyasıñda ğana wşırasatın bir avtocenzuralıq qwbılıstıñ biregey tarihi astarın aşıp tüsinudiñ aytarlıqtay tanımdıq mäni men tärbielik önegesi jas wrpaq üşin asa qajetti närse. Öytkeni qazaq keñes ädebietiniñ klassikalıq tuındısı «Abay jolı» epopeyası Memlekettik jäne Lenindik sıylıqtıñ jüldegeri bolğanımen, XX ğasırdıñ wlı tuındısı dep tanılğan epopeyanıñ jeke basqa tabınudıñ ızğarlı jeli esip twrğan kezde jazıluı sebepti, epopeyada tereñ su astı quattı ağımdarı barlığın asa zerek zertteuşiler bolmasa, köp oqırmannıñ tani biluiniñ özi ekitalay astarlı problemaları da barşılıq.

Avtor öziniñ tar jol, tayğaq kezeñge tolı ömir jolında tanıp bilgen keybir şındıq bolmısınıñ qabattarın öz qalpıñda surettep beruden boy tartıp, keyde tezistik jelide, birde avtocenzuralıq täsilge salıp beruge ıqtiyarsız kelgen twstarı da wşırasuı zañdı qwbılıs.

Avtocenzuralıq täsildi qay jazuşı bolsa da jetiskeninen qoldana bermeydi. Mısalı, ataqtı nemis aqını Iogannes R. Beher öziniñ estetikalıq oy-tanımdarın jinaqtağan «Opıtı» dep atalatın qoljazbası basılıp, grankisi kelgende, KPSS XX s'ezi qorıtındılarınan tuğan jeke adamğa tabınu turalı sınşıl oylarınıñ birazın sızıp, qısqartıp, özine-özi cenzura jasap şığarğanı bar. Iogannes R. Beherdin avtocenzurası özi qaytıs bolğan soñ bwrınğı GDR-de «Zyuga und form» jurnalında jariyalandı.

Mwhtar Äuezovte de öz oyında qorıtıp somdalğan ömir şındığınıñ asa kürdeli körinisin sol qalpında däl bere almauı sebepti oylarınıñ eñ özekti degen twstarın qaldırıp, oqırman qauımğa «ımdı bilmegen dımdı bilmeydi» degen meñzeumen ğana bildiretin astarlı qabattarı bar. Bwlardı jazuşı şığarmaların tekstologiyalıq twrğıdan zerttey kelip, kanondıq teksin qalıptastıru üstinde zertteuşi ğalımdar mäselege asa sergek qarap talday otırıp aşpasa, kez kelgen kisi oğan dayarlıqsız bara almaydı.

Avtocenzura nemese samocenzura dep atalatın ädebi täsildi jazuşı tarapınan köbinese özi surettep otırğan kezeñniñ bar şındığın sol qalpında bayandap beruge belgili bir kezeñniñ sayasi-äleumettik talabına oray aşıq ayta beruge jol berilmegen twsta qoldanuğa mäjbür boladı. Osı twrğıdan qarağanda Mwhtar Äuezovtiñ bükil sanalı şığarmaşılıq ömiriniñ şıñı bolğan bastı tuındısı – «Abay jolı» epopeyası jan-jaqtı aldın ala tereñ dayarlıqpen kelip jazılğannıñ özinde avtocenzuralıq täsildi qoldanuında eleuli män-mağına jatır dep qarau kerek. M. Äuezovtegi avtocenzuranıñ qoldanu tarihı men onıñ asa tereñde jatqan sayasi-äleumettik iirimdegi tüp törkinderin tereñ aşıp tanudıñ män-mağınasın tikeley tarih tağılımına bastauında jatır.

Ne sebepti M. Äuezov «Abay jolı» epopeyasınıñ üşinşi kitabın jazu üstinde ötken zaman üşin de sayasi jağınan tomsarıp sır bükken, al tipti bizdiñ zamanımızdıñ özinde ötkendegi şındıqtı öz qalpında surettep aşıq aytudıñ özi qiınğa tüsken almağayıp asa qiın mäselege avtocenzuralıq täsildi qoldanğan degen zañdı swraq tuadı.

Qalıñ oqırman qauımğa osı mäseleniñ törkini anıq äri tüsinikti bolu üşin M. Äuezovtiñ «Abay jolı» epopeyasınıñ üşinşi kitabındağı «Şayqasta» dep atalatın tarauı men jazuşınıñ ädebi-memorialdı muzey üyinde saqtalğan «Aqındar ağası» (1949) romanındağı osı taraudıñ «Qazada» dep atalğan tölnwsqasında berilgen alğaşqı qalpımen salıstıra qarap köreyik. Eki nwsqanı qatar salıstıra qarap, oy jibere oqığanda jazuşınıñ bastapqı tüpnwsqanı tekstik jağınan köp özgertip, eleuli qısqartular jasağan äreketinen avtocenzuralıq täsildi qoldanu jolın añğaramız. Bwl körinistiñ sebebin izdestire bastasaq-aq boldı «Abay jolı» epopeyasınıñ üşinşi kitabındağı avtocenzuranıñ bar bolmısı men onıñ män-mağınası tolıq aşılıp, köz aldımızğa keledi.

Aldımen M. Äuezovtiñ «Aqındar ağası» degen romanınıñ «Qazada» tarauınıñ alğaşqı tölnwsqasına nazar audarayıq:

– Biraq men qauımdı, halıqtı endigi tarihta jaqsılıqqa, äsirese, jarıqqa bastaytın din dep bilmeymin, – dedi.

Jandaralğa Abaydıñ dinsizdigi de wnay bastadı. Onıñ oyına endi mülde jaña bir niet nıq ornağan edi, Keyingi sözinde jandaral hristian dinin, onıñ işinde pravoslavieni barınşa maqtap, wzaq söyledi.

– Kirgiz siyaqtı Resey imperiyasınıñ qaramağına kelgen Sibir bwratana ökilderiniñ köpşiligi öz dinderin tastap, şoqınıp jatqandarın köp taratıp ayttı. Jäne solardıñ osınday tarihtıñ özgeris arqılı islam dininde otırğan qazaq siyaqtı elderden, bwdan bılay tez ösetinin, baqıtqa tez jetetinin bayandap, din ügitşisi siyaqtı bop ketti. Bir kezek, bwnı ündemey, oylanıp tıñdap otırğan Abaydan ol ülken ümit ötkendey söylep baradı. Abayğa aqılşı bop tolğanadı. Bir ğana Puşkin, Lermontovtar emes, pravoslavie şirkeuiniñ ülken aqıldı, bilimdi ösietşileri bar ekenin de ayttı. Sol jöninde Qazañda atı şıqqan missioner Il'minskiydi, Türkistanğa mälim missioner Ostroumovtı jäne äsirese özimen tanıs, Omskide twratın äri ağartuşı, äri zor missioner Alektorovtı da aytıp ötti...

Aqmola, Semey oblıstarın äkimşilik, äskerlik, şaruaşılıq jağınan bir general-gubernator bileytin bolsa, din jağınan da osı eki oblıstıñ ortalığı bir. Onı bir episkop basqaradı. Sol episkoppen osı qazaq siyaqtı eldi şoqındıru jöninde birneşe mäjiliste bwl jandaral söylesken-di.

Eki oblıstı basqaratın episkop Omsk siyaqtı ülken şaharda twrmay, Semeyge kelip, oñda da Ertistiñ ekinşi jağasındağı qazağı köp Slobodkege «missiya» degen şirkeu salğızıp, sonda twratın. Soñğı jıldarda qazaqtıñ jetim balaların tärbiege alıp, solardı şoqıñdırıp, ösirip kele jatqan «izgilik missionerlik» dep atalatın äreketter bar-dı.

Abaydı mülde teris wğınıp, şolaq, üstirt tanığan jandaral endi äldebir jelikkiş, sayaz oyları boyınşa, osı «Abaydı qazaqtı şoqındıru jöninde özine kömekke, kerekke jaratam ba degen ümit oylap ta qaldı...

Men bwdan bılay Qwnanbaevtan basqa adam jasaymın. Körersiz, Resey imperiyasına eleuli payda keltiretin, bizdiñ şirkeuge, zor qasietti mindetterin ada qılu jöninde kömegi tietin adam etemin! – dep osıdan arı jandaraldıq äkimdigine pravoslavie şirkeuiniñ missionerlik äreket maqswtın qosıp, wzaq qiyaldap ketti.

Irkut gubereniyasında, YAkut oblısıñda, Batıs Sibirden Barabin tatarları arasında, Minusin tatarları arasıñda jürgizilgen bwratana elderdi şoqındırudıñ birtalay mısaldarın aytıp ötti. Osı kirgizdarmen şektes Altay oyrattarınıñ da öz dinin tastap, hristianstvonı qabıldap alğanın ayttı. Ädiletin aytu kerek, Semeydiñ äskeri jañdaralı bwl turada köp derek jiğan, anıq mol mağlwmatı bar äkim bop şıqtı.

Sol elderdiñ şoqınğan tarihtarın eske ala otırıp, jandaral sonday zor jauaptı jwmısta jergilikti bedeldi knyaz'dar men rubasılardıñ, bekterdiñ köp paydası tigenin ayttı. Keybir knyaz'dardı olardıñ köp paydalı ister istegeni üşin ego imperatorskoe veliçestvo Peterborğa şaqırıp, ülken alğıstar bildirgenin ayttı. Ol ğana emes, Irkutskiniñ jäne Batıs Sibirdiñ keybir gubernatorların da osı jolda jaqsı izgilik is istegeni üşin, svyateyşey sinod köp alğıs aytıp maqtağan eken. Eki gubernator Peterborğa şaqırılıp barıp, köp sıylıqtar alıptı. Asa qadirli monarşaya milost' jariyalanğanın da jandaral eske alıp ötti...

– Öz halqım ortasındağı meniñ abıroyımdı, bedelimdi wlıq därejeli äkimder mwnşalıq iltipatpen bağalaydı dep oylağan joq edim. Jäne halqıma meniñ etetin äserimdi osınday jolmen paydalanudı wlıqtar oylar-au dep kütken de emes edim...

Meniñ halqım diñdar bolmasa da, fanatik bolmasa da özderin mwsılmanbız dep sanaydı. Onıñ tarihı, bolaşağı jaqsılıqqa auısıp özgeredi, ösedi dep ümit etkende, men mülde diñdi özgertu arqılı jaqsılıqqa jetedi eken dep oylağan emespin. Halqım şala mwsılman bolsa, men özim de sonday ğana mwsılmanmın. Şala diñdar küyinde kün keşemin. Bwl jasqa şeyingi ömirimde din wstazı, din ösietşisi bolıp körgenim joq. Söytip, men naşar molla bolğan kisi edim. Endi menen «jaqsı pop jasauğa boladı» degen sizderdiñ senimderiñiz qalayşa tuğanın äli añğarıp bolğanım joq...

Söytip, Losovskiy Abaydı wta almay, äzirşe, eñ aldımen, missionerlik mindetti alatın Qwnanbaev öte almay ketti...»[2], – dep jandaraldıñ auzımen jazuşı patşa ükimetiniñ qazaq elin pravoslavie dinine şoqındıru arqılı orıstañdıru sayasatın jürgizgende, osı sayasi maqsat közdegen ärekettiñ aytulı ideologı bolğan missioner ğalımdardıñ atı atalıp, tüsi tüstelip jaña wrpaq aldına eluinşi jıldar işinde jañadan tañbalanıp körsetiluiñde mäseleniñ aysberg siyaqtı wşar bası aytılsa da, su astındağı mol jağınıñ tanımdıq zor mäsele ekendigin bilip barıp aytıp otır. Romanda janama türde bolsa da atı atalğan svyatoy sinod arnayı qwrıp otırğan missiya arqılı jürgizip jana dindi endirudiñ iri qayratkerleri: professorlar Il'minskiy, Alektorov, Ostroumovtar naqtılı atalıp, Sibirdegi mayda wlttardıñ bäri küşpen şoqındırılıp, sol üşin eki general-gubernator svyatoy sinodtıñ alğısına bölengen t. b. sayasi astarı bar tübirli de tamırlı äleumettik mäselelerdiñ köbi tüsirilip, «Abay jolı» epopeyasınıñ 3-kitabında olardıñ janama türde ğana sipay soğıp qayta jazıluında qanday sebepter jatır?

Äuelgisinde «Qorşauda» («Qazada») degen atpen berilgen tarauda «missiya» jaylı sayasi-ideologiyalıq astarlı mäsele jandaral men Abaydıñ arasındağı äñgime üstinde berilgen. Osında aytılğan närselerdiñ bäri de «Abay jolı» epopeyasınıñ qaytadan jazılğan üşinşi kitabında «Şayqasta» degen tarau arqılı surettelgende jazuşı tarapınan avtocenzuralıq täsil qoldanılğan.

Mwnı anıq tanıp qanığu üşin alğaşqı tölnwsqa men «Abay jolı epopeyasınıñ üşinşi kitabındağı «Şayqasta» degen tarauında aytılğan oymen salıstıra qarayıq: «...Pavlovtıñ özi de orıs patşalığı men pravoslavie şirkeu wstazdarı qazaq, tatar siyaqtı elderge qanday öreskel ister isteytinin jaqsı biledi. Oğan jäne Pavlovtıñ özi de, dos tobı da özgeşe qarsı ekenin Abayğa bildiru kerek.

Sonımen Pavlov eñ äueli patşalıq isin sınadı.

– Imamdar, baylar qalanıñ kedeylerin, qırdıñ qarañğı halqın aldaydı, adastıradı. Olarğa közge şwqıp twrıp körsetip, neni aytadı? Mınau poçtanıñ qasında, kalançanıñ janında twrğan aq şirkeudi körsetedi. Oñda kim bar, ne bar? Bwl şirkeudi «missiya» dep ataydı... Al osı missiyada kimder twradı? Ülken dinbasıları twradı. Anau Omskidegi general-gubernator därejesindegi Aqmola, Semey eki oblısınıñ dinbasısı – episkop Añdrian osı qazağı köp Slobodka qalasına ädeyi kep ornağan. Nege? Qazaqtıñ, tatardıñ halqın «şoqındıramın» dep kelip otır. Osı jöninde Pavlov Abay bilmeytin missiya işindegi köp sır men jaylardı ayttı.

Aq şirkeudiñ janında şkol da bar eken. Soğan... panasız jürgen jas jetim balalardı aladı. Bwl künde otızdan asa qazaq, noğay balaların şoqındırıp, oqıtıp tärbielep jür, – dedi...

Ivaşkin... jetim bala Mekeşti... missiyanıñ internatına beredi... jañağı balağa Butin dep familiya beripti. Mekeş degen atın joğaltıp Mihail, Mişka dep at qoyıptı[3], – dep, qazaq eliniñ ruhani oy közine aynalğan Abaydıñ özi äli de közi jetip sezine almağan, sezinse de patşa ükimeti sayasatınıñ otarlanğan bwratana elderdi dinge şoqındıru arqılı orıstandıru tärizdi öte jasırın, qwpiya türde jürgizilip otırğan imperiyalıq sayasatınıñ astarına boylay almağan. Missiya dep atalğan dindar wyımınıñ bwratana halıqtardıñ biri qazaqtardı şoqındıruğa bet alğan patşa sayasatınıñ tüp törkini men bastı maqsatın jete bilip otırğan Pavlovtar tobı missionerlik ärekettiñ män-mağınası men közdegen tüpki maqsatın Abayğa janama türde bolsa da sezdirgen äreketin añğaramız. Öytkeni qazaq ağartuşıları: Şoqan, Ibıray, Abay – Resey imperiyasınıñ jasırın türde astırtın jürgizilgen missionerlik sayasatın ärqaysısı ärqilı twrğıdan tanıp bilgen. Ol turalı şındıqtı ärtürli jasırın ne aşıq derekter közinen habardar bolıp otırğan. Mısalı, Şoqan bwl missionerlik sayasatqa narazılıq bildirip, onı sınay qarağan, Ibıray Altınsarin bolsa, missionerlerdiñ ideologtarımen tikeley aralasıp, olardı öziniñ ağartuşılıq jolına diplomatiyalıq ädis-ayla twrğısınan qarım-qatınas jasap, retine qaray paydalanğan. Al Abay bolsa bwl mäseleni sezingenmen, mäseleniñ tüp törkinin döp basıp tani bermegen. Osı sebepti de M. Äuezov missionerlik sayasattıq qwpiya sırın Pavlov arqılı jetkizudegi körkemdik ädisti öz tanımı twrğısınan berudi maqwl tapqan. YAğni, osı täsil arqılı sırtqa şığarudı, oqırmandı oyğa qaldırudı maqsat etkeni bayqaladı.

Jazuşınıñ epopeyada osı epizod arqılı patşa otarşıldarınıñ qazaq eliñde jürgizgen äri şım-şımdap, birtindep endire bastağan missionerlik sayasatı jayında asa bir özekti de kezendi sayasi-ideologiyalıq küresiniñ astarlı qırtısın Abay men Pavlov arasındağı äñgime-keñes arqılı sezdire ketui sergek oylı ärbir oqırmandı köp närseniñ qırtıstı qabattarınıñ astarlı sırına üñildiredi. Ärine, jazuşı eki aradağı äñgime arqılı patşa ükimetiniñ, äsirese, XIX ğasırdıñ ekinşi jartısınan bastap wsaq wlttardı pravoslavie dinine şoqındıru jayıñdağı işki sayasatınıñ bastı bağıt-bağdarın missiya işindegi köp sırlardıñ qatparların meñzeu arqılı bildirip otıradı.

«Abay jolı» epopeyasınıñ üşinşi kitabınan keltirilgen joğarıdağı üzindini jazuşınıñ öz arhivinde saqtalıp qalğan jazbasınıñ tölnwsqasımen salıstırğanda eki arada ülken özgeşelik barlığı birden közge şalınadı. Qoljazbanıñ tüpnwsqasıñda köp närse öz atımen atalıp, naqtılı faktilermen däl körsetilgen. Tipti qazirgi ziyalı qauımnıñ özderi missioner oqımıstılarğa qwldıq wrıp tabınıp jürgeni de, äsirese orta jäne joğarı oqu orındarındağı oqulıqqa enip ketui büginde jasırıp qalar sır emes, aşı şındıq. «Abay jolı» epopeyasınıñ üşinşi kitabı retinde jazılğan äri alğaş ret jariyalanğan nwsqası «Aqın ağa» (1951) romanında missionerlik äreket pen onıñ ideologtarı Il'minskiydiñ, Ostroumovtıñ attarı naqtılı atalıp, olardıñ negizgi közdegen maqsatı men atqarğan qızmeti tañbalanıp körsetiluinde eleuli män-mağına jatır. Alğaşqı tölnwsqada aytılğan oylardıñ köbi tüsirilip, jwmsartılıp äri jandaral men Abay arasında bolğan äñgime endi Pavlov pen Abay swqbatı arqılı berilip, basqaşa sarın, yağni eleuli türdegi tekstologiyalıq özgeristerge wşırağanı anıq sezilip twr. Osı qwbılıstarğa oy közimen qarap bwlardıñ sebebi, astarlı sırı qayda jatır degen kürdeli swraqqa ötken tarih qoynauında tereñ iz qaldırğan, biraq barınşa bürkemelengen öte näzik äri meylinşe saqtıqpen jürgizilip kelgen qazaq elin şoqındıru arqılı orıstandıru sayasatınıñ alıstı közdegen astarları aşılğan. Olardı tanıp bilgen sayın tarih sabağınan tağılım berer kemeñger jazuşınıñ jeke basqa tabınudıñ kılışınan qan tamğan twsındağı tereñ tanımına, sanalı türdegi azamattıq batıldığına tañdanbasqa da bolmaydı.

Jazuşı tölnwsqa men «Aqın ağa» romanınıñ «Qorşauda» («Qiyada») tarauıñda öz oy-pikirine, oy-tanımına avtocenzura täsilin naqtılı türde qoldanbasa da, aytar oyına qarauıl qoyıp, saqtana surettegen jağın da eske almasqa bolmaydı.

Uaqıt ızğarı solay etpesine ırıq bermeytinin jazuşı jaqsı tüsingen. Bolmasa wzaq jıldar boyı özi közimen körip, kündelikti ömir ağısında betpe-bet kezdesip, äri wstaz twtqan ağalarınıñ (A. Baytwrsınov, Ä. Bökeyhanov, M. Dulatov t. b.) maqala zertteuleri men körkem tuındılarında birşama jeli tartıp, anıqtalıp qalğan şındıqtı qay twrğısınan bolsa da ağıltıp-ağıltıp aluına tereñ tanımdı oy quatı men şeberlik öneri de jeterliktey edi. Qoljazbasınıñ alğaşqı tüpnwsqasıñda avtor memlekettik twrğıdan alğa qoyılğan missionerlik sayasattıñ ideologtarın bas-basına atap körsetuinde köpten qordalanğan, tanıp-bilgen oy törkinderiniñ arnalı jelisiniñ özekti de buındı twstarın ğana işaralap jetkizudi közdegeni dayarlığı bar sergek oquşığa sezilip-aq twradı. Bwnı añğaru üşin belgili missioner ğalımdar turalı bwrın-soñdı jazılğan eñbekter men arhiv qazınasında qozğalmay jatqan derekti mağlwmattarğa nazar audarsaq, ol ğalımdar turalı qazirgi qazaq ädebieti tarihında berilip kele jatqan atüsti, zerttelmey, köz jetkizbey aytılğan jalañ maqtau sözderdiñ, jalğan bağalardıñ bäri de birjaqtı, yağni jamanın jasırıp, jaqsılığın asırıp bürkemelenui bükil qoğamdıq oydı şındıqtan sırt aynaldırıp, jalğan wğımğa tüsirgen oy tanımdar üstemdik etip kele jatqanı jalğan emes, aşı da bolsa şındıq.

Bwl mäselede keybir zerdeli degen qalam qayratkerleriniñ özi osı jalğan, teris wğımnıñ twtqınında qalıp, qoldan qalıptastırğan ğılımi negizi joq, jasandı, qate tanımnıñ şeñberinen şığa almay qaluı köp närseni añğartsa kerek-ti. Al Qazaqstañdağı bükil mektep jastarı men joğarı oqu orındarıñdağı studentterge arnalıp jazılğan ädebiet, til, tarihtıñ oqu qwraldarı da osı ğılımi negizi teris jalğan tanımdı äli de talşıq etip maldanıp kele jatqanı köp närseni añğartsa kerek-ti. Osı sebepti bwl özekti mäseleni tarih jäne arhiv derekteri negizinde tolıq aşıp, män-mağınasın ayqıñdap beru – qalıñ oqırman tanımın aqtañdaqqa aynalğan sayasi mändegi şındıqpen tanıstırıp ötu asa qajetti buınğa aynalmaq. Osı sebepti eñdi onıñ tarihına qısqa şolıp toqtala ketudi maqwl tapqanda oqırmannan ötinerimiz ayğaqtı dälel retinde arhiv mağlwmattarınan üzindilerdi molıraq qamtıp, tüpnwsqa qalpında berudi qajet dep bildik, Naqtılı tarihi däleldersiz, arhiv mağlwmatınsız twjırım aytu da, oy tüyu de qiın bolmaq.

Romanovtar dinastiyası bilik etken bükil Resey patşalığınıñ ğasırlar boyı jürgizilip kelgen işki, sırtqı sayasatınıñ negizgi bağıt-bağdarı otarlanıp alınğan elderdi dinge şoqındıru arqılı orıstañdıru sayasatı jäne de onı jüzege asırudıñ eñ wrımtal buını otarlanğan bwratana elderdiñ ğasırlar boyı qoldanıp kele jatqan jazu tañbaların, yağni alfavitin özgertu, onı kirillicağa auıstıru sayasatı tım erterekten bastalğanın köremiz. Öytkeni eski jazuın özgertu – olardıñ tarihi esiniñ saqtalu dästüri men tarihınan qol üzdiru arqılı ideologiyalıq mängürtke aynaldıru – otarşıl ükimet ataulınıñ negizgi maqsatı bolıp tabılatını ortaq qwbılıs. Bükil tarih täjiribesi mwnı ayğaqtap otır. Qolda bar derekterdiñ mälimdeuinşe, 1719 jılı bwl mäsele senatta Edil boyı qalmaqtarına oray qaralıp, maqwldanğan bolatın.

Al qazaq dalasında patşa biliginiñ üşinşi kezeñi dep sanalatın «jaña nizam» erejesin endiru aldında Resey imperiyası qazaq jerin memleket menşigi dep jariyaladı. Qazaq eliniñ jerinde bir jağınan Qıtay imperiyası, bir jağınan Resey imperiyasınıñ şekarası resmi türde belgilenip, kartası sızılıp bekitilgen soñ, patşa ükimeti bwrınğı uaqıtşa islam dinin taratu sayasatınan bas tartıp, 1862 jıldan bastap resmi türde qazaq halqın şoqındıru, sol arqılı birtindep orıstandıru sayasatın aşıq jürgize bastadı. Bwl, ärine, tamırı, tüp törkini arıraqta jatqan dästürli sayasat bolatın-dı.

Qazaqstan jeri tügel otarlanıp, halıq bodandıqqa wşırağan soñ, keñ-baytaq qazaq dalasın ekonomikalıq jäne ideologiyalıq jağınan meñgeru mäselesin patşa ükimeti kün tärtibine qoydı, Bwl üşin qazaq elin öz müddeleri twrğısınan bilep-tösteudiñ sayasi jaña amaldarın aldın ala oylastırıp, köp jılğı ğılımi zertteuler men «beybitşilikti» bürkengen ekspediciyalar arqılı halıqtı bileudiñ jaña jüyesi – territoriyalıq principke negizdelgen köp satılı bolıstıq saylau jüyesi endirildi. Mwnıñ özi qazaq dalasın birıñğay bilik jürgizu üşin ükimet arnaulı «dala komissiyasın» qwrıp, qazaq elin aldın ala jan-jaqtı zerttep barıp kelgen eleuli türdegi sayasi-äleumettik qorıtıñdısı bolatın-dı. Bwl mäseleniñ tübirli zardabın qazaq intelligenciyasınıñ alğaşqı tobı, yağni ömiri men şığarmaşılığı köp jıldar boyı aqtañdaqqa aynalğan aqın-jazuşılar tereñ sezinip, qarsılıq bildirgen de edi. Patşa ökimeti twrğısınan jürgizilip otırğan orıstandıru men şoqındırudıñ kompleksti şaraların öz közimen körgen Jüsipbek Aymauıtov: «...Qazaqtıñ jerin tilgilip, kelimsek mwjıqtarğa audarıp bere bastadı, tilin bwzuğa, dinin bwzuğa aulnıy şkol, missionerler tarattı, ädet-ğwrpın, salt-sanasın özgertip, orısqa bas igizuge jaña zakon, mirovoy sud'ya, krest'yanskiy naçal'nikter şığardı. Qazaqtı işinen tozdıruğa saylau, ştat degen şırğa tastap, özdi-özin jwlıstırıp, qırqıstırdı» (Qazaq ädebieti, 1989. 20. 01), – dep körsetui arqılı-aq halıqtıñ moynına tüsken tauqımettiñ tüp törkinin däl körsetip berdi. YAğni, sezimtal jazuşı qazaq eliniñ tağdırına qol salıp, jabayılardı jabayılardıñ qolımen tünşıqtırudıñ ızğarlı lebi qaydan soğıp twrğanın sanalı türde bilip, sezip otır.

Ärine, bwl kompleksti twrğıdan qoyılğan sayasi-äleumettik äreketterdi jüzege asırudıñ şeşuşi kilti Ekinşi Aleksandr patşanıñ 1865 jılı 5 şildedegi arnaulı raskriptinde jatır. Öytkeni resmi sayasi qwjat retindegi osı patşa qolımen jazılğan raskriptige süyene otırıp eki närsege ayrıqşa nazar audarıldı. Onıñ biri – qazaqtardıñ bärin birıñğay bilep-tösteudiñ jañaşa jüyesin jasap, yağni «jaña nizam» dep atalatın erejeni 1867 jıldan bastap ömirge naqtılı türde endiru maqsatı közdeldi. Ekinşiden, qazaqtardı keleşekte pravoslavie dinine endirudiñ bar mümkindikterin qarastıru arqılı közdegen orıstañdıru sayasatınıñ tüpki maqsatına meñzeydi.

Ötkendegi sır bügip jatqan tarih qatparlarına üñile qarar bolsaq, patşalı Resey imperiyası öz qol astına engen köp tildi bwratana halıqtardıñ ğasırlar boyı twtınıp kele jatqan jazuı men dini nanımın isten şığarıp, mülde şoqındırıp jiberu sayasatın tım erte künnen bastağan äreketin XIV ğasırdağı şuvaş, mordva, komi halıqtarınıñ tarihınan köremiz. Mısalı, komi halqınan şıqqan svyaşennik Stefan 1383 jılı episkop därejesine köterildi. Ol orıs grafikası negizinde komi alfavitin jasap, missionerlik qızmet atqardı, nemese XVI ğasırdağı Reseydegi Qasım handığınıñ soñğı mwrageri Sayın Bolathannıñ şoqınıp, öz atın özgertip Samson atanğanı da tarihtan belgili jäyt. Öytkeni şoqınğan bwratana ataulınıñ ata-anası qoyğan esimi mindetti türde özgertilip, onıñ atı men familiyası jañadan orısşalap qoyılatın dästür sol twsta-aq qalıptasqandığın añğartadı.

Resey patşalığınıñ eñ senimdi ideologiya maydanınıñ eñ belsendi tobı missionerlerdiñ bar amal-aylası, küş-quatı tatar halqın şoqındıruğa jwmsalğanı tarihtan mälim. Bwl mäseleni tüpkilikti jüzege asırudı missioner ğalım Il'minskiy qolğa aldı. Osı küres üstinde ol kertartpa resmi pedagogikanıñ ökili retindegi özi jasağan pedagogikalıq missionerlik jüyesin tatarlarğa endirdi. Il'minskiyge deyin-aq 1802 jılı qarulı küşpen şoqındırılğan on mıñdağan tatarlar pravoslavie dininen bas tartıp, öz dinine qayta bastadı. Al 1803 jılı Svyatoy sinod tatarlardı qayta şoqındıruğa bwyrıq berdi. Dağıstandıqtardı şoqındıruğa şetel missionerleri kelip aralastı. Al Il'minskiy bolsa şeteldik missionerlerdiñ osı salada jürgizgen jwmıstardıñ täjiribesin üyrenip, ülgi alu üşin şetelderge jiberildi. Öytkeni bwl kezde patşa ükimetiniñ dinge endiru, orıstandıru sayasatınıñ äreket örisi kölemi jağınan keñeyip, bükil Sibir, Kavkaz, Volga boyı halıqtarın twtas qamtıdı. Endigi äreket örisiniñ auqımında aldımen qazaqtar, artınşa Orta Aziyalıq halıqtar twrdı. Biraq bwl ölkeniñ özara erekşeligike oray orıstandıru, şoqındıru ürdisi jağdayğa, uaqıtına, halıqtıñ dini nanım men salt-dästürindegi erekşeligin eske ala jürgizildi.

Äsirese missioner ğalımdar aldımen qazaq eliniñ ruhani bolmısı men ötkendegi tarihi jolın, psihologiyasın, minez-qwlqın, salt-sana dästüriniñ erekşeligin, bileu jüyesin, yağni özderine qajet buındı da wrımtal twstarın tereñ barlap zerttey otırıp, missionerlik sayasatınıñ strategiyalıq negizderi men taktikalıq ädisterin, maqsattarın anıqtap otırdı.

Missionerler aldımen qazaqtardı tatarlardıñ ruhani äserinen bölektep wstaudı, aralastırmaudı maqsat etip qoydı. Sebebi tatarlar qazaq arasındağı mektep, medreselerde sabaq berdi, din tarattı, keñse jwmıstarın atqardı, tilmaştıq qızmet etu isteriniñ bäri de solardıñ qolında boldı. Ekinşiden, qazaqtar tatarlarğa qarağanda islam dinine nanımı osaldau, olarda eski şamandıq nanım men mwsılmandıqtı qosarlana paydalanu jağı basım jattı. YAğni, sırttay qarağanda mwsılman bolğanımen, özderiniñ kündelikti twrmısında ata-baba jolı men ädet-ğwrpı, salt-sana dästüri basım jattı. Qazaqtardıñ osı qos dindilik erekşeligin, mwsılmandıqtan alıstau jatqandığın tipti Orta Aziyalıq avtor Ruzbehan öziniñ «Bwqara meymanınıñ jazbası» degen eñbeginde: «...qazaqtar äli künge deyin pwtqa tabınadı. Olardıñ sadağat qaytalağanı tükke twrğısız. Sondıqtan namaz oqığanına qaramay qazaqtardı käpir dep tanığan jön. Olar äli künge deyin künge tabınadı... Özderiniñ jerinen ötken mwsılmandardı mazaq qıladı»[4], – dep jazıp, qazaq eliniñ mwsılmandıq nanımğa osaldığın arnayı türde körsetui, ärine, tarihi şındıq edi.

Osı Ruzbehan aytqan erekşelikti patşanıñ bileuşileri men missioner ğalımdarı erte sezinip, öz maqsattarı jolında paydalanu üşin äreket ete bastadı. Bwlay etuiniñ bir sebebi olarmen şekaralas äri tuıstas taza şamandıq nanımdağı Sibir bwratanaların tez arada zorlıqpen pravoslavie dinine endiru jolındağı täjiribeleri de bolatın-dı. Resey imperiyasına qarağan türki tildi halıqtardıñ arasında san jağınan basımı da, jer kölemi jağınan ülkeni de qazaqtar bolıp keluimen otarşıldar men missionerler sanaspay twra almadı. Bwl keñ-baytaq ölkeni ekonomikalıq jäne ideologiyalıq jağınan tezirek meñgerip aludıñ sayasi zor mäni barlığın olar jaqsı tüsindi. Mısalı, öte qwpiya degen grifpen belgi soğılğan Aqmola general-gubernatorı jazğan resmi qatınasında: «...Kirgizı hotya i nazıvayut sebya musul'manami, no v svoey çastnoy jizni, kak religioznom, tak grajdanskom i nravstvennom otnoşeniii oni ne rukovodstvuyutsya ni koranom, ni şariatom i nikakimi drutimi postanovleniyami magometanskoy religii, a svoimi narodnımi obıçayami... Buduçi neznakomı s magometanskim uçeniem kirgizı çujdı fanatizma, legko ujivayutsya s russkimi» degen wsınıs jasauında köp närseniñ astarlı sırı jatır.

Din jolına köbirek şalınğan tatarlardı şoqındırudan aytarlıqtay nätije şığara almağan Il'minskiy, joğarıda aytılğan qazaqtardıñ mwsılmandıq nanımğa qalay bolsa solay qarau erekşeligin eske ala otırıp, 1872 jıldan bastap Qazannan Orınborğa qızmet auıstıruınıñ bastı sebebi de osında jatır.

Jalpı otarlanğan halıqtardı birtindep orıstandıru, şoqındıru maqsatın patşa ükimeti erte kezden bastap-aq oylastırğanı 1731 jılı Senatta Volga boyı halıqtarı üşin arnayı türdegi «Novokreşenskaya kontora» degendi qwruımen de ayqındala tüsedi.

Al qazaq jeri twtas otarlanıp Qıtay men Resey arasındağı şekaralıq jik anıqtalıp bekitilisimen-aq qazaq jeri memleket menşigi dep jariyalanıp, otarlanğan keñ ölkege orıs şaruaların ornıqtıra bastadı. Öytkeni patşa ökimetiniñ otarlau sayasatında sınnan ötken eñ senimdi ädisi – orıs şaruaların mümkindiginşe köbirek qonıstandırudıñ aytarlıqtay sayasi mäni barlığın general-gubernatorlardıñ bäri de jaqsı bilgen. Türkistan ölkesin arnayı tapsırmamen jıl jarım boyı aralağan erekşe istiñ çinovnigi, keyin Resey imperiyasınıñ İşki ister ministri bolğan L, L. Polovcev Jetisudıñ ataqtı general-gubernatorı «Kolpakovskiy qazaqtardı orıstandırudıñ asa qajet ekeñdigin alğaş ret anıq tüsingen edi», – dep arnayı türde atap körsetui jay närse bolmasa kerek-ti. Öytkeni keleşekte Türkistan ölkesin şoqındıru isine kadr dayarlau üşin Istıqköl men Nikolaevkada (Taşkent obl.) jergilikti wldarı men qızdarın jinap erler men äyelder monastırın aşqanda, general-mayor Kolpakovskiy bwl äreketti qızu qoldap, aqşalay qarjı böletinin mälimdeui, quattap söz söyleui de belgili maqsattıñ diirmenine su qwyudıñ özi bolıp şığadı.

Jalpı Resey imperiyasınıñ orıs emes halıqtardı küşpen orıstandıru jolında wstanıp kelgen sayasatınıñ özekti jelisi qayda jatqanın RSDJP-nıñ X s'eziniñ qararında: «...Bwl halıqtar jönindegi patşa ökimetiniñ sayasatı, pomeşikter men burjuaziyanıñ sayasatı olardıñ arasında qanday da bolsa memleket ruhın joyu, olardıñ mädenietin büldiru, tiline qısım keltiru, olardı nadandıqta wstau jäne aqırında olardı mümkindiginşe orıstandıru sayasatı boldı»[5], – dep arnayı türde körsetip ötuinde ülken mäseleniñ tübirli mağınası jatır. Öytkeni 1797 jılı keleşek missioner kadrlardı dayarlauğa ayrıqşa män berilip, Qazan ruhani akademiyasınıñ aşıluı, arnayı türdegi «orıstandıru palatası» men «pereselençeskiy kontoranıñ» düniege kelui – bäri de alıstı közdegen äri jan-jaqtı oylastırılğan üstem tap ideologiyası men jüzege asırar sayasatınıñ naqtılı körinisterin beredi.

Patşa ökimetiniñ wstanğan osı sayasatınıñ negizderin jüzege asıru salasındağı äreket örisiniñ jüyesine jäne de onıñ özekti salalarına oy közimen qarar bolsaq, olardıñ özi birneşe buındı bölikterdi qamtidı.