ەرجانات بايقاباي: قازاق ەلىنە اق شاشۋىم مەن اق جارما تىلەگىمدى الا كەلدىم

قىتايداعى ەكى ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ ەركە اقىنى اتالعان ەرجانات بايقابايمەن اتامەكەنىنە كەلۋى جانە ەكى ەلدەگى قازاق اقىندارى مەن قازاق ايتىسىنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى اڭگىمەدە بولعان ەدىك:

– قازاقتىڭ ايتىسكەر اقىندارىنىڭ ءبىرى جانە قازاقستانداعى قازاق ايتىس الاڭىنا سىرت كوز  رەتىندە بۇگىنگى ايتىسقا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– ءوز باسىم، بىزگە جەتىپ جاتقان 1999-2000 جىلدان بەرى قارايعى ايتىستاردى قالدىرماي تىڭداپ كەلەمىن. ول كەزدە دە ءوز داۋىرىمەن ءبىر تولقىن ايتىس اقىندارى شىقتى. ايتالىق، مۇحامەدجان تازابەكوۆ ايتىسقا تەڭەۋ الىپ كەلدى، مەلس قوسىمباەۆ جىراۋلىق سارىننىڭ سول كەزدەگى كورىنىسىن كورسەتكەندەي بولدى، سونىمەن قوسا، ورازالى دوسبوسىنوۆ، اينۇر تۇرسىنباەۆا  سىندى اقىنداردىڭ دا جالىنداپ شىققان كەزى. امانجول التاەۆ، بەكارىس شويبەكوۆ تاعى باسقا ءبىر توپ اقىندار دا ايتىسقا جان-تانىمەن كەلدى. قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇسىنان كەلگەن وسى تالانتتى اقىندار قازاق ايتىسىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە كوتەرىپ تاستادى. سولاردىڭ ىشىندە 2002 جىلعى اينۇر مەن مارقۇم ورازالىنىڭ ايتىسى جانە ورازالى مەن رينات زايتوۆتىڭ ايتىستارى سول داۋىردەگى ورەسى بيىك ايتىستاردىڭ قاتارىنا جاتادى. مەن ءوزىم وسىلار اراسىنان ورازالى دوسبوسىنوۆتى ارعى بەتتە جۇرسەم دە وزىمە ۇستاز تۇتتىم.   ورازالىنىڭ جاڭعىرتقان ءسۇيىنباي ماقامىن وزىمشە قۇبىلتىپ، ونىڭ ايتىستاعى وزگەشەلىكتەرىن وزىمە ءسىڭىرۋ ارقىلى ەرجانات بولىپ قالىپتاستىپ، ءوز ايتىسكەرلىگىمدى تىڭ دەڭگەيگە كوتەردىم دەسەم بولادى. ال بۇگىنگى ايتىس تۋرالى ايتار بولسام، ءازىر دە نە ءبىر كەرەمەت ايتىسكەرلەر شىقتى. جانداربەك، رينات، مۇحتار، قاينار تاعى باسقا دا. قايسى ءبىرىن ايتا بەرەيىك، قاراپ تۇرساڭىز ءبارى دە كەرەمەتتەي جاقسى ايتىسكەرلەر.

بىراق مەنىڭ ويىمشا سوڭعى كەزدە بۇل جاقتاعى ايتىستا ءسال جاساندىلىق باسىم بولىپ بارا جاتقانداي. ءبىز ايتىسكەر بولعاندىقتان بايقاپ وتىرامىز، كىم قالاي دايىندالىپ كەلدى، كىم قايسى ءسوزىن سۋىرىپ سالىپ ايتتى، قايسى تاقىرىپتى الدىن الا دايىندالىپ جىرلاپ شىقتى، ءتىپتى شاپپا-شاپ ۇستاسقان ايتىستا دا قايسى اقىن ارىپتەسىن تۇزاعىنا ءتۇسىردى... مىنە وسىنىڭ ءبارى باسقاعا بولماسا دا بىزگە انىق بايقالىپ تۇرادى. دۇرىس، دايىندالعان دۇرىس، مەن دە دايىندالامىن. بىرەۋگە ەكى اۋىز ءسوز ايتۋ ءۇشىن دە ىشتەي دايىندىق بولاتىنى سەكىلدى، ەل الدىنداعى ايتىلاتىن سوزگە ارينە دايىندىق كەرەك. بىراق ايتىس باستان اقىر دايىندىقپەن وتسە، وندا ول ايتىس ەمەس قويىلىم بولىپ كەتەدى. بۇل بەلەڭ وسىندا عانا ەمەس، قىتايداعى قازاق ايتىسىندا دا سوڭعى كەزدە بايقالىپ كەلەدى. اسىرەسە جاس اقىنداردان.

ەندى بۇل جاقتا ايتىستىڭ اۋديتورياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ايتىسكەرلەر مەن انشىلەردى ايتىستىرىپ، شوۋ ايتىس جاساپ جاتىر عوي. نەگىزى ايتىستى كەڭ كولەمدى ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ونداي شارالارعا قارسىلىعىم جوق. بىراق، ايتىستى قالاعا اكەلىپ تىقپالاي بەرمەي، قازاقى قايماعى بۇزىلماعان اۋىلدارعا، اۋدان، وبلىستارعا اپارىپ دۇركىرەتىپ وتكىزەر بولسا، ونىڭ بەرەر اسەرى ماناعى شوۋ ايتىستان الدە قايدا كەرەمەت بولار ەدى. قىتايدا ايتىس سولاي وتەدى. قازاقتىڭ ونەرى، قازاق كوبىرەك قونىستانعان ايماق، اۋدانداردا جەكە-جەكە ءوز مىندەتىنە الىپ وتكىزىپ كەلەدى. سونى وسىندا دا جاساۋعا بولادى، بيىل قىزىلوردا وتكىزسە، كەلەسى جىلى بۇكىل قازاق ەلىنە ساۋىن ايتىپ اتىراۋ وتكىزىپ دەگەندەي. سوندا، قالادا عانا ءوتىپ جاتاتىن ايتىسقا اياعى جەتپەي وتىرعان تالاي ايتىس جانكۇيەرىن تارتۋعا بولار ەدى.

تاعى ءبىر بايقاعانىم، بۇندا ايتىسكەرلەردىڭ توپ-توپقا، جىك-جىككە ءبولىنىپ كەتكەن جاعدايى بار ەكەن. اناۋ  جۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى، مىناۋ پالەننىڭ اقىندارى دەگەن سەكىلدى. ايتىس قازاقتىكى بولسا، ايتىسكەر دە قازاققا ورتاق. ونى ەشكىم مەنشىكتەپ الا المايدى. اقىنداردى ءۇيىرىپ الىپ، قورعا باعاتىن ەشتەڭە جوق. ءيا بەرسىن، تۇرمىس جاعدايىن جاساسىن.  كولىگىن، پاتەرىن بەرگەن شىعار، جولىن اشقان شىعار، قاجىعا اپارعان شىعار – ولاردىڭ جاقسىلىعى اللادان، قازاقتىڭ اق باتاسىنان قايتادى. سولاي جاسادىم دەپ اقىنداردى ءوزىنىڭ ءسوزىن سويلەتكىسى كەلەتىندەر بار. ولاي قازاق ايتىسكەرلەرىن توپقا جىككە بولۋگە ءوز باسىم وكپەلىمىن دە قارسىمىن. ولارسىز دا قازاق ايتىسى جويىلمايدى. الەم دە ءۇش قازاق قالعانشا، ەكەۋى ايتىسىپ بىرەۋى تىڭداسا دا قازاق ايتىسى جويىلمايدى. جۇلدەنى ماقسات ەتىپ ايتىسۋعا بولماس، ارينە ەندى ەڭبەگىڭ، قانشاما اي جارادىڭ، قانشا كۇن تالىعىپ دايىندالدىڭ دەگەندەي. بىراق جۇلدەنى بارماق باستى، كوز قىستىلىقپەن بەرۋگە دە قارسىلىعىم بار. ايتىس حالىق ونەرى بولعاننان كەيىن ول ىزگىلىككە، ادىلەتتىلىككە قۇرىلۋى كەرەك ەمەس پە!

ال، بۇنداعى ايتىستىڭ باستى ەرەكشەلىگى رەتىندە شەڭبەر قويىلمايتىندىعىن ايتار ەدىم. اقىننىڭ نە ايتقىسى كەلسە سونى ايتۋعا ەرىك بەرىلەتىندىگى وزىمە قاتتى ۇنادى. ال بىزدە ولاي بولمادى، بىزدە تەك ءبىر عانا پارتيانىڭ قولداۋىندا وتەتىندىكتەن، سونىڭ ۇگىتشىسى رەتىندە، ودان القىپ ءسوز ايتۋعا كەلمەيتىن شەڭبەرىمىز بار.

– شەڭبەر دەمەكشى، ايتىستا ايتا الماي كەتتىم اۋ دەگەن «اتتەگەن-ايلار»  بولدى ما؟

– ارينە، «اتتەگەن-اي» كوپ بولدى. ءتىلىمنىڭ ۇشى قايىرىلىپ جەلكەمە بايلانعانداي تالاي كەزدەر بولدى. ساياساتتى جىرلايسىز ارينە، نانىن جەپ وتىرمىز، تىكەلەي جاماندىعىن كورىپ وتىرعانىمىز جوق. قىپ-قىزىل ساياساتتى جىرلاعان اقىنار دا بولدى، بىراق حالىق ونى قابىلداي المايدى.  مەن ەندى اۋىلدىڭ بالاسى بولعاننان كەيىن دە، اۋىل جۇرتىنىڭ قال-كۇيىن تولىق سەزىنىپ-بىلەم دەسەم ارتىق ەمەس. اقپارات جۇزىندە بىلاي دەگەن دۇنيەنىڭ ولاي ەمەس ەكەنىن، شىن مانىسىندە باسقاشا بولىپ جاتقانىن انىق بايقاپ وتىرامىن. ءوزىم مالشىنىڭ بالاسى بولعاسىن دا، ەگىنشى-مالشى قازاق اراسىندا كوپ جۇرەمىن، ولاردىڭ دا «اتتەگەن-ايى» بار. اۋىلدا قانشاما قازىنالى قارتتار بار، التى عاسىردىڭ تاريحىن اۋدارىپ جاتقا ايتاتىن. اكىم قارالار سولاردان وكىلدەر سايلاسا عوي دەيمىن ىشتەي.  سونداي ادامدارمەن كوپ اڭگىمەدە بولام، ولار ارىز-ارمانىن قۇدايعا جەتكىزىپ بەرەردەي ماعان ايتادى، ونى مەن كىمگە بارىپ ايتايىن؟ سوسىن ايتىستاردا ولەڭگە اينالدىرىپ ايتامىن. ولەڭ، تولعاۋ، انگە اينالماسا، تاعى سەنى ىشىڭدەگى دەرتكە اينالادى.

كەي نارسەنى شەبەرلىكپەن استارلاپ ايتىپ كەتۋگە بولادى. ۇكىمەتتى ماقتاي وتىرىپ، حالىقتىڭ ارمان-تىلەگىن سىنالاپ ايتىپ جىبەرگەن كەزىم دە بولدى. بىردە: «ەسەكتىڭ ەستۋ تۇيسىگى ءالسىز بوپتى، قۇلاعى قانشا ۇزىن بولعانىمەن» دەپ، ەل تىلەگىن تىڭدامايتىن شەندىلەردى شەنەگەنىم بار. ول جەردە نەنى ايتىپ وتىرعانىمدى تىڭداعاننىڭ ءبارى ءبىلىپ قابىلداپ وتىردى. سول سەكىلدى، سەن جامانسىڭ دەپ ايتقاننان كورى، استارلاپ وتىرىپ وڭمەنىنەن وتكىزىپ جىبەرۋگە بولادى.

– قىتايداعى قازاق ايتىسىنىڭ ءجاي-كۇيى تۋرالى مۇنداعى وقىرماندارعا تولىقتىرىپ ايتا كەتسەڭىز. ونداعى ۇكىمەتتىڭ قولداۋىنان تىس، بيلىكتەگى قازاق ازاماتتارىنىڭ قولداۋ كورسەتۋى قانداي؟

– قىتايداعى باسقا ۇلتتاردىڭ تانىمىندا قازاق ۇلتى مەن ايتىس ءبىر ۇعىم بولىپ قالىپتاسىپ كەتكەن. ايتىسكەرلەردىڭ ابروي بەدەلى ەل اراسىندا ءانشى-كۇيشى، بالۋان-باتىر، باي-باعىلانىڭنان الدە قايدا جوعارى. بۇل ءسوزىمنىڭ ءبىر وتىرىگى جوق. ونداعى قازاق – اقىنى سوزدەن، بالۋانى بەلدەسۋدەن جەڭسە، جۇيرىگى بايگەدەن كەلسە قۋاناتىن قازاق.

قىتايداعى قازاق ايتىسى، سول ەلدە بولىپ وتكەن «مادەنيەت رەۆوليۋتسياسى» دەيتىن بۇرقاسىن جىلداردا ءۇزىلىپ قالعان ەدى. كەيىن قحر ساياساتى وڭالىپ، ۇلتتاردىڭ مادەني ءومىرىن بايىتۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتۋ تۋرالى ارناۋلى باعدارلامالار قابىلداندى. سودان كەيىن بارىپ، حالىق اراسىنان قۇرمانبەك زەيتىنعازىۇلى، جامالحان قاراباتىرقىزى سىندى اي ماڭداي اقىندار ايتىس ساحناسىنا قىرىق نەشە جاسىندا كوتەرىلدى. ولار شىعا سالىسىمەن ايتىس ارقىلى بەرەكەنى، تاتۋلىقتى، جاقسىلىقتى تۋ ەتىپ كوتەردى. انە سولاردىڭ سالعان ىزدەرى كەيىنگى ايتىسكەرلەر اراسىنا ۇلگى بولىپ قالدى دا، كەيىنگى شىققان ايتىسكەرلەردە بەرەكەدەن اجىراعان جوق. مەن كورگەن اقىنداردىڭ ءبارى دە ادامگەرشىلىكتى، جوعارى كىسىلىكتى جاندار ەدى، اۋزىنان شىققان ولەڭى قانداي بولسا ءوزى دە سونداي بولاتىن.

ول جاقتاعى باسشى اعالاردىڭ قولداۋى تۋرالى ايتار بولسام، «ءوز-ءوزىڭدى سىيلاساڭ، جات جانىنان تۇڭىلەر» دەيدى عوي. ومىردە الدىڭدا قولداۋشى اعالاردىڭ بولعانى قانداي جاقسى؟! كەي اقىنداردىڭ اۋزىندا «باسشى جامان، اكىم جامان، پاتشا جامان، مينيستر جامان» دەگەن سوزدەر بار. ءوز باسىم وعان كەلىسپەيمىن. بىزدە اكىم بولعان، ءۋالي بولعان (وبلىس اكىمى), اۆتونوميالى رەگيون دارەجەلى باسشى بولعان اعالار بولدى، سولاردىڭ الدىن كوردىك. شىن مانىسىنە كەلگەندە، قىتايدا قازاق ايتىس ونەرىنىڭ كەڭ كولەمدى ناسيحاتتالىپ جاتقانى سول اعالاردىڭ ارقاسى. ءجانابىل اقساقال، قىدىرباي اقساقال، اسحات كەرىمبايۇلى قاتارلى اعالارىمىز ايتىس ءۇشىن جۇرەگىنىڭ جارتىسىن بەردى. قۇرمانبەك، جامالحان سىندى اقىنداردى اق ورداسىنىڭ تورىنە شىعارىپ، اتىنان ءتۇسىپ بەردى دەسەك ارتىق ەمەس. سول اعالار ۇكىمەتكە قايتا-قايتا حات جازىپ، ۇلكەن جينالىستاردا ايتىپ، قازاقتا وسىنداي ءبىر حالىقتىق ونەردىڭ بار ەكەنىن، ونى قولداۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، رەسمي باعدارلامالارعا ەنگىزدى.

سونىڭ ارقاسىندا شىنجاڭ ولكەلىك ايتىستان تارتىپ، ءار ءبىر وبلىس، ايماق، اۋدان ءتىپتى قازاق قونىستانعان شاعىن اۋىلدارعا دەيىن مەرزىممەن ايتىس ءوتىپ تۇراتىن بولدى. وبلىس دارەجەلى ايتىستاردا مىڭعا جۋىق ءداستۇرلى كيىز ۇيلەر تىگلىپ، بىرنەشە كۇن قاتارىنان ۇلان اسىر توي بولادى. جاڭاعى جوعارى دارەجەلى باسشى اعالار ءوزى كەلىپ قاتىسادى سول ايتىسقا. تابجىلماي وتىرىپ، اقىنداردىڭ جەكپە-جەگىن تاماشالايدى. اتىنىڭ اياعى جەتكەن قازاق قالماي كەلىپ قاتىسىپ، ونەر تاماشالايدى. جوو-نىڭ ديپلومىن بەرەتىن «اقىندار كلاسى» دەيتىن وقۋ ورنىن دا اشىپ بەرىپ، قانشالاعان قازاق اقىندارى سونىڭ ارقاسىندا ءبىلىم ورەسى كوتەرىلىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكە تۇردى. ايتىس ءۇشىن ول جاقتاعى باسشى بولعان  اعالاردىڭ ەتكەن ەڭبەكتەرىن ايتسام وتە كوپ.

سونىڭ دالەلى رەتىندە ءوزىم كورگەن ءبىر عانا ءىستى ايتىپ بەرەيىن. التاي ايماعىندا كەزەكتى ءبىر ايتىس وتكەلى جاتقاندا، سونداعى نەگىزگى بيلىكتى ۇستاپ تۇرعان وزگە ۇلتتان ءبىر باسشى تۇرىپ: «ايتىستى نەگە وتكىزە بەرەمىز؟ اناۋ جايلاۋعا اپارىپ ايتىس جاسايمىز، مىڭعا جۋىق كيىز ءۇي تىگەمىز، ساحنا جوباسىنىڭ وزىنە ميلليونداپ قارجى كەتەدى، مىڭداپ قوي، جۇزدەپ تاي سويىلادى ەكەن، جول شىعىنى تاعى بار... وتكىزسەك قالادا وتكىزە سالۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىن ايتىپتى. سول جەردە ايماق ءۋاليى بولعان قازاق اعامىز، اۆتونوميالى رەگيونداعى جوعارى باسشى ءجانابىل سىماعۇلۇلى اقساقالدان بولعان جايدى ايتىپ نۇسقاۋ سۇرايدى. سوندا ءجانابىل اقساقال تۇرىپ: «جوق، ايتىستى دۇرىلدەتىپ وتكىزە بەر، ءبىز جوعارىدان ارناۋلى قارجى بوساتامىز. بۇكىل شىنجاڭعا ساۋىن ايت.  ونداي كوزقاراستاعى ادامعا ءتۇسىندىرىپ ايت – قايتا وسى ايتىستىڭ ايماققا زور تابىس اكەلەتىنىن; كورشىلەس وبلىس، ايماقتار قۇر كەلمەي تويلىعىمەن، بەرەكەسىمەن كەلەتىنىن; مەملەكەتتىڭ جەر جەرىنەن تۋريستەر كەلەتىنىن، ساحاراداعى قازاقتى ۇكىمەتتىڭ جيىنىنا قۋالاپ اكەلسەڭ دە كەلمەيتىنىن، ايتىس دەسەڭ اتى جەتكەن قازاقتىڭ ءبارى جينالاتىنىن ءتۇسىندىر»، – دەپ ايتىپ، ارناۋلى قارجىنى ءبولىپ، جوعارى ۇكىمەتتەن ارنايى ءوزى دە كەلىپ سول ايتىستىڭ باسى-قاسىندا بولدى.  ءدۇبىرلى جيىندى باستاۋ ءسوزىن ءوزى سويلەپ: « قازاق ايتىسىن ناسيحاتتاۋ، قورعاۋ ورتالىقتىڭ (بەيجىڭ) باعدارلاماسىنا ەنگەن. ءتىپتى بۇۇ-عا دا جولداما الدى. سوندىقتان كەيبىر جولداستار بوگدە كوزقاراستا بولماسىن، جەر بەتىندە ءۇش قازاق قالعانشا ايتىس توقتامايدى، اقىن دەگەن ادامزاتتىڭ ورتاق ۇلانى، وتاننىڭ ۇگىتشىسى»،  – دەپ ەكى تىلدە ءسوز سويلەپ، ايتىستى دامىتۋعا سارا جول سالىپ بەردى.

مەن ءوزىم قۇرمانبەك زەيتىنعازىۇلى، جامالحان قاراباتىرقىزى، بەردىحان اباي، ءبۇبىماري سىندى اعا بۋىنداردىڭ جىرىن جاتتاپ، سولاردىڭ تالىمىندە، كوزى ءتىرى مارقاسقالاردىڭ ەتەگىنە ورالىپ، بالاداي ەركەلەپ ءوستىم. كوزى جۇمىلىپ كەتكەن كوپتەگەن مايتالمان جۇيرىكتەردىڭ الدىن كورگەنىم ءوزىمنىڭ ءبىر باقىتىم دەپ باعالاپ كەلەم، ايتىس سايىن اۋزىمنان تاستاماي ايتىپ جۇرەم. كوزىم كورگەن قۇرمانبەك اتام بولسىن، جامالحان، ءبۇبىماري اپالارىم بولسىن بۇلار ءبىر ءبىر مەكتەپ، الەم قازاقتارىنا ورتاق ايبوز اقىندار دەپ ايتا الام.

ال ودان كەيىنگى قايرات قۇل-مۇحاممەد باستاعان ءبىر بۋىن بولدى. كەيىن ەركىن ءىلياسۇلى، شاكەن راحمەتوللاۇلى، ابدىعاني ءبازىلجانۇلى باستاپ ءبىر تولقىن اقىندار شىقتى. قازاق وبلىسىنداعى ءۇش ايماقتان مۇرال، زۋرا، ايعانىش، شۇعىلا ت.ب. ءبارى وسى تولقىنعا كىرەدى. وسىنداي تولقىنداردىڭ الدىندا كوش باستايتىن ءبىر-ءبىر مارقاسقاسى بولاتىنى زاڭدىلىق ەكەن. جاڭاعى ايتقان قۇرمانبەك، جامالحان، ەركىندەر باسىنان باقايىنا دەيىن تۇنىپ تۇرعان ولەڭ بوپ كەتكەن كىسىلەر ەدى. قايرات قۇل-مۇحاممەتتىڭ ەرەكشەلىگى جىراۋلىق سارىنىمەن، ولەڭدى ءتورت اياعىن تىك باستىرىپ ايتادى. اقىنىڭ قايسى دەسە مىنە دەيتىندەي بىلىمدىلىگىمەن دارا بولىپ قالدى. ەركىن ءىلياس قازاق ايتىسىنا كوركەمدىك بيىك ورە اكەلدى. مەن ەركىن اعانى ايتىستاعى قازاقتىڭ ومارعازىسى (و.ايتانۇلى) دەپ تانيمىن. ومىردەن ەرتە كەتتى، بىراق، قازاق ايتىسىنا قوسقان ۇلەسى وتە كوپ. ال، شاكەن بولسا ناعىز جەكپە-جەكتىڭ اقىنى. ابدىعاني اعام بولسا ناعىز باياعىنىڭ سال-سەرىسى سەكىلدى، اقىندىعى مەن ازاماتتىعى بويىنان قاتار بايقالىپ تۇراتىن ەدى.

كەيىنگى مەن قاتارلى ايتىسكەر اقىندار اراسىندا ناعىمان شوقانۇلى مەن ۇلاربەك ميناتحان، قاناتبەك زەيتوللاۇلى، بۇلار ەندى الامان شابىستىڭ اقىندارى. تاڭدى تاڭعا جالعاپ، قانشا ايتىستىرساڭ دا بۇرلىقپايدى. قاليحان قابدىراسۋل، جاميعا داۋلەتقىزى، ەرلان امانقوجا سىندى جۇيرىكتەر شىقتى، ءبارى ءوز بيىگى مەن ءوز جولىن تاۋىپ، ايتىستا كەرەمەت ونەر كورسەتىپ ءجۇر. ورال بوكباي دەگەن ايتىسكەر باۋىرىمىز بولدى، ول دا قازىرگى «مەن» دەگەن اقىندى قالپاقپەن ۇرىپ الاتىن اقىن. بىراق، اپارات سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ولاردان بولەك، «ەل ءىشى –التىن كەنىشى» دەمەكشى، اۋىلداردا، ەل اراسىندا تالاي-تالاي بوزتارلان جۇيرىكتەردى، ايتىسا تۇسكەندە الدىڭدى وراپ كەتەتىن تالاي اقىندى كوزىممەن كوردىم. ساناتبەك تاۋدايۇلى دەيتىن اقىن بولدى، ەل اراسىندا ايتىسىپ ءجۇرىپ، كەيىن ۇلكەن الامانداردا توپ جاردى. سول جانە قۋانىشحان دەگەن اعامىز بار، جاي ءبىر ورتادا ايتقان ولەڭىن جازىپ الىپ، وسىندا وزگە اقىنداردىڭ ولەڭىمەن سالىستىرساڭىز ساپ ءسوز ونەرىنىڭ جاۋھارى ەكەنىن بىردەن بايقايسىز. ول جاقتاعى قازاق جەرىن تۇگەل ارالاپ ءدامىن تاتتىم، سوندا جولىقتىرعان نە ءبىر اقىندار بولدى. اۋىلدىڭ التى اۋىزى رەتىندە ايتقان جىرىن ەستىگەنىڭىزدە، ولەڭىنىڭ سالماعىنان جانىڭىزدان تۇڭىلەسىز ءتىپتى.  تانىلماي جۇرگەن نە ءبىر تالانتتىلار بار، سول قازاقتىڭ اۋىلدارىندا.

– ەكى ەلدەگى قازاق ايتىسكەرلەرىنىڭ بارىس-كەلىسى، بايلانىسى قالاي؟

– 2004 جىلى ورازالى دوسبوسىنوۆ پەن اينۇر تۇرسىنباەۆانىڭ بارىپ، ەركىن ءىلياسۇلى مەن شاكەن راحمەتوللاۇلى سىندى اقىندارمەن ايتىستى. قازاق ەلىندەگى اقىنداردىڭ ول جاقتاعى العاشقى قادامى سول بولدى.  كەرەمەت ايتىستار جاساپ، جۇرتتىڭ مەيىرىن قاندىرىپ قايتتى. سوندا، وزدەرىمەن ايتىسقا تۇسكەن ەركىن، شاكەن اعالارىمىزعا جوعارى باعاسىن بەرىپ، رازى بولىپ اتتانعان ەدى.  ال 2006 جىلى ءانشى ءادىل ءسىلامحانۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، ءبىر توپ ونەرپازدارمەن بىرگە سارا توقتامىسوۆا باردى. ول جولى سارامەن مەن ايتىسقا شىقتىم. كەلىسىپ ايتىسپادىق، كەزدەسىپ تانىسا سالىپ ايتىستىق،  كەرەمەت قىز-جىگىت ايتىسى بولدى. حالىق ءسۇيىپ تىڭداپ، ءبىر جەلپىنىپ قالدى.

بۇل جاقتان بارعان قاي-قايسى اقىنداردان سۇراساڭىز دا، سول جاقتاعى ايتىستىڭ تىڭدارمان-كورەرمەندەرىنە ەرەكشە ءسۇيىنىشىن ايتادى. ءبارى دە: «مۇنداي شىن جۇرەگىمەن، قىزۋ ىنتاسىمەن بەرىلىپ كەلەتىن كورەرمەن بولادى دەپ ويلامادىق. ناعىز تىڭداۋشىسى بار سەندەر باقىتتى ەكەنسىڭدەر»، – دەپ بىزگە ايتاتىن. مەنشە مۇنداي كورەرمەن قازاق ەلىندە دە بار. تەك ايتىسقا قولى جەتىپ كەلە الماي جاتقان اۋىلدى جەرلەردە، ساحاراعا الىپ بارسا، قىزۋ قاندى، شىن پەيىلدى كورەرمەندەر كوپ بولادى دەپ ويلايمىن.

ال، بىراق قازاق ەلىندەگى اقىندارعا ءبىر «اتتەگەن-اي» دەيتىنىم – ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن تاريحي تۇلعالارىمىزدى قازاق تاريحىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە ەلەستەتە بىلمەيدى. ايتالىق، ەر جانىبەك، اقىت قاجىنى ايتساڭ، ول كىم دەيدى. قانى ءبىر، بىرگە تۋعان باۋىرىنىڭ وتكەنى مەن كەشكەنى تۋرالى بىلمەي جاتادى. ەگەر ايتار بولساق اقىت قاجى ۇلىمجىۇلى قازاق تۇگىل ادامزاتقا ورتاق تۇلعا دەپ، تۇتاس قىتاي مويىنداپ وتىر. كەرەك بولسا بۇرىنعى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ تۇرمەسىندە قازاق ءۇشىن باسى كەتكە بوزداق. تەمىر تورمەن ءبولىنىپ ءبىر اۋىق الىستاپ قالساق تا، ءبىز بارىنشا قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىن جاتقا ايتىپ وستىك. التاي دا جاتساق تا، اتىراۋداعى، ەدىل مەن جايىقتاعى، سىر مەن قاراتاۋ، ارقا مەن الاتاۋ اراسىنداعى تۇلعالاردىڭ ەلەۋلىلەرىن جىرىمىزعا قوسىپ، سونداعى ەلدىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وتىرامىز.

بۇرقاسىندا ءبولىنىپ قالعانىمىز بولماسا، ءبىز دە قازاق تاريحىنىڭ ءبىر قۇرامداس بولەگىمىز. مۇنداعى اشتىقتى، سوعىستى كورمەدىك دەسەك تە، وندا دا زۇلمات سوعىس پەن اشارشىلىقتى كوردىك. ءتىپتى جارتىمىز جەردىڭ استىندا قالدى. اناۋ گيمالاي اسىپ، بۇگىنگى ەۋروپا قازاقتارى اتالىپ جۇرگەن دە كەشەگى بىزدەن كەتكەن كوش بولاتىن. وسىنداي قاندى تاريحىمىزدىڭ بار ەكەنىن، قازاقتىڭ وندا دا نەبىر «قازاعىم» دەپ كەتكەن بوزداقتارىن قازاق ايتىسكەرى رەتىندە بىلمەي قالۋ، قالاي بولادى؟ التايدىڭ ارعى بەتىنەن باستالاتىن ەرتىستىڭ بويىندا قانشالاعان قازاقتىڭ نار تۇلعالى ادامدارى ومىرگە كەلدى. ەرتىس ەرتىس بولماسا سال ءبىرجان بارا ما، ەستاي اقىن ەرتىستى بويلاپ ءان سالا ما؟! اعا سۇلتان قۇنانباي بارعان ەرتىس، وزىندە مەكەن ەتكەن قازاقتى ارىستان ۇلداردان كەم ەتكەن جوق. كەرەك دەسە، مەن دە سول نار تۇلعالار تۋعان ەرتىستىڭ ەڭ تۇنىعىنان سۋ ءىشتىم دەپ ماقتانىپ ايتۋىما بولادى. ايتايىن دەگەنىڭ وزىمىزدەن كەيىنگى ۇرپاققا سىيلاستىق، قۇرمەتىمىزبەن ۇلگى بولىپ، قازاقتىڭ الەمنىڭ قاي جەرىندە جۇرسە دە اجىراماس ءبىر ءبۇتىن تۇلعا ەكەنىن تانىتۋعا ءتيىسپىز دەپ ويلايمىن.

– سول جاقتاعى قازاق ونەرپازدارىنىڭ قازاق ەلىنە كوپتەپ كەلىپ، رۋحاني ءومىرىمىزدى بايىتۋعا ۇلەستەر قوسسا، قازاق كوشىنىڭ جاندانۋىنا ۇلكەن اسەرىن بەرەر مە ەدى. ونداعى قازاق ونەرپازدارىن نە ۇستاپ وتىر دەپ ويلايسىز؟

– بىرىنشىدەن، اركىمدە ءار ءتۇرلى جاعدايلار بولىپ جاتادى، جەكە باسىندىق. سودان دا بولار، قىسقا ءجىبى كۇرمەۋىنە كەلمەي جاتادى. نەگىزگى سەبەبى، ول جەردە دە ونەردى قولداۋ مەن قاجەتسىنۋدىڭ بارلىعى. قازاق ونەرپازى رەتىندە مەن ونداعى ۇكىمەتتىڭ ەش ءبىر جاماندىعىن كورگەن جوقپىن. ونەرىمىزدى قولدادى، ايتىسىمىزدى دۇبىرلەتىپ وتكىزىپ بەردى، حالىقتىڭ ەركەسى بولدىق. ءوز باسىم سونىڭ ءبارىن قالدىرىپ، ءبىر جولا قازاق ەلىنە قونىسىمدى كۇرەگەلى كەلىپ تۇرمىن.

ارينە قازاق ونەرىنىڭ وكىلى رەتىندە، قازاقتىڭ ەلىنە، قازاقتىڭ مەملەكەتىنە ەسە قوسسا ول ءبىر عانيبەت قوي. ءبىز كەلسەك الايىق دەپ ەمەس، بەرەيىك دەپ كەلەمىز. قۇل بولايىن دەپ ەمەس، ۇل بولايىن دەپ كەلەمىز. كەيدە وسىنداعى كەيبىر جاعدايلاردىڭ سول جاقتاعى قازاق ونەرپازداردىڭ جابال كەلىپ، ىرگە تەۋىپ، ەڭبەك ەتۋىنە كەرى اسەرىن بەرىپ جاتادى. وزگەنىڭ اراسىندا ءور كوڭىلىن جىقپاي جۇرگەن قازاق، قازاقتىڭ ەلىنەن تەك مەيىرىم مەن ىستىق قۇشاق قانا كۇتەتىن بولسا كەرەك.

ولاي بولسا، ءوزىڭىزدى اتا مەكەنگە الىپ كەلگەن كۇشتى نە دەپ كورسەتەر ەدىڭىز؟

بالا كەزدە قازاقستاننان بارىپ ءبىلىم الاسام، سول توپىراقتىڭ ءدامىن تاتىپ سۋىن ىشسەم دەگەن ارمان بولدى. كەيىن ايتىسقا قاتىستىم، مۇنداي كەلىپ وقۋ ارمانىم كەشەۋىلدەپ قالا بەردى. ەر ازامات بولىپ، جەر كورىپ، ەل تانىدىق. وڭ سولىمىزدى بىلدىك. «ەسىڭ بار دا ەلىڭدى تاپ» دەگەن جۇيەلى سوزگە جىعىلىپ قازاقستانعا ءبىر جولاتا ات باسىن تىرەگەن جايىم بار. ارينە، ءبىر عانا ساعىنىشىم تۋعان جەر. ول دا مەنىڭ اتا مەكەنىم. بەرىسىن ايتقاندا التى بابامنىڭ باسى جاتقان، تۇركتەن تارتىپ قازاققا دەيىن، كوشپەلىنىڭ قوردالى ورداسى بولعان مەكەن. وسىندا كەلىپ قونىس تەپكەن ءار قازاقتىڭ كوكىرەگىندە دە سىزداپ تۇراتىن وسى نارسە دەپ ويلايمىن. ارينە، وعان ءبىز جازىقتى ەمەسپىز. زامانىمىز سولاي بولعان شىعار.

سول مەكەندە باياعى اڭقاۋ، اڭعال، دالاداي دارقان، تاۋ مىنەزدى قازاق بولمىسى تۇپ-تۇنىق كۇيدە ساقتالىپ تۇر. ەندىگى جەردە قالاي بولاتىنى بەلگىسىز. قازاقتىڭ بايىرعى مىنەزى، قوناقجايلىعىنىڭ ءبارى، ءبارى ساقتالىپ كەلەدى. كىشكەنتاي كۇنىمىزدە، شەشەلەرىمىز، جەڭگەلەرىمىز ۇيدەگى جىلى-جۇمساق، ءتاتتى-تارمەكتى بىزدەن قورىپ – «بۇنى جەمە، قوناق كەلگەندە قوناق جەيدى. كىسى كەلگەندە بەرەمىز»، – دەپ وتىراتىن. اجەلەرىمىز، اتالارىمىز جانى قينالىپ اۋىرىپ جاتقاندا، «ەي، ءتاڭىرىم، وسى بەينەتتى، وسى اۋىرۋدى مەن عانا كورەيىن، بار ازاپتى مەنىمەن بىرگە جىبەر، بەيىتىمە بىرگە الا كەتەيىن، ۇرپاعىما جاقسىلىق بەر!» دەپ جاتاتىن. انە سونداي قازاقى جانداردى ەندى كورەمىز بە، كورمەيمىز بە!

بۇنداعى ەلدىڭ بار جاقسى تىلەگىن تىلەپ كەلدىم، وسە بەرسىن دەپ، ونە بەرسىن، كوركەيە بەرسىن دەپ. كەلە سالىپ، كەي اۋىزدان بيلىكتى جامانداعان سوزدەردى دە ەستيسىڭ، بىراق شەتتەگى قازاق ءبارى ءبىر سول «قازاق بيلىگى» دەگەن سوزبەن مارقايىپ، ماقتانىپ جۇرەدى. ىشتەي دەمەۋ كورەدى. ەل باسىن دا، اينالاسىنداعى ەل قامى دەپ شىن جۇرەگىمەن بەرىلىپ، ەڭبەك ەتكەن ەل اعالارىن شەتتەگى قازاقتار جاقسى كورىپ تۇرادى. ءوز باسىم دا سول كوڭىلمەن كەلگەن قازاقپىن. سوندىقتان، الاتاۋعا ارقا سۇيەپ، ارقادان سامال جۇتقان از قازاقتىڭ شاڭىراعى بيىك بولا بەرسىن. ەل باسىمىز دا، ەلىمىز دە امان بولىپ، ەڭسەمىز الاسارماي بەيبىت زاماندا ءومىر سۇرە بەرەيىك دەگەن اق كوڭىلدەن شىققان تىلەگىم بار.

اتامەكەنگە الا كەلگەن تارتۋىم رەتىندە، ونەرىم مەن شىعارماشىلىعىمنان قازاعىما شاشقان شاشۋىم رەتىندە 25 ناۋرىزدا جەكەلىپ كەشىمدى بەرگەلى وتىرمىن. بار قازاقتى سول كەشكە شاقىرامىن!

–       سۇحباتىڭىزعا راحمەت! ونەر جولىڭىزعا قازاق دەيتىن ەلىڭىزدىڭ اق باتاسى داري بەرسىن!

اڭگىمەلەسكەن: ەستاي بوجان

“The Qazaq Times”