دوس كوشىم: «حاق» تا، «رەسپۋبليكا» دا جوعارىدان قۇرىلىپ جاتقان پارتيالار

ناپالەوننىڭ «ساياساتتا جۇرەك بولمايدى، تەك قانا باس بولادى» دەگەنى بار. وتىز جىلعا تارتا بيلىك پەن بۇحارا ءوز بەتىمەن ءومىر ءسۇرىپ، ىشتەي پىسكەن جارا اقىرى اۋىز جارىپ، ەلدىڭ ساياسي-قۇقىقتىق ساۋاتى ارتىپ، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتى اياقتانىپ، تالابى كۇشەيگەن تۇستا پىكىر ارالۋاندىعىنىڭ اياسى كەڭەيدى. وسى ورايدا «جارتىلاي بيلىك ءترانزيتى» مەن جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەلە جاتقان پارتيالاردىڭ قۇرىلۋ كۋرسى جايىندا ساياساتكەر، تاۋەلسىز ساراپشى دوس كوشىممەن تىلدەسىپ، پىكىرىن ءبىلىپ ەدىك.

– قازاقستاندا قازىرگى تاڭدا كوپ ايتىلىپ جۇرگەن «قوس بيلىكتىك» قۇبىلىسىنىڭ بەلگىلەرى بار ما؟

– جوق. مەن قوس بيلىكتىڭ بەلگىلەرى بار دەپ ايتا المايمىن. اڭگىمە ءبىر-اق دۇنيەگە قاتىستى. جالپى ەلباسى پرەزيدەنتتىكتەن كەتكەندە تولىق كەتۋى كەرەك ەدى. بۇل بارلىق ەلگە ءتان بيلىك مادەنيەتىنىڭ بەلگىسى. كەتكەن سوڭ تولىق كەتۋ كەرەك. ويتكەنى نازارباەۆ سول جەردە قالدى ما وندا ونىڭ بۇرىنعى  بەدەلى، ادامدارى، ءسوزىن قۇپ كورەتىن توپتار قالاي دەگەنمەن دە ء(بارىبىر) ەكىنشى پرەزيدەنت تاعايىنداعان ادامعا جۇمىس ىستەگىسى كەلسە دە جۇمىس ىستەتكىزبەيدى. مەنىڭ ويىمشا، ەكس-پرەزيدەنتتىڭ قالۋى، اۋەلى – ساياسي مادەنيەتسىزدىك، ەكىنشىدەن، بۇل – ءوزىن قورعاۋى.

ويتكەنى ءالى كۇنگە دەيىن ەلباسىندا ءبىر قورقىنىش بار. «ەگەر ەرتەڭ تولىق بيلىكتەن ايىرىلسام، اقوردا اينالاسىنداعىلار ۇستىمنەن ءىس قوزعاپ، بۇرىنعى ىستەرىمدى قايتا تەكسەرە مە ەكەن؟» دەگەن ۇرەيدەن باسقا ەشتەڭە كورىپ وتىرعان جوقپىن.

– سوڭعى كەزدەرى نازارباەۆتىڭ ءبىرشاما ۇزىلىستەن كەيىن پۋبليكا الدىنا قايتا شىعىپ، اقپارات ايدىنىنان ءجيى كورىنۋى نەنى اڭعارتۋى مۇمكىن؟

– جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ونىڭ بيلىكتەن تولىق قول ۇزبەگەنىن كورگەن باسقا ءوزى قويعان ادامدارى، توپتارى، جولداستارى، «حالىق سايلاعان دەپۋتاتتارى»  ازىرگە توقاەۆتىڭ بيلىگىن تولىق مويىندامايدى. مۇندا ادامي، پسيحولوگيالىق فاكتور بار. ءوزىنىڭ جاقىن-جۋىقتارىن جيىپ جاتىر ەمەس، ودان وزگە بۇرىنعى پرەزيدەنت كەزىندەگى ادامدار جالتاقتاپ وتىرادى. نازارباەۆتىڭ بيلىكتى تولىق بەرمەي ۇستاپ وتىرعان سەبەبى كورشى اتامباەۆ پەن كاريموۆتاردىڭ جايىن كورىپ تاجىريبە بايىتتى. دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار سالتانات قۇرعان وڭتۇستىك كورەياداعى سوڭعى 7-8 پرەزيدەنتىنىڭ باسى سوت ۇكىمىمەن نوقتالانىپ، ءبىرى 20 جىلعا، ءبىرى ءولىم جازاسىنا كەسىلگەنى بار.

– بيىلعى ساياسي ۇدەرىستەردىڭ قىزعان شاعىندا قازاقستانداعى  ءداستۇرلى 7-8 پارتيادان بولەك ازاماتتىق قوعامدا كوزگە تۇسكەن ج.ماماي «قازاقستان دەموكراتيالىق پارتياسىن»، «بۇرىنعىدان وزگەرەك» پرەزيدەنت سايلاۋىندا باقىلاۋشىلار ينستيتۋتىنىڭ بەلسەندى وكىلى ب.ورىنبەتوۆا باستاعان ءبىر توپ «رەسپۋبليكا»، ب.تىلەۋحانوۆتىڭ كەلىنى ت.قوجاليەۆا وزدەرىن «بيلىك پەن حالىقتىڭ ورتاسىنا كوپىرمىز» دەيتىن «حاق» پارتيالارىن قۇرسا، ءا.قوسانوۆ الدەبىر پارتيانىڭ مۇشەلىگىنە كىرمەك ويى بارىن ايتقان بولاتىن. مۇنىڭ ءبارى جاقىن ارادا بولۋى مۇمكىن پارلامەنت سايلاۋىنان سيگنالدى حابار ەمەس پە؟

– ەگەر قازاقستانداعى سايلاۋ جۇيەسى تۋرالى زاڭ وزگەرمەسە، مۇنىڭ بارلىعى بوسقا كەتكەن ەڭبەك، بەكەر ءىس. مەنىڭ ويىمشا، ءارتۇرلى قۇرىلىپ جاتقان پارتيالاردىڭ كوپشىلىگى جوعارىدان قۇرىلىپ جاتقان «باياعى توقسان ءتۇرلى» پارتيانىڭ كەزەكتى تىركەمەسى سياقتى. «اقجول»، «كوممۋنيستىك پارتيا»، «اۋىل»، «بىرلىك»، «ادىلەت» ءتارىزدى بەلگىلى ءبىر ناقتى ساياسي ماقساتپەن قۇرىلعان. ولاردىڭ ەشبىرى تومەننەن قۇرىلماعان. ەگەر تومەننەن قۇرىلسا، مەن كەز كەلگەن پارتيانى ىشتەي دە، سىرتتاي دا قولداۋعا دايىنمىن. «حاق» تا، «رەسپۋبليكا» دا جوعارىدان قۇرىلىپ جاتقان پارتيالار سەكىلدى.

– ءسىز ايتقانداي «جوعارىدان» جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان پارتيالار ەسكى جۇيەنىڭ ءومىرىن ۇزارتۋ ميسسياسىن ارقالاعان با؟ تومەننەن قۇرىلىپ جاتقان پارتيادان قايسىسىن اتار ەدىڭىز؟

– سايلاۋدان كەيىن قاراعاندىدا ءبىر توپ جىگىت باس بىرىكتىرىپ، پارتيا قۇماققا ىنتالانعان بولاتىن. بىراق وتكىزبەي قويىپتى. ەندى ول تۇسىنىكتى دە عوي.

مەنىڭ ەستۋىمشە، ۇلتتىق سەنىم كەڭەسى ميتينگىلەر وتكىزۋ تۋرالى ماسەلەدەن بولەك، سايلاۋ جۇيەسى جانە ساياسي پارتيالار تاقىرىبىن قاراپ جاتقان كورىنەدى. ەگەر وڭ شەشىم قابىلدانىپ، جۇزەگە اسسا، ەرتەڭ وليگارحتار پارتيالارعا قولداۋ ءبىلدىرىپ، بۇگىنگىدەن بىرنەشە ەسە كوپ پارتيا قۇرىلۋى مۇمكىن. اقىلعا سىيمايتىن قازىرگى تالاپتار جەڭىلدەتىلسە، پارتيالار قاتارى ارتارى ءسوزسىز. بۇدان قورقۋدىڭ دا قاجەتى جوق. حالىق كوڭىلىنە قونىمدىسىن تاڭداپ، وزدىگىنەن تابيعي تۇردە سۇرىپتالاتىن بولادى. سوندىقتان پارتيانىڭ كوپتىگىنە الاڭداپ، وعان مازاسىزدانۋ – ورىنسىز.

– ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ ىقپالى ءالى دە جوعالماعان كەزدە  سايلاۋ تۋرالى زاڭدى قايتا قابىلداپ، ونى ليبەراليزاتسيالاۋ مۇمكىن بە؟

– ابدەن مۇمكىن. بىراق ءبىز ويلاعانداي ءتورت اياعىن تەڭ باسقان كۇيدە كەمەل ەتىپ قابىلدانباۋى مۇمكىن. ارى كەتسە سىلاپ-سيپاپ، جارتىلايعا جەتەقابىل ويىن ەسەبىندە عانا قابىلداۋى ىقتيمال. ىشىندەگى ەكى-ءۇش دۇنيەسىن عانا دۇرىستاپ، ال جارتىلاي عانا جارىق تيگەن نارسە ەشقانداي ناتيجە بەرمەيدى. سەبەبى ولار وزدەرىنە قاجەتتى بەس-التى بولىكتى كەدەرگى رەتىندە ادەيى قالدىرادى. جاڭعىرتقان سوڭ، قايتا قاراعان سوڭ دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ ستاندارتىنا ساي ەتىپ جاساۋ كەرەك. مىسالى، رەسەيدە پارتيا قۇرۋ ءۇشىن 10 مىڭ ادامنىڭ قولى جەتكىلىكتى، ال بىزدە 40 مىڭ كىسى سۇرايدى. ءبارى بىلەتىندەي قازاقستان حالقى رەسەيدەن ون ەسە از ەل، ابسۋردتىق تالاپتار.  بۇرىنعى وداقتاس، جۇرتى بىزدەن كەمى ەكى ەسە كوپ ۋكراينادا 200 اداممەن-اق پارتيا قۇرا الاسىڭ. بىزدە ىڭعايسىز، «ميعا سىيمايتىن» تالاپتار. ەۋروپا نە امەريكالىق ۇلگىنى  ايتپاعاندا، ىرگەدەگى تاعدىرلاس، دەموكراتيا زاڭدىلىقتارىن ەندى قابىلداپ جاتقان مەملەكەتتەر بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنەن كوپپارتيالى جۇيەنى الساق بولادى.

– دوس اعا، اشىق وي بىلدىرگەنىڭزگە كوپ راحمەت!

"The Qazaq Times"