دوس كوشىم: قىرعىزدار كونستيتۋتسيانى جاقسى وقىعان سياقتى، ...ال ءبىز بيلىك پرەزيدەنتتە، مەملەكەتتە دەگەن ويدامىز

قىرعىزستاندا ناتيجەسى جارامسىز دەپ تانىلعان پارلامەنت سايلاۋىنان كەيىنگى ساياسي وزگەرىستەر وتە قاۋىرت-جىلدام ءجۇرىپ جاتىر. جوگوركۋ كەنەشتىڭ التىنشى شاقىرىلىم دەپۋتاتتارى بۇگىن شۇعىل جيىن وتكىزۋگە شەشىم قابىلدادى. ەرتەڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلماق. 

«ءۇشىنشى توڭكەرىستى» وتكەرىپ جاتقان قىرعىزستاندا پارلامەنت سايلاۋىن «ءادىل ءارى اشىق وتكىزە المادى» دەلىنەتىن بيلىك تاراپى مەن وسك قورىتىندىسىنا نارازىلار ەكى كۇننەن بەرى باس كوتەرىپ، قارسىلىق ءبىلدىرىپ وتىر. مەملەكەتتىك باسقارۋ قۇرىلىمدارىندا، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىندەگى لاۋازىمدى تۇلعالار وتستاۆكاعا كەتۋدە. ءبىر تۇندە توڭكەرىس باستالعان قىرعىزستانداعى ساياسي جاعداي تۋرالى قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى، ساراپشى دوس كوشىمنىڭ پىكىرىن سۇراستىرىپ كورگەن ەدىك. 

قىرعىزستانداعى پارلامەنت سايلاۋىنان كەيىن تۋىنداعان نارازىلىققا الىپ كەلگەن نەگىزگى سەبەپتەر؟

– مەنىڭشە، سايلاۋ كەزىندەگى، ونىڭ ىشىندە، داۋىستاردى ساناۋ كەزىندەگى ادىلەتسىزدىك بولۋى كەرەك. ايتا كەتۋ كەرەك، قىرعىزداردىڭ سايلاۋ جۇيەسى دەموكرتيالىق سايلاۋدىڭ تالاپتارىنا بىزدەن گورى جاقىن، داۋىستاردى ساناۋ دا اشىق جۇرگىزىلەدى، بىراق اكىمشىلىك تاراپىنان سايلاۋدىڭ ناتيجەسىنە اسەر ەتۋدىڭ جولدارى وتە كوپ جانە ونى ەلەكتورات تا بىلەدى. دەمەك «وزدەرىنىڭ پارتيالارىن» بيلىكتىڭ قولداۋى – جەڭىلگەن پارتيالاردىڭ جاقتاستارىن كوشەگە شىعارۋعا الىپ كەلدى.

بۇل باس كوتەرىستى ءۇشىنشى رەۆوليۋتسيا دەپ اتاۋعا بولا ما؟

– وكىنىشكە وراي، بىزدەر ءالى بۇل جاعدايلار جونىندە تولىق اقپارات العامىز جوق. سوندا عانا قازىرگى جاعدايعا ناقتى باعا بەرۋگە بولادى. بىراق رەۆوليۋتسيانىڭ دا بىرنەشە تۇرلەرى بولاتىنىن ۇمىتپايىق. بۇل، مەنىڭ ويىمشا، وحلوكراتيالىق رەۆوليۋتسيا دەۋگە كەلەتىن سياقتى.

ءتۇنى بويعى دەمونسترانتار مەن ارنايى جاساقتىڭ قاقتىعىسى، نارازىلاردىڭ پارلامەنت پەن اق ءۇيدى باسىپ الىپ، استان-كەستەڭىن شىعارۋى، ساياسي تۇلعالاردى بوساتۋى – ستيحيالى ارەكەت پە، الدە قالاي؟

– بۇل – جاڭا ايتىپ كەتكەن وحلوكراتيالىق رەۆوليۋتسيانىڭ ناتيجەسى. ءبىز ءالى وسى ءبىر حالىق تولقۋىنىڭ ناقتى باسشىلارى، جوسپارلارى بار ما، الدە حالىقتى الاڭعا  سايلاۋ ادىلەتسىزدىگىنەن پايدا بولعان اشۋ-ىزا الىپ شىقتى ما، بىلمەيمىز. ەگەر بۇل – ستيحيالىق قارسىلىق بولسا، كوشەگە شىققان توبىر، كوپ جاعدايدا، كەلىسىمگە كەلمەۋگە تىرىسادى...

«سايلاۋدى لاس ءوتتى» دەپ سانايتىن پارتيالار مەن قوعام بەلسەندىلەردىڭ تالابى قاي دەڭگەيدە ورىندالۋى مۇمكىن؟ قايتا سايلاۋ وتە مە؟ قازاقستاندىق ازاماتتىق قوعام مەن باقىلاۋشىلار ينستيتۋتى فالسيفيكاتسيا بولا قالعان جاعدايدا قاقتىعىسسىز قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرىپ، قايتا سايلاۋ وتكىزۋگە ءداتى جەتە قويا ما؟

– ءبىر نارسە ايقىن. ەگەر بيلىك حالىقتى اقىماق ساناپ، سايلاۋدى ءوز ماقساتتارىنا ساي جۇرگىزىپ، ويىنعا اينالدىرعىسى كەلسە، ساليقالى ساياساتكەرلەردىڭ دە، اشۋعا بۋلىققان ەلەكتوراتتىڭ دا، «ساياساتىڭ قۇرىسىن» دەپ تىنىش وتىرعان جۇرتشىلىقتىڭ دا ءبىر كۇنى جارىلۋى عاجاپ ەمەس. وسىدان كەيىن نە بولۋى مۇمكىن؟ ارينە، سايلاۋ قايتادان ءوتۋى كەرەك نە بيۋللەتەندەر قايتا سانالۋى شارت. (بىزدە دە وتكەن سايلاۋداعى بيۋللەندەر قايتا سانالسا، مۇمكىن، جاڭا پرەزيدەنت بولار ما ەدى... بىراق وعان ءبىزدىڭ وپپوزيتسيامىز دەيتىندەر ولسە دە جول بەرمەيتىنى انىق). وعان دەيىن، وتپەلى كەزەڭدە تاعى دا وتىنباەۆا حانىمدى شاقىرىپ «ۋاقىتشا ۇكىمەت» قۇراتىن بولار. قىرعىزداردا ونداي تاجىريبە بار. ال بىزگە كەلەتىن بولساق، وسىنداي وزگەرىستەردى بىلتىرعى سايلاۋدا دا تالاپ ەتۋگە بولاتىن ەدى، بىراق وپپوزيتسيانىڭ بارلىق كۇشى قوسانوۆتى جامانداۋعا كەتىپ، كوشەگە شىعۋ جايىنا قالدى. «قاقتىعىسسىز قالپىنا كەلتىرۋ» دەگەن تاماشا ءسوز، بىراق حالىقتى كوشەگە شىعاراتىن – بيلىك، تەك قانا بيلىك جانە بيلىكتىڭ ءىس-ارەكەتى ەكەنىن ۇمىتپالىق.

الەۋمەتتىك جەلىلەردە قىرعىزستاندىقتاردى «قىزبا حالىق»، «ساياسي ەتيكاعا باعىنبايدى» دەگەن ايىپتاۋلارمەن قاتار ول «ءوز قۇقىعى، داۋىسى ءۇشىن كۇرەستى» دەيتىن دە پىكىر ايتىلىپ جاتىر. راسىندا دا بۇل «شىندىق ءۇشىن كۇرەس» ەمەس پە؟

– «ادامداردىڭ بارلىعى – بىردەي» دەگەنمەن ءار حالىقتىڭ وزىندىك مىنەزى، مەنتاليتەتى بار ەكەنىن ۇمىتپالىق. ءيا، قىرعىزداردىڭ بىزگە قاراعاندا قىزبالاۋ ەكەنى دە شىندىق. باستارىنان ءسوز اسىرعىسى كەلمەيدى. كەزىندە قازاق تا سونداي بولعان، بىراق وتارشىلدىقتىڭ زاردابى بىزدەرگە وتىڭكىرەپ كەتكەن سياقتى... بىراق بۇل – «قىزبا حالىق كوشەگە شىعۋدى، باستارىن ولىمگە تىگۋدى جاقسى كورەدى» دەگەن ءسوز ەمەس. ولار وزدەرى دۇرىس ەمەس دەپ تانىعان، الداۋ دەپ شەشكەن ماسەلەگە كوزقاراستارىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن شىقتى دەپ ويلايمىن. بەلارۋستار ءبىر ايدان استام كوشەلەردى اينالىپ ءجۇر، ال قىرعىزدار ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە «حانتالاپاي» جاسادى. ەكى قارىسىلىقتىڭ دا سەبەبى دە، ماقساتى دا – ءبىر. مەنىڭشە، قىرعىزدار كونستيتۋتسيانى جاقسى وقىعان سياقتى. وندا بيلىكتىڭ قاينار كوزى – حالىق دەگەن ءسوز بار. ال ءبىز «بيلىك پرەزيدەنتتە، مەملەكەتتە» دەگەن ويدان اجىراي الماي وتىرمىز.

قازاقستانداعى الدا وتەتىن پارلامەنت سايلاۋىندا باقىلاۋشى بولاسىز با؟ نەلىكتەن وتكەن جولعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا «سايراپ تۇرعان زاڭ بۇزۋشىلىق» اكتىلەرىن بەلسەندىلەر سوتقا دەيىن جەتكىزە المادى؟ بۇل تاجىريبەنىڭ ازدىعىنان با؟

– ارينە، ەگەر مۇمكىندىگىم بولسا، باقىلاۋشى دا، باقىلاۋشىلاردى دايىنداۋشى دا بولۋعا ءازىرمىن. وتكەن جولعى سايلاۋدا «ۇلت تاعدىرىنىڭ» وبلىستىق جەتەكشىلەرى اۋەلى زاڭ بۇزۋشىلىق اكتىلەرىن، كەيىن بەينەتاسپاداعى زاڭسىزدىقتارمەن التى ايدان استام جۇمىس ىستەدى. بىراق ءبىزدىڭ سوتتىڭ قانداي ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق قوي دەپ ويلايمىن. سايلاۋعا العاش ارالاسقان ۇيىم ەسەبىندە تاجىريبەنىڭ ازدىعىن دا مويىنداۋىمىز كەرەك. بىراق مەن 1999 جىل مەن 2005 جىلدىڭ اراسىندا رەسپۋبليكالىق تاۋەلسىز باقىلاۋشىلار جۇيەسىن باسقارعاندا دا سوت پەن پروكۋراتۋرانىڭ «ادىلەتتى شەشىمىن» تالاي العانمىن. قازاق ەلىندە بەيتاراپ، تەك زاڭعا باعىناتىن سوت جۇيەسى جوق. بۇل – دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن شىندىق.

قازاقستان حالقىنىڭ قىرعىزستان ازاماتتارىنان ساياسي جاعىنان، ەنجارلىق پەن بويكۇيەزدىككە توزبەۋشىلىك تۇرعىسىنان ۇيرەنەرى بار ما، بار بولسا قانداي؟

– ءبىرىنشى، بۇل وقيعادان ءبىزدىڭ بيلىك ساباق الۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ەكىنشىدەن، ءبىز – جايباسار شىعارمىز، بىراق بويكۇيەز، ەنجار ەمەسپىز. ءبىز بىرەۋلەرگە – ۇلتشىلدارعا، وپپوزيتسياعا، ابىلازوۆكە، ت.ت. سەنىم ارتىپ، ءوزىمىز سولاردى داتتاپ نە ماقتاپ وتىرا بەرۋگە ۇيرەنگەن حالىقپىز. قازاقتاردان تەلەفون مەن الەۋمەتتىك جەلىنى الىپ تاستاۋ كەرەك، سوندا عانا ءبىزدىڭ قانداي ەكەنىمىز كورىنەدى.

"The Qazaq Times"