Şıñğıs qağannıñ müsini. Foto: lada.kz

Şıñğıs han bükil älemge tanıl­ğan wlı twlğa, wlı qolbasşı, wlı memleket, imperiya qwrğan adam. Onı Cezar'men de, Napoleonmen de, eşqay­sısımen salıstıruğa bolmaydı, bäri­nen joğarı. Bir tañğalarlıq jağ­day, 1990 jıldardıñ soñında, 2000 jıldardıñ basında «Şıñğıs hanğa» kirisuime bolar edi, cenzura joyıl­ğan uaqıtta antalap twrğan, basqa da tolıp jatqan qazirgi zamanğa say şarua­lar boldı. «Şıñğıs hanğa» kiriser aldında men qayran qaldım, Şıñğıs han qazaqtıñ wğımında äulie, wlı han edi.
Qazaq handığı qwrılğannan bas­tap, Şıñğıs han äulie boldı. Mwrat aqınnıñ Qaztuğan ayttı degeninde:
Boyında Qiıl, Jem-Sağız,
Qayran salanıñ jatqan añğarı-ay!
Aq şalmalı pirlerdiñ
Meşitke jaqqan şamdarı-ay!
Käpirden teñdik aluğa
Qaytıp ta keler deymisiñ,
Mwsılmannıñ balası,
Şıñğıstan tuğan handar-ay!, − deydi. Mwrat aqın Qaztuğan ayttı dep jırlap otır. Mwrat − otarşıldıqqa qarsı öleñder, zar tolğaular şığarğan azattıq jırşısı.
Al ğasırdıñ basındağı Alaş orda kösemderiniñ biri Ğwmar Qaraş:
Şıñğıs, Batu handıq qwrıp
twrğan el,
Qara Qıpşaq Qobılandı
tuğan el.
Eregesken dwşpan, jauın quğan el,
Emes pe ediñ, jwrtım sağan ne boldı? – deydi, däl osı sözdi qazir aytuğa boladı. Mağjan aqın: «Adam­zatta Şıñğıstay er tumaydı», – deydi. Şäkärim de osılay aytqan. Abay atamız: «Qazaq ruları Şıñğıs hanğa öz erkimen qosıldı», – dep aytqan. Swltanmahmwd aytqan. Qazaqtar orıs, sovet ideologiyası kelip jetkenge deyin Şıñğıs handı qwrmet twtqan, qadir twtqan. Bizdiñ wlttıq sanadan ayrılğanımız sonşalıq, orıstıñ ideologiyasımen, ğılımi emes, mektep oqulığı därejesindegi şovinistik ideologiyasımen äbden miları ulanğan. «Oybay, Şıñğıshan – jauız!» dep äli ayğaylap jatır. Qazaqı jağday tüsinikti, jetpis jıl işinde bar wlttıq sanasınan ayrıldı, salt-dästürinen ayrıldı. Qımız işudi, qwrt qaynatudı wmıttı. Qazir moñğoldan kelgen ağayındar qwrt qaynatudı üyretip jatır, qımız Ortalıq Qazaqstanda ğana saqtaldı. Mısalı, men tuıp-ösken auılda, Şwbartauda 20-30 jıldan keyin endi ğana bie baylap otır. Biraq dälelmen aytıp jatqan kezde adamnıñ basına qonu kerek qoy. Endi bwndağı qazaqqa kinä qoymay-aq qoyayın. Arğı bette, Qıtayda 1 jarım million qazaq otır. Elimiz bar, jwrtımız bar dep köñilime ülken medeu twtatın edim. Olardıñ «Kültegin», «Sen − qazaq» degen sayttarın qarap otıramın. Qıtaydağı qazaq sovettiñ ideologiyasınan tıs boldı, onıñ üstine Qıtaydıñ ideologiyasında Şıñğıs han − Wlı Juñgo memleketin negizdeuşi adam. Şıñğıs han bastap, nemeresi Qwbılay birjolata bekitti. Sonda sol jaqtağı qazaq nege Şıñğıs handı balağattaydı? Qayran qalatın närse. Bwl qaydan keldi? Halıqtıñ azıp-tozıp, wlttıq sanadan birjola ayrılğanınıñ körinisi. Biraq basqa halıq joq, osı halıqtıñ sanasın aşu kerek. Osı halıqtıñ işinde neşe türli adamdar bar, sanası ozıq azamattar, jastar da köp. Arğı bette de bar, biraq azşılıq, olardıñ auzın aştırmaydı eken. Men qattı qayran qalıp, pwşayman boldım. Qıtaydağı qazaqtardıñ Şıñğıs handı jamandağanına nalıdım. Oğan Şıñğıs han jaman bop qalmaydı, bükil düniejüzi moyındap otır, neşe mıñ maqala, zertteu jazılğan, jüzdegen kitap jazılğan. Ağılşın, francuz, nemis, amerikan, japon jazdı, bäri Şıñğıs handı özine tartadı. Qazir orıstar Şıñğıs handı slavyan boldı dep özine tartıp jatır. Al şın mwrageri, wrpağı bizder odan qaşıp qwtıla almay jürmiz.

Mwhtar Mağauin

Derekköz: turkystan.kz

«The Qazaq Times»