«تازابەكوۆ ءدارىسى»: ءدىننىڭ بيلىككە ارالاسۋى تۋرالى تەولوگ پەن ساياساتكەر پىكىرى  

جۋىردا م. تازابەكوۆتىڭ الەۋمەتتىك جەلىگە تاراعان «ساياسي ۇگىت-ناسيحاتى» قوعام نارازىلىعىن تۋدىرعانى ەسىمىزدە. بەلگىلى تۇلعالاردان باستاپ قاراپايىم جۇرتقا دەيىن تەرىس رەاكتسيا تانىتتى. التى ايدا 8000-نان استام ازاماتپەن كەزدەسۋ وتكىزگەن («ÁLI stýdıasy» ۇسىنعان دەرەك بويىنشا) تازابەكوۆتىڭ رەزونانستىق مالىمدەمەسى وزگە پلاتفورمالاردان بولەك، ءبىر youtube جەلىسىندە-اق 200 مىڭنان اسا قارالعان. كوپشىلىك ايتىپ جۇرگەندەي «ءدىننىڭ بيلىككە ارالاسۋىنا» قاتىستى بەلگىلى تەولوگ دوساي كەنجەتاي مەن ساياساتكەر دوس كوشىمنىڭ پىكىرىن ءبىلىپ، بىرقاتار ەرەكشە دەرەكتەرگە وي جۇگىرتىپ، ساراپتاپ كوردىك.

 «ەلدىڭ ساياسي ساۋاتى كۇشەيگەن تۇستا  مۇنداي كوزقاراستىڭ تۋى زاڭدى ەمەس پە؟» دەگەن ساۋالىمىزعا تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور دوساي كەنجەتاي ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.

بەلگىلى ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتاي. فوتو: اشىق دەرەككوز

ول:

– ەلدىڭ الاڭعا شىعىپ «ماسەلەمدى شەشىپ الامىن» دەيتىن تۇسىنىككە مەن دە قارسىمىن. بىزدەگى قازىرگى ساياسي احۋال دەڭگەيى دە، دارەجەسى دە ونداي اكتسيانى كوتەرە المايدى. سەبەبى دەموكراتيالىق قۇقىقتىق سانا سول باياعى كەڭەستىك شەكپەننەن ءالى شىققان جوق. سوسىن الاڭعا شىققانداردىڭ دا تالابى، ساياسي ساۋاتى جەتىسىپ تۇرعان جوق. بىراق ەندى وسىنداي اكتسيالاردى ءدىن وكىلدەرى ارقىلى باسامىن دەۋ بارىپ تۇرعان ساياسي توقىراۋ. ونى كەشەگى ارىس وقيعاسىنان دا كوردىك. «قاشان كەتەر ءبىزدىڭ ەلدەن بالالىق»، – دەيدى.

سونىمەن قاتار ءدىنتانۋشى عالىم «قوعامداعى بولىپ جاتقان ءدۇمپۋ نەگىزىنەن الەۋمەتتىك جانە قۇقىقتىق سيپاتتا» ەكەنىن ايتادى. ونىڭ ويىنشا «بۇعان ءتيىستى ۆەدومستسۆو جاۋاپ بەرسە قۇبا-قۇپ. زايىرلىلىق ۇستانىمى بويىنشا بۇعان ءدىني ۋاعىز-ناسيحات ايتقىزىپ اقتاۋ نە قارالاۋ مەملەكەتتىڭ زايىرلى ۇستانىمىنا قايشى»، «ءتىپتى ۇيات».

ەكس-پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ايىپتاپ، تەرىسكە شىعارعان راديكالدى-دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن بولىگى سالافيزم، تاعى ءبىر اتى ۋاھابيزمگە زاڭدىق تۇرعىدا كەسىمدى تۇردە تۇپكىلىكتى تىيىم سالىنباۋىنىڭ سىرى بەلگىسىز. بىرەر جىل بۇرىن ورازا قارساڭىندا الماتى مەن اقتوبەدە ورىن العان تەررورلىق اكتىلەر شەكتەۋ شەشىمىن شىعارۋعا ازدىق ەتتى مە، الدە كەيبىر ساراپشىلار ايتىپ جۇرگەندەي بيلىكتىڭ جوعارعى جاعىندا مۇددەلى تۇلعالاردىڭ بولۋىنان با، ايتەۋىر انىق رەسمي اقپارات جوققا ءتان. بۇل جايىندا تەولوگ دوساي كەنجەتاي «نەگىزى بيلىك پەن ءدىن ابدەن ساياسيلانعان» دەيدى. ساراپشى تەولوگتىڭ پىكىرىنشە «ەلدە ۋاحابيزمگە تىيىم سالۋ ماسەلەسى اقتوبە وقيعاسىنان كەيىن قولعا الىندى». بىراق «زاڭعا وزگەرىس ەنگىزەمىن دەگەن ن.ەرمەكباەۆ تا موينى سالبىراپ ماجىلىستەن وتە المادى.  ساياسي ءدىن مەن ءدىن ساياساتى ايقاسىندا ءدىني ساياساتتىڭ ءۇنى شىقپاي جاتىر. بۇل دەگەنىڭىز قمدب بيلىك پەن ۋاحابيزم الدىندا نوقتالى بوتا سياقتى. بۇل دەگەن بيلىكتە ءۋاحابيزمدى قولدايتىن سودان ساياسي ەففەكتىدەن دامەلى جوبا بار دەگەن ءسوز. مينيسترلىكتەگى ۋاحابيزمگە قارسى ءۋاج ايتاتىن ماماندار قىسىم كورىپ كوررۋپتسيونەر رەتىندە ايدار تاعۋدا. نەگىزى مۇددەلى توپتىڭ شابلونى انىق كورىنە باستادى. بيلىكتە وسىنداي تۇلعالار دا، توپتار دا جوبا دا بار ەكەندىگى ايسبەرگ سياقتى سۋ بەتىنە شىعىپ كەلەدى...» دەيدى. ءسوز سوڭىندا تەولوگ بۇل تۋرالى «ارنايى زەرتتەۋىم اياقتالىپ قالدى. سول ماتەريالدا تولىق كىم كىمدەر ەكەنىن ەلگە جاريالايتىن بولامىن» دەپ، الداعى جوسپارىمەن ءبولىستى.

ءدىني بەلسەندى م.تازابەكوۆتىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارعا قاراتا ازاماتتىق قوعامنىڭ قۇقىقتىق كەپىلدىگى «شەرۋ – ءبىزدىڭ مەنتاليتەتكە شەتىن» دەۋىنە قاتىستى ساياساتكەر، تاۋەلسىز ساراپشى دوس كوشىمنىڭ دە كوزقاراسىن سۇراستىرىپ ءبىلىپ ەدىك. «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، ۇلت جاناشىرى:

– ءدىني باعىتتاعى، ءدىني اعارتۋ باعىتىنداعى ادامنىڭ كۇيكى ساياساتقا، مەملەكەتتىڭ مىندەتىنە، ادام قۇقىعى ارقىلى انىقتالاتىن ماسەلەگە ارالاسقانى – ولاردى دا، ءدىندى دە ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرادى دەپ بىلەمىن، – دەسە، «اسىل ارنا» باسشىسىنىڭ  پوليتسەيلەردى نارازىلارعا «ايداپ سالۋ» «وسيەتىنە» بايلانىستى ول اۋەلى گۋماندىق قۇندىلىقتاردى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ قاجەتتىگىن ايتادى.

ۇلت جاناشىرى، ساياساتكەر دوسماعامبەت كوشىم. فوتو: اشىق دەرەككوز

رۋحاني دۇنيەنىڭ، كەز كەلگەن ءدىننىڭ باستى باعىتى – مەيىرباندىق پەن اياۋشىلىق ەكەنىن ايتقان ساراپشى:

– «پريكازبەن كەلدىڭىز بە، مەملەكەت ءۇشىن شارۋاڭىزدى جاساڭىز!» دەگەن ءسوز دە، قۇداي دەگەن ادامنىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز ەمەس. بۇيرىقتى كوزسىز تىڭداۋ – سوعىس كەزىندە بولاتىن جاعداي شىعار، ال بەيبىت زاماندا باسشىنىڭ بەرگەن بۇيرىعى ادام قۇقىعىنا قارسى بولسا، ونى تىڭداماۋعا، ول بۇيرىققا باعىنباۋعا بولادى. بۇل – بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە، ۇمىتپاسام، («شاڭىراق شايقاسىنداعى» سوتتا وسى ماسەلە جان-جاقتى تالقىلانعان–د.كوشىم) ءبىزدىڭ ەلدە دە بار زاڭ، – دەپ ويىن تولىقتىردى. ول اڭگىمە بارىسىندا «شىنىمدى ايتسام، بۇل كىسىدەن وسىنداي سوزدەردى ەشقاشان كۇتكەم جوق» دەگەن ىشكى تاڭدانىسىن ءبىلدىردى.

دوس كوشىم مۇنى «ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ازعىنداۋىنىڭ كورىنىسى بولار» دەپ باعالايدى. ورىن الىپ جاتقان وقيعالاردى بايىپپەن باقىلاپ وتىرعان ساياساتكەر رەتىندە ول ويىنىڭ توقەتەرىن «وتكەن سايلاۋدا، ءالى ۇمىتكەرلەردىڭ تۇعىرنامالارى جارىققا شىقپاي جاتىپ، «ايتىسكەر اقىندار» توبى مەن «جازۋشىلار وداعى» ق.توقاەۆ مىرزانى جاقتايتىندارىن (تۇعىرنامالاردى تالداپ، سالىستىرماي جاتىپ، «قول كوتەرۋگە» قاراعاندا قاسىم-جومارت اعامىز دا تالاي ايتىستا جەڭىپ شىققانعا ۇقسايدى –د.كوشىم) جاريالاپ، ىڭعايسىز جاعدايعا قالسا، ەندى ءدىن سالاسىنداعى ادامنىڭ باتىراش رولىنە ءتۇسۋى – مەنى وسىنداي ويعا الىپ كەلەدى»، – دەپ تۇيىندەدى.

بىلاي قاراعاندا، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە «مەنتور» يا «لەكتور» دەڭگەيىندە دارىستىك فورماتىندا اقىل-كەڭەسىنەن ايانىپ قالماعان مۇحامەدجان تازابەكوۆ ساراپشىلار ءجيى ايتاتىن بيلىكتىڭ ازاماتتىق قوعام مەن تىيىم سالىنعان قدت مۇشەلەرىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتپاي، جاپپاي ۇستاۋ-جازالاۋ ارەكەتىندە كورىندى. ەل ىشىندەگى قايسىبىر ماسەلەلەرگە  كوڭىلى تولمايتىن ازاماتتىق بەلسەندى توپتىڭ ءۋاج-ۇنىنە قۇلاق تۇرمەستەن، ولاردان لەزدە «ارانداتۋشى»، «جانسىز» جاساۋ كەڭەستىك نكۆد نەمەسە تيرانيالىق ءادىس ەكەنىن ەسكەرگىسى كەلمەيتىندەي. تازابەكوۆتىڭ اتىشۋلى «پوليتسيالىق لەكتسياسى» قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. «ÁLI stýdıasy» دەپ اتالاتىن youtube ۆيدەوحوستينگ ارناسىندا 2 قازاندا جاريالانعان بەينەماتەريالدى «ءمىنسىز مونتاجدالعانىن» ايتىپ اقتالعان تازابەكوۆتىڭ سوزىنشە شىن سوزدەرى «كەسىلگەن».

ءبىر قىزىعى، سارىاعاش مەدرەسەسىنىڭ ۋاعىزدارىن ءجيى جاريالاپ وتىراتىن ارنادا ۆيدەوعا ونىڭ اقتالۋ جازباسى قويىلعان. ءارى مۇنى مونتاجداپ جاريالاۋشى تازابەكوۆپەن سىيلاس، ورتاق جيىنداردا جۇبى جازىلمايتىن ابدۋعاپپار سمانوۆ باسقاراتىن سارىاعاش مەدرەسەسىنىڭ ارناسى. ال تازابەكوۆ پەن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ كەزدەسۋىن ۇيىمداستىرۋشى بيلىكتىڭ ءوزى ەكەنى انىق، بۇعان كەزدەسۋدىڭ بەينە ءتۇسىرىلىمىنىڭ ءوزى ايعاق بولاتىنداي.

«ÁLI stýdıasy»-نىڭ ۆيدەودا كورسەتكەن مالىمەتتەرىنە قاراعاندا،  «اسىل ارنا» ءدىني ارناسىنا كەلگەلى ايتىس ونەرىنەن الىستاعان م.تازابەكوۆتىڭ «19 ناۋرىز 2019 جىلدان بەرى وتكىزىلگەن كەزدەسۋلەر انىقتاماسىندا» جيىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ سانى ناقتى كورسەتىلگەن. بيىل ناۋرىزدىڭ وزىندە پاۆلوداردىڭ 1500 تۇرعىنىمەن، تۇركىستان وبلىسىنا قاراستى اقسۋكەنت قالاسىنىڭ 500 تۇرعىنىمەن،  شىمكەنتتەگى 150 اقىن-اسابالارمەن، الماتىداعى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىندا 350 اداممەن، ال ساۋىردە الماتى وبلىسىنا قارايتىن ۇزىناعاش اۋىلىنىڭ 500 تۇرعىنىمەن، جاركەنت قالاسىنىڭ 700 تۇرعىنىمەن اۋقىمدى كەزدەسۋلەر وتكىزگەن. مامىر ايىندا الماتىدا ورنالاسقان ۇلتتىق دەڭگەيدەگى جوو ءبىرى ق.ساتباەۆ اتىنداعى قازۇتۋ-دا 650 اداممەن، ماۋسىمدا مەگاپوليستىڭ 500 كىسىدەن قۇرالعان بەلسەندىلەر توبىمەن جۇزدەسكەن. تامىزدا ەل استاناسىندا مامانداندىرىلعان «كۇزەت» باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن جانە الماتىلىق تۇرعىندارمەن كەزدەسكەن دەسەدى. قىركۇيەكتە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر تازابەكوۆتىڭ قاتىسۋىمەن 1200 ورالدىق پەن 2000 شىمكەنتتىككە ارنايى جيىن وتكىزگەن.

ال، ەستەرىڭىزدە بولسا، قىركۇيەكتىڭ 25-ءسى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ نيۋ-يوركتە بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 74-سەسسياسىنىڭ جالپى دەباتىندا:

– مەنىڭ ۇستانىمىم«ءارتۇرلى پىكىرلەر – بىراق ءبىرتۇتاس ۇلت» ۇعىمىنا نەگىزدەلگەن. پىكىر الماسۋ مەن ديالوگ ارقىلى ءبىز العا جىلجۋىمىز كەرەك. بارلىق سالادا زاڭدىلىقتى جانە ازاماتتاردىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىن ساقتاۋ ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوتتاردى ۇلكەن وزگەرىستەر كۇتىپ تۇر، – دەگەن بولاتىن.

25 قىركۇيەك ەل پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ بۇۇ-نىڭ 74-سەسسياسىندا ارنايى مىنبەردە ءسوز سويلەدى. 25 قىركۇيەك 2019 جىل. نيۋ-يورك، اقش. فوتو: اقوردا

پرەزيدەنتتىڭ «ەگەر تەرەڭ ساياسي وزگەرىستەر بولماسا، قازاقستان ءساتتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ ۇلگىسى بولا المايدى. قازاقستانداعى دەموكراتيا ءالى دە جالعاساتىن جۇمىس...ءبىز ۇنەمى دەموكراتيانى جەتىلدىرۋگە، جاعىمدى جاقتارىن دامىتۋعا جانە جاعىمسىز تاجىريبەلەردەن ۇيرەنۋگە تىرىسامىز» دەگەنى راس بولسا، ساراپشىلار ايتقانداي بيلىك مەملەكەت ىسىنە ءدىندى ارالاستىرماعانى ابزال. ايتپەگەندە، مۇنداي «ورتاعاسىرلىق شىركەۋ» ۇلگىسى قۇقىقتىق تۇرعىدا جەتىلىپ، جاڭارۋعا ۇمتىلعان قازاقستاندىق قوعامنىڭ سەنىم كرەديتىن ساياسي داعدارىسقا ۇشىراتۋى ابدەن مۇمكىن.

"The Qazaq Times"