بيىل استانادا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايى وتەدى. وسىعان وراي دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى تالعات ماماشەۆپەن قۇرىلتايدىڭ دايىندىق بارىسى جانە شەتەلدەگى اعايىندار توڭىرەگىندە اڭگىمەلەسكەن ەدىك.  

– تالعات اسىلۇلى، الدىمەن بيىل وتەتىن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز. دايىندىق جۇمىستارى قالاي ءجۇرىلىپ جاتىر؟

– دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايى بيىل ماۋسىم ايىنىڭ 22-25 كۇندەرى، استانا قالاسىندا وتەدى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. نەگىزى، بەلگىلەمە بويىنشا بەس جىلدا ءبىر وتەتىن قۇرىلتايدىڭ بەسىنشى كەزەگى بىلتىر ءوتۋى كەرەك ەدى.  بىراق، بيىل ەلىمىزدە وتەتىن ۇلكەن شاراعا – ەكسپو 2017 كورمەسىنە بايلانىستى، شەتەلدەن كەلەتىن قازاقتاردىڭ دا ەكسپو كورمەسىن كورسەك دەگەن تالابىنا ساي، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىمەن كەلىسىپ، ءبىر جىل كەيىنگە شەگەردىك. ال الداعى قۇرىلتايعا دايىندىق جۇمىستارىنا كەلەر بولساق، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە قاتىستى جوبالاردى ۇسىنىپ، اكىمشىلىك جاقتان تالاپ-تىلەكتەرى مەن قولداۋلارى تۋرالى سويلەسىپ كەلىپ وتىرمىز. 25 جىلدان بەرى قاۋىمداستىق كولەمىندە وتكەن شارالاردان جانە الدىنعى ءتورت رەتكى قۇرىلتايدان بولسىن، ازدى-كوپتى تاجىريبە جينادىق. سوعان سۇيەنە وتىرىپ جاڭا مازمۇندار كىرىستىرىپ، قۇرىلتايدىڭ ورەسىن تىڭ دەڭگەيگە كوتەرگەلى وتىرمىز.

دۇنيەجۇزى قازاق قۇرىلتايىنا وكىل رەتىندە 35-36 ەلدەن، 350-گە جۋىق قانداسىمىزدى شاقىرماقپىز. ارينە، شەتەلدەگى قازاق دياسپورالارىنىڭ سانىنا بايلانىستى ءار ەلدەن كەلەتىن دەلەگاتتار سانى بىردەي بولمايدى. ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى رەسەي، قىتاي، وزبەكستانداعى قانداستارىمىزدان كوبىرەك شاقىرۋعا تۋرا كەلەدى. اسىرەسە، قىتايدان كوبىرەك كەلەدى، سەبەبى، ولاردان رەسمي دەلەگاتسيا قوسا شاقىرىلادى. ەكىنشى رەتكى قۇرىلتايدان باستاپ سولاي بولىپ كەلەدى.  سونىمەن قاتار، حالىقارالىق ۇيىمدار جانە ۇلتى قازاق قانا ەمەس، كورشى باۋىرلاس حالىقتاردىڭ ۇلتتىق بىرلەستىكتەرىنەن دە ارناۋلى وكىلدەر شاقىرىلادى.

ال، رەسپۋبليكامىز كولەمىندە 14 وبلىس پەن استانا، الماتى قالالارىنان 5 ادامنان دەلەگاتسيا قاتىسادى. ولاردان تىس بۇكىل قازاققا ورتاق ادەبيەت پەن ونەر وكىلدەرى مىندەتتى تۇردە قۇرىلتاي قوناعى بولادى. سەبەبى، بيبىگۇل اپامىز، ءاسانالى اعامىز، قابدەش ءجۇمادىلوۆ سىندى الەم قازاقتارىنا تانىمال تۇلعالاردى قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار، اسىرەسە، شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىز كورگىسى كەلەتىنى بەلگىلى. قاۋىمداستىق ساياسي ۇيىم بولماعاننان كەيىن، «نۇر-وتان» پارتياسىنان باسقا دا، رەسپۋبليكا كولەمىندە تىركەلگەن ارقايسى پارتيالار مەن ءىرى قوعامدىق ۇيىمداردان دا ءبىر-ءبىر وكىل قاتىستىرامىز. ال ەندى، اقپارات قۇرالدارى ءوز الدىنا. مينيسترلىكپەن جاساسقان مەديا-پلانىمىز بويىنشا، قۇرىلتايعا دەيىن جانە قۇرىلتاي بارىسىندا، ودان كەيىن دە تىعىز بايلانىس جاسايتىنىمىز ايتپاسا دا بەلگىلى.

قازىر ۇجىمىمىز ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىن كۇتىپ وتىر. نەگىزگى جۇمىس ارينە، ءبىزدىڭ مويىنىمىزدا. دەگەنمەن، ۇكىمەت قاۋلىسى بەكىپ،  ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى قۇرىلۋى كەرەك. ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى تىكەلەي شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەرگە تاپسىرمالار بەرەدى. ايتالىق، جول-قاتىناس ورگاندارىنىڭ قولداۋىنا دا وسى كوميتەت ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى. ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ي.تاسماعانبەتوۆ بولادى دەپ ويلاعانبىز، ول كىسىنىڭ قىزمەتىنىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى پرەمەر ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اسقار ءمامين بولادى دەپ كۇتۋدەمىز. ناۋرىز ايىنىڭ اياعىنا دەيىن ءبىز كۇتكەن ۇكىمەت قاۋلىسى شىعىپ، العاشقى وتىرىس بولار دەگەن ۇمىتتەمىز.

مەن وسى جولعى استاناعا بارعانىمدا جالپى جوبامەن بىرگە شاقىرۋ بيلەتتەرىنەن تارتىپ، ساحنا ۇلگىسىنە دەيىن ءوزىمىزدىڭ بىرنەشە نۇسقاداعى جوبامىزدى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن مينيسترلىكتىڭ بەكىتۋىنە ۇسىنىپ كەلدىم. ونىڭ سىرتىندا ۇساق-تۇيەك جۇمىستارىنا دا دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر. ءداستۇرلى «قۇرىلتاي قورجىنىن» دايىنداۋ جانە  قۇرىلتاي وكىلدەرى پايدالاناتىن بۇيىمداردى ازىرلەۋ ءۇشىن بەس-التى فيرمانىڭ ۇسىنعان نۇسقالارىن تاپسىرىپ الدىق. بۇلاردىڭ اراسىنان باعا جانە باسقا دا شارتتارعا ساي كەلەتىن ءبىر فيرماعا تاپسىرىس بەرەتىن بولامىز. بۇلاردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، جالپى شارانىڭ تەحنيكالىق دايىندىعى دا ءبىرشاما ەڭبەك پەن ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى.

قۇرىلتاي وتەتىن ورىن مەن تەحنيكالىق جۇمىستارىنا، الداعى ۋاقىتتا بىرنەشە ادامدى استاناعا جىبەرمەكپىز. قۇرىلتاي وتەتىن ورىن مەن قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار ورنالاساتىن ورىندارعا الدىن-الا كەلىسىمدەر جاسالادى. ازىرگە قۇرىلتاي وتەتىن ورىندى «تاۋەلسىزدىك» سارايى دەپ بەلگىلەپ وتىرمىز. بىراق، تاعى بىرنەشە ورىندى دا قاراپ كورمەكپىز. نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاڭا عيماراتىنىڭ كەمەلدى تەحنيكالىق جابدىقتالۋى ۇناپ وتىر. سول قاتارلى تاعى بىرنەشە ورىن بار. ءبارىن دە قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلاردىڭ ىڭعايىنا قاراي تاڭداۋ جاسايمىز.

قۇرىلتاي دايىندىعىمەن بىرگە قاۋىمداستىق جاعىنان تاعى قانداي شارالار قولعا الىنىپ وتىر؟

قازىرگى ۋاقىتتا قاۋىمداستىق قۇرىلتاي دايىندىعىنا كىرىسىپ كەتتى. وزگە شارالارعا ۋاقىتىلى ورىن بەرىلەدى، مىسالى بىزدە قازىر بىرنەشە عىلىمي ەڭبەكتەردى قۇراستىرۋ ءىسى قولعا الىنعان. وسىدان بۇرىنعى ەڭبەكتەرىمىزدەن تىس، «قازاق دياسپوراسى جانە اتامەكەنگە ورالۋ (1991-2012» دەپ اتالاتىن مونوگرافيالىق ەڭبەك شىعاردىق. بۇل كىتاپ 2012 جىلعا دەيىنگى شەتەلدەگى قازاق دياسپورالارىمەن جاسالعان جۇمىستار، اتامەكەنگە ورالعاننان كەيىنگى جاسالعان شارۋالاردىڭ ءبارى قامتىلعان عىلىمي، ۇجىمدىق ەڭبەك. بۇنىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن دا شىعاردىق.  الدا اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسىن شىعارۋعا دايىندالىپ وتىرمىز. وعان قوسا «تۋعان ءتىل»، «التىن بەسىك» سىندى باسىلىمدارىمىزدىڭ ارناۋلى قۇرىلتايعا ارنالعان ساندارىن دايىندايىمىز.

سونىمەن بىرگە قۇرىلتاي اياسىندا دا، كەيىن دە قاۋىمداستىق جاعىنان ۇيىمداستىرىلاتىن «حاليفا التايدىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ» مەن دۇنيە ءجۇزى قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ 25 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. بۇلار ەندى قۇرىلتايدان كەيىنگى كۇنتارتىپتە.

– بۇل رەتكى قۇرىلتايدىڭ باسقا قۇرىلتايدان قانداي ەرەكشەلىكتەرى بولماق؟

– بۇل جولعى قۇرىلتايدىڭ باستى ەرەكشەلىگى – استاناداعى ەكسپو 2017 كورمەسىمەن قاتار وتەتىنى. ياعني، شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىز بەن  قۇرىلتاي قوناقتارى ەكسپو كورمەسىن تاماشالاۋعا مۇمكىندىگى بار. تەك ەكسپو كورمەسى عانا ەمەس، كورمە اياسىندا جاسالىپ جاتقان شارالار بار – ءداستۇرلى ونەر كورمەسى، ۇلتتىق ويىندار، مەرەكەلىك كونتسەرتتەر، تاعى باسقا تولىپ جاتقان قيمىلدارعا بىردەي قاتىسا الادى. بۇنداي شارالار بىزگە قالىپتى كورىنسە دە، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا، قازاق ۇلتىنا دەگەن ىنتاسىن ارتتىراتىنى داۋسىز. اسىرەسە، ەتنو-اۋىل كورمەسىن كورۋگە مۇمكىندىگى بار. ءداستۇرلى كيىز ۇيلەرمەن قازاق ءداستۇرلى ونەرىن، مادەنيەتىن، تاريحىن زەرگەرلەر اۋىلى، ونەرپازدار اۋىلى، ىسمەرلەر اۋىلى ت.ب. اۋىلدار ەكسپو جانە قۇرىلتاي قوناقتارىنا ناسيحاتتايتىن بولادى.

الداعى قۇرىلتايعا جاستارعا باسىمدىق بەرگەلى وتىرمىز. وسىدان بۇرىنعى قۇرىلتايلاردا قاتىسۋشىلاردىڭ كوبى جاسى ۇلكەن ەل اعالارى، اقساقالدار بولىپ كەلدى. بۇل رەت شەتەلدەگى جانە ەلدەگى قازاق جاستارىن كوبىرەك قاتىستىرامىز. بۇل دا بولسا الداعى قۇرىلتايدىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى بولادى. بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ قىرىقتان استام ەلىندە قازاق بار دەسەك، سونىڭ 32 ەلىندە قازاق مادەنيەتى ورتالىعى بار. بۇل ورتالىقتاردىڭ باسقارۋشىلارىن شاقىرامىز جانە ولاردان جاستار قاناتى، ءىزباسارلارى بولسا قۇرىلتايعا اكەلۋىن دە تالاپ ەتىپ وتىرمىز.

بۇدان بۇرىنعى قۇرىلتايلاردا دا شەتەلدەگى قازاق مادەنيەت ورتالىقتارى ارقىلى كوپتەگەن ەلدەگى ءبىز بىلمەيتىن، قازاق ابرويىن كوتەرگەن ازاماتتاردى شاقىرعان ەدىك. ايتالىق، چەحيادا مينيستر بولعان ءجاميلا ستەحليكوۆا دەگەن قارىنداسىمىزدى، رەسەيدەگى چۋۆاشيا ەكونوميكا ءمينيسترى بولعان گۇلميرا اكىموۆا اتتى قارىنداسىمىزدى تاۋىپ قۇرىلتايعا شاقىرعان ەدىك. ودان باسقا قىتايداعى شۇار باسشىسى، وبلىس اكىمى بولعان قازاق ازاماتتار دا ءار رەتكى قۇرىلتايعا قاتىسقان. مىنە، وسىنداي قانداستارىمىزدىڭ ءتىزىمىن جاساپ، جەكە-جەكە حابارلاسىپ شاقىرماقپىز. قازىرگى وزبەكستان پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى بولىپ وتىرعان قازاق باۋىرىمىز بار، رەسەيدە «گەروي» اتاعىن العان پولكوۆنيك باۋىرىمىز بار، انە سولارعا حابارلاسىپ، كەلىسىمىن بەرسە رەسمي شاقىرۋ حاتىن جىبەرەمىز.

ءداستۇرلى قۇرىلتاي وكىلدەرىن پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىنان تىس، مينيسترلىكتەردىڭ سەكتسياسى بولادى. ءبىلىم، اۋىل شارۋاشىلىعى، مادەنيەت، ەڭبەك مينيسترلىكتەرى مەن كوشى-قون پوليتسياسى قاتارلى ورىنداردى قۇرىلتاي دەلەگاتتارىنا كەزدەستىرەمىز. وكىلدەردىڭ اتالعان ورىندارعا سۇراقتارى، تالاپ-تىلەكتەرىن ايتۋىنا مۇمكىندىك بار. وكىلدەر ورتاعا سالعان ۇسىنىستار مەن مينيسترلىكتەردىڭ ۋادەلەرى ەستەلىككە الىنىپ، كەيىن سول ۇسىنىستاردىڭ ورىندالۋىنا قاداعالاۋشى بولامىز. وسىنىڭ ءبارى بۇرىنعى وتكەن قۇرىلتايداعىداي «ۇلتتىڭ ۇلى جيىنى» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ قۇراستىرىلادى دا، قۇرىلتايدىڭ جالپى بارىسىمەن بىرگە تاريح بولىپ ساقتالىپ قالادى.

بيىل قۇرىلتايداعى تاعى ءبىر وزگەشەلىگى رەتىندە حاليفا التايدىڭ 100 جىلدىعىن دا قوسا اتاپ وتكەلى وتىرمىز. قازىر، حاليفا التايدىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى تۋرالى كىتاپ قۇراستىرىلۋ ۇستىندە. كەلەسى ايدىڭ باس شەنىندە عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىندا كىتاپتىڭ تۇساۋ كەسەرىن جاسايمىز. ال، قۇرىلتاي اياسىندا «حاليفا التاي جانە جاڭا ورالعان تاريح» اتتى عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلادىق. قۇرىلتايدان كەيىن دە جىل سوڭىنا قاراي سالتاناتتى جينالىسىن، كونتسەرتىن، سوڭىندا حاليفا التايعا ارناپ اس بەرۋ دە جوسپارىمىزدا بار.

– قاۋىمداستىقتىڭ شەتەلدەگى قازاقستان ەلشىلىكتەرىمەن بايلانىسى قانداي؟

– قاۋىمداستىق قۇرىلعالى بەرى، شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاساپ، مادەنيەت الماسۋدا شەتەلدەگى قازاقستان ەلشىلىكتەرىنە كوبىرەك سۇيەنىپ كەلەمىز. لاتۆيا، ەستونيا، ليتۆا ەلدەرىندە دە قازاقتار بار، بىراق بىزبەن بايلانىستا جوق. سول سەبەپتى ءبىز، سول ەلدەگى قازاقستان ەلشىلىگىنە حات جىبەردىك، ەگەر سىزدەرمەن بايلانىس جاساپ جۇرگەن قازاق باۋىرلار بولسا بىزگە، نەمەسە الداعى ۇلى جيىنعا ۇسىنىڭىزدار دەپ. شەتەلدەگى ءبىز بىلمەيتىن عىلىم، ساياسات، ونەر تۇلعالارىن تاۋىپ، وتانعا شاقىرۋدا دا ەلشىلىكتەرمەن بايلانىس ارقىلى ىسكە اساتىن كەزدەرى كوپ. وتكەندە جاپونياداعى عىلىم دوكتورى، جاپون عىلىم سالاسىندا ەسىمى بەلگىلى بىرنەشە قازاق ازاماتتى سول ەلدەگى ەلشىلىك ارقىلى تاپتىق. ولاردىڭ ءبارى بىردەي قازاقستاننان بارعان ەمەس، قىتاي، موڭعوليادان وقۋعا بارىپ قالىپ قويعان قانداستارىمىز دا كەزدەسەدى. ونداي تۇلعالار قىتايدا، رەسەيدە، امەريكادا دا بار، سونىڭ ءبارىنىڭ ءتىزىمىن شىعارىپ جاتىرمىز. بۇيىرسا الداعى قۇرىلتايدا جۇزدەسەتىن بولامىز.

جالپى سول ەلدەگى قازاقتاردان قۇرىلتايعا شاقىرۋ عانا ەمەس، مادەني بايلانىس جاساۋدا دا ەلشىلىكتەرمەن كوبىرەك كەڭەسىپ وتىرامىز. ءار رەتكى قۇرىلتايعا ەلشىلىكتەر ۇسىنىناتىن ادامدار بولادى، سونداي كەزدە دە تالاپتارىن ورىنداپ وتىرامىز. ولار بىزگە جول سىلتەيدى – قانداي قازاق ۇيىمدارى بار، ونىڭ قايسىسى قانداي باعىتتا جۇمىس جاسايدى دەگەن سەكىلدى. مىسالى، بەلارۋستاعى ەلشىلىكتە ەكى ەل اراسىنداعى ەرەكشە ەلشى لاۋازىمىنداعى شوكانوۆ چەرمەن اناتولەۆيچ دەگەن ازامات بار، بىلتىردان بەرى سول ەلدەگى قازاق مادەنيەت ورتالىعىن قوسا باسقاردى. سول ارقىلى كوپتەگەن جۇمىستار جاسادىق.

قازاق قاۋىمداستىعى رەتىندە شەتەلدەگى قازاقستان ەلشىلىكتەرىنىڭ كەڭەس-ۇسىنىستارىن تىڭداپ وتىرۋ وتە ماڭىزدى. نەگە دەسەڭىز، كەي ەلدەردە ءبىر ەمەس بىرنەشە قازاق مادەنيەت ورتالىقتارى قۇرىلعان. ساراتوۆتا ءۇش قازاق ۇيىم، ءبىر ماسكەۋدىڭ وزىندە بەس ۇيىم، تۇركيادا دا بەس-التى قازاق ۇيىمى بار. ولاردىڭ اراسىندا ءوزارا بايلانىس جۇيەلى ەمەس. بۇل دا بولسا قازاقتىڭ قايدا دا اۋىز ءبىرشىلىنىڭ ازدىعىن بىلدىرسە كەرەك. دەگەنمەن ءبىز ولارعا ۇيىتقى بولۋعا تىرىسامىز. ولاردىڭ دۇرىس جۇمىس جاسايتىنى بار، باسقاسى بار. ءتىپتى ءدىني ەكسترەميزمگە قۇرىلعان ۇيىمدارى دا بولۋى مۇمكىن. اسىرەسە، تۇركياداعى قازاق ۇيىمدارىنىڭ اراسىندا. وسىنداي كەزدە ەلشىلىكتەر بىزگە قاي ۇيىمنىڭ قانداي جۇمىستارمەن اينالىساتىنى تۋرالى ناقتى كەڭەستەر بەرەدى. كەيدە ءتىپتى ەلشىلىكتەرمەن قىزىل قىرمان داۋلاسىپ، پىكىر تالاسىپ قالاتىنىمىز دا بار. ءبارى دە سول الەمدەگى قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، ۇلتتىق بىرلىگىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن بولادى ارينە.

– سىزدەرمەن ەل ىشىندە قانداي قوعامدىق ۇيىمدار قۇرىلتاي اياسىندا نەمەسە وزگە دە شارالاردا ەتەنە ارالاسىپ، سەلبەسىپ وتىرادى؟

– قوعامدىق ۇيىمداردان ەڭ اۋەلى «قازاق ءتىلى» قوعامىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ كەلەمىز. كوپتەگەن شارالاردى بىرلەسىپ وتكەرەمىز، كەيدە عىلىمي ەڭبەكتەردى  بىرلەسىپ شىعارامىز. «قازاق ءتىلى» قوعامى بىزبەن كوپ جاقتاردان سەلبەستىك جاساسىپ كەلە جاتقان ۇيىم. «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى» سەكىلدى باسىلىمدار دا ءبىزدىڭ جاساعان شارالارعا اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. كەيدە ارناۋلى ساندارىن دايىنداپ شىعاراتىن باسىلىمدار دا بار.

بۇلاردان بولەك «ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورىن اتاۋعا بولادى. وسى جولعى قۇرىلتايعا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ فۋتبول ءتۋرنيرىن وتكىزىپ بەرگەلى وتىر. بۇل جاعىنداعى ۇسىنىسىنا كەلىستىك، بىرەر كۇندە وسى ءىس تۋرالى كەزدەسىپ اقىلداساتىن بولامىز. بارىنشا قاۋىمداستىققا سالماق سالماي، بار جۇگىن وزدەرى كوتەرىپ السا دەپ وتىرمىن.

«ەر جانىبەك» قورى قاۋىمداستىقپەن بىرلەسىپ بۇرىندا ءبىراز شارالار وتكىزگەن. 2014 جىلى «ەر جانىبەك باتىرعا 300 جىل» شاراسىن جىل بويى رەسپۋبليكالىق جانە حالقارالىق دەڭگەيدە الىپ بارسا، 2016 جىلى «زۇقا باتىردىڭ 150 جىلدىعى» قارساڭىندا دا كولەمدى جۇمىستارمەن بىرگە، شەتەلدەگى قانداستاردىڭ قاتىسۋىمەن شاعىن فۋتبول تۋرنيرىن ءساتتى وتكىزگەن بولاتىنبىز.

وزگە دە «جەرۇيىق»، «جەلتوقسان»، «جەبەۋ» سىندى قوعامدىق ۇيىم دا بىزبەن سەلبەسە وتىرىپ، قوعامدىق شارالار ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. بىزگە وپپوزيتسيا بولىپ وتىرعان قوعامدىق ۇيىمدار دا بار، ءار ىسىمىزگە سىن-پىكىر ايتىپ جۇرگەن. مەن ولارعا: «دۇرىس، سىناڭدار! بىراق، سىناعاننان كەيىن ءوز ۇسىنىستارىڭدى بەرىڭدەر»، – دەيمىن. ەگەر، «بۇلاي ىستەگەنىڭ دۇرىس ەمەس، مىنە، مەندە مىنانداي ۇسىنىس بار، مىناداي جوبالار بار» دەپ كەڭەسەر بولسا، قۇبا-قۇپ كورەر ەدىك. قوعامدىق ۇيىمداردى بىلاي قويعاندا، شەتەلدەن كەلىپ، عىلىم دوكتورلىعىن قورعاعان ون بەسكە تارتا عالىمداردى شاقىرىپ، پىكىرلەرىن تىڭدادىق. سونىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن وي الدىق، يدەيالار الماستىق. ءبىز ولارعا باسىلىمدارىمىزعا اۆتور بولىپ، عىلىمي ماقالالار بەرۋدى، الداعى قۇرىلتايدا قولعابىس ەتۋدى سۇرادىق. سولاي ءبىر تاماشا وتىرىستار بولدى. تىڭ يدەيالار مەن جوبالار بولسا ورتاعا سالسىن دەگەن ويمەن قوعامدىق ۇيىمداردى دا شاقىردىق. جاقىن ارادا ءبىر قانشا كاسىپكەر جىگىتتەرمەن دە كەزدەسەيىن دەپ وتىرمىن. سەبەبى، وزدەرى دە ۇسىنىس جاساپ جاتىر. قولعابىس ەتە الاتىن جۇمىستار بولسا تاپسىرىڭىز دەگەن كوڭىلدەرىن ءبىلدىرىپ. ءوزىم رازى بولدىم،  راحمەتىمدى ايتتىم. مۇنداي ازاماتتاردان اينالمايسىڭ با؟! الەم قازاقتارىنىڭ ءدۇبىرلى جيىنىندا دا ءبىراز جۇمىستاردى سولار موينىنا كوتەرىپ الماق. ودان كەيىنگى قاۋىمداستىقتىڭ 25 جىلدىعىنا دا كومەكتەسۋگە كەلىسىپ وتىر.

– شەتەلدەن كەلەتىن قانداستاردىڭ كوشى-قون جاعدايى قالاي قازىر؟ بۇرىنعىدان وزگەرىستەر بار ما؟ قاۋىمداستىق الدا قانداي جوسپارلار جاساپ وتىر؟

– وزدەرىڭە ءمالىم، 2015 جىلدىڭ اياعىنا قاراي كوشى-قون تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداندى. ءبىر-ەكى جىلدان بەرگى بيۋدجەت تاپشىلىعىنا بايلانىستى دا كوشى-قون ءىسى ءسال سايابىرسىپ قالعانى بار. بىراق، قۇدايعا شۇكىر، قازىر ەكونوميكامىز قايتا رەتتەلىپ كەلە جاتىر. مۇناي باعاسى تاعى قۇلدىراپ كەتپەسە، كوتەرىلە تۇسسە سوعان بايلانىستى دا كوشتىڭ ۇدەي تۇسۋىنەن ءۇمىت زور. ۇيتكەنى كوشىپ كەلگەن اعايىنعا جاعداي جاسالۋى كەرەك. جاڭا زاڭ بويىنشا نەگىزگى باعىت ارناپ قونىستاندىرۋ بولىپ وتىر. بىزدە بۇرىن كىم قايدا بارام دەسە سوندا شاشىراپ كەتەتىن، قازىر ولاي ەمەس. سەبەبى، كوشى-قون ميگراتسيا – بۇل مەملەكەتتىڭ ساياساتى. ءبىزدىڭ كوپ ۇلتتى ەل ەكەنىمىز راس. قازاق حالقىنىڭ ەلدەگى ۇلەس سالماعى 70 پايىزعا جاقىنداپ قالدى. ءبىز ءجۇز پايىز ۇلتتىق رەسپۋبليكا بولماي-اق قويايىق،  ارمەنيا تاعى باساقا ەلدەردەي، ولاردىڭ جاعدايى تاعى باسقا. مەنىڭ ويىمشا، 75-78 پايىز بولساق ەل تۇراقتىلىعىندا مۇرتىمىزدى بالتا شاپپاس ەدى. بىزگە سولتۇستىك وڭىردەگى دەموگرافيانى رەتتەۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل جاعىندا ەندى، ءوزىڭ بىلەتىندەي، كوپ جاعدايدى اشىپ ايتۋعا كەلمەيدى. ونى ءبىزدىڭ اعايىندار تۋرا تۇسىنبەي جاتادى. سولتۇستىك وبلىستاردا حالىق سانى ازايۋ ءۇردىسى قالىپتاسىپ وتىر. دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاپ وتىرۋ ءۇشىن، ەڭبەك كۇشى جەتىسپەيتىن وڭىرلەرگە شەتتەن كەلگەن اعايىندى شوعىرلى تۇردە قونىستاندىرۋعا تۇرا كەلەدى. ەگەر مەملەكەت بەلگىلەگەن ورىنعا بارسا بەلگىلى تيىمدىلىكتەر بولادى.  جول شىعىنى وزگەدە شىعىندارى ءۇشىن كۆوتا بەرىلەدى. بارعان جەرىندە قىزمەتتىك پاتەر دە بەرىلەدى. بۇرىن بۇنداي جوق بولاتىن. ەگەر سول پاتەردە بەس جىل تۇراتىن بولسا، ءوز باسىنا بەرىلەدى. ماماندىعى جوق بولسا، ۇكىمەت التى اي تەگىن وقىتۋ ارقىلى ماماندىق بەرەدى. وسىنىڭ ءبارى ۇلكەن تيىمدىلىك ەمەس پە!  دەگەنمەن، بۇل جەردە دە زورلىق جوق. مەملەكەت بەلگىلەگەن ورىنعا بارعىسى كەلمەسە، ءوز ەركىمەن وزگە وبلىستاردا قالۋىنا بولادى، وعان دا رۇقسات. بىراق، جاڭاعىداي تيىمدىلىكتەردەن يگىلىكتەنە المايدى.

شەتەلدەگى قازاق جاستارىنىڭ ەلگە كەلىپ ءبىلىم الۋى دا ۇلكەن ماسەلە. شەتەلدەن قازاق جاستارى كەلىپ تەگىن وقىپ، ماماندىق الىپ تامىر جايۋعا مۇمكىندىك بەرەر دەگەن ءۇمىتىمىز بار. ءبىلىم مينيسترلىگىنە سارىاعاش، وسكەمەن سەكىلدى ورىنداردا جەرلىك بيۋدجەتتەن قارجى بوساتىپ، وسىنداي وقۋ ورىندارىن اشۋعا نۇسقاۋ بەرىڭىزدەر دەگەن ناقتى ۇسىنىسىمىزدى بەرىپ وتىرمىز. ال جوو-عا دايىندىق فاكۋلتەتتەرىندە جىل سايىن 1500 بالانى وقىتىپ وتىرمىز. 2 پايىز كۆوتاسى دا بار(شەتەلدەن كەلگەن قانداستارعا ارنالعان). بىراق، جارتىسى جوو-عا تۇسە الماي جاتادى. سەبەبى، بىرەۋىنىڭ ورتاعا ۇيلەسىمى ناشار بولسا، ال، كەيبىرەۋىنىڭ دەڭگەيى تومەن بولىپ جاتادى.  بۇدان بۇرىن شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلە – بۇرىنعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەلەر قازىر تەگىن بولاتىن بولدى. وسى ۋچيليششەلەردى كورشىلەس ەلدەردەگى قازاقتار قونىستانعان شەكاراعا جاقىن جەرلەردە اشۋ تۋرالى ۇسىنىس بەرمەكپىز.

ەلدەگى وزگە ۇلتتى دا سىرتقا تەۋىپ جاتقانىمىز جوق، حالىقتار دوستىعىن قولداپ كەلدىك. قازاق ەلىندەگى ۇيعىر، تاتار، وزبەك، ورىس، كارىس تاعى باسقا دا جۇزدەن استام ۇلتقا ءبىر قازاقستاندىق رەتىندە تەڭ قۇقىق بەرىپ وتىرعان ەلمىز. ال، وتانىمىزعا اۋىر كۇن تۋىپ جاتسا، كوك تۋدىڭ استىنا جيىلىپ، «ابىلايلاپ» شاباتىن ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ قازاعىمىز بولاتىنى، كىمگە بولسا بەلگىلى جاعداي. سوندىقتان ءبىز حالقىمىز سانىن رەسپۋبليكا كولەمىندە ءتيىستى دەڭگەيگە جەتكىزۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن كوشى-قون ساياساتى دۇرىس بولۋى كەرەك. وعان ۇكىمەتتىك قولداۋ دا بار. بىرنەشە جىلدان بەرى توقتاپ قالعان شەتەلدەگى قازاق دياسپورالارمەن جۇمىس جاساۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن قايتا ىسكە اسىرۋدى الداعى قۇرىلتايدا ۇسىنىس ەتىپ قويامىز. ۇسىنىس قويىپ قانا قالماي، جىل سوڭىنا دەيىن جوباسىن دا جاساپ بەكىتۋگە بەرەمىز. مەملەكەتتىك باعدارلاما بولعان سوڭ، ونىڭ ناتيجەسى كورنەكتى بولاتىنى انىق.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت.

سۇحباتتاسقان: ەستاي بوجان

“The Qazaq Times”