Biıl Astanada Düniejüzi qazaqtarınıñ V qwrıltayı ötedi. Osığan oray Düniejüzi qazaqtarı qauımdastığınıñ törağasınıñ birinşi orınbasarı, belgili qoğam jäne memleket qayratkeri Talğat Mamaşevpen Qwrıltaydıñ dayındıq barısı jäne şeteldegi ağayındar töñireginde äñgimelesken edik.  

– Talğat Asılwlı, aldımen biıl ötetin Düniejüzi Qazaqtarınıñ Qwrıltayı turalı aytıp ötseñiz. Dayındıq jwmıstarı qalay jürilip jatır?

– Düniejüzi qazaqtarınıñ V qwrıltayı biıl mausım ayınıñ 22-25 künderi, Astana qalasında ötedi dep josparlanıp otır. Negizi, belgileme boyınşa bes jılda bir ötetin qwrıltaydıñ besinşi kezegi bıltır ötui kerek edi.  Biraq, biıl elimizde ötetin ülken şarağa – EKSPO 2017 körmesine baylanıstı, şetelden keletin qazaqtardıñ da EKSPO körmesin körsek degen talabına say, Prezident äkimşiligimen kelisip, bir jıl keyinge şegerdik. Al aldağı qwrıltayğa dayındıq jwmıstarına keler bolsaq, Prezident äkimşiligine qatıstı jobalardı wsınıp, äkimşilik jaqtan talap-tilekteri men qoldauları turalı söylesip kelip otırmız. 25 jıldan beri Qauımdastıq köleminde ötken şaralardan jäne aldınğı tört retki qwrıltaydan bolsın, azdı-köpti täjiribe jinadıq. Soğan süyene otırıp jaña mazmwndar kiristirip, qwrıltaydıñ öresin tıñ deñgeyge kötergeli otırmız.

Düniejüzi qazaq qwrıltayına ökil retinde 35-36 elden, 350-ge juıq qandasımızdı şaqırmaqpız. Ärine, şeteldegi qazaq diasporalarınıñ sanına baylanıstı är elden keletin delegattar sanı birdey bolmaydı. Eldegi qazaq diasporasınıñ köptigine baylanıstı Resey, Qıtay, Özbekstandağı qandastarımızdan köbirek şaqıruğa tura keledi. Äsirese, Qıtaydan köbirek keledi, sebebi, olardan resmi delegaciya qosa şaqırıladı. Ekinşi retki qwrıltaydan bastap solay bolıp keledi.  Sonımen qatar, halıqaralıq wyımdar jäne wltı qazaq qana emes, körşi bauırlas halıqtardıñ wlttıq birlestikterinen de arnaulı ökilder şaqırıladı.

Al, Respublikamız köleminde 14 oblıs pen Astana, Almatı qalalarınan 5 adamnan delegaciya qatısadı. Olardan tıs bükil qazaqqa ortaq ädebiet pen öner ökilderi mindetti türde qwrıltay qonağı boladı. Sebebi, Bibigül apamız, Asanäli ağamız, Qabdeş Jwmädilov sındı älem qazaqtarına tanımal twlğalardı qwrıltayğa qatısuşılar, äsirese, şetelden kelgen qandastarımız körgisi keletini belgili. Qauımdastıq sayasi wyım bolmağannan keyin, «Nwr-Otan» partiyasınan basqa da, Respublika köleminde tirkelgen ärqaysı partiyalar men iri qoğamdıq wyımdardan da bir-bir ökil qatıstıramız. Al endi, Aqparat qwraldarı öz aldına. Ministrlikpen jasasqan media-planımız boyınşa, qwrıltayğa deyin jäne qwrıltay barısında, odan keyin de tığız baylanıs jasaytınımız aytpasa da belgili.

Qazir wjımımız ükimettiñ Qaulısın kütip otır. Negizgi jwmıs ärine, bizdiñ moyınımızda. Degenmen, ükimet Qaulısı bekip,  Wyımdastıru komiteti qwrıluı kerek. Wyımdastıru komiteti tikeley şeşilmey jatqan mäselelerge tapsırmalar beredi. Aytalıq, jol-qatınas organdarınıñ qoldauına da osı komitet arqılı qol jetkizuge boladı. Wyımdastıru komitetiniñ törağası I.Tasmağanbetov boladı dep oylağanbız, ol kisiniñ qızmetiniñ auısuına baylanıstı prem'er ministrdiñ birinşi orınbasarı Asqar Mämin boladı dep kütudemiz. Naurız ayınıñ ayağına deyin biz kütken ükimet Qaulısı şığıp, alğaşqı otırıs bolar degen ümittemiz.

Men osı jolğı Astanağa barğanımda jalpı jobamen birge şaqıru biletterinen tartıp, sahna ülgisine deyin özimizdiñ birneşe nwsqadağı jobamızdı Prezident äkimşiligi men Ministrliktiñ bekituine wsınıp keldim. Onıñ sırtında wsaq-tüyek jwmıstarına da dayındıq jürip jatır. Dästürli «Qwrıltay qorjının» dayındau jäne  qwrıltay ökilderi paydalanatın bwyımdardı äzirleu üşin bes-altı firmanıñ wsınğan nwsqaların tapsırıp aldıq. Bwlardıñ arasınan bağa jäne basqa da şarttarğa say keletin bir firmağa tapsırıs beretin bolamız. Bwlardı aytpağan künniñ özinde, jalpı şaranıñ tehnikalıq dayındığı da birşama eñbek pen uaqıttı qajet etedi.

Qwrıltay ötetin orın men tehnikalıq jwmıstarına, aldağı uaqıtta birneşe adamdı Astanağa jibermekpiz. Qwrıltay ötetin orın men qwrıltayğa qatısuşılar ornalasatın orındarğa aldın-ala kelisimder jasaladı. Äzirge qwrıltay ötetin orındı «Täuelsizdik» sarayı dep belgilep otırmız. Biraq, tağı birneşe orındı da qarap körmekpiz. Nazarbaev Universitetiniñ jaña ğimaratınıñ kemeldi tehnikalıq jabdıqtaluı wnap otır. Sol qatarlı tağı birneşe orın bar. Bärin de qwrıltayğa qatısuşılardıñ ıñğayına qaray tañdau jasaymız.

Qwrıltay dayındığımen birge qauımdastıq jağınan tağı qanday şaralar qolğa alınıp otır?

Qazirgi uaqıtta qauımdastıq qwrıltay dayındığına kirisip ketti. Özge şaralarğa uaqıtılı orın beriledi, mısalı bizde qazir birneşe ğılımi eñbekterdi qwrastıru isi qolğa alınğan. Osıdan bwrınğı eñbekterimizden tıs, «Qazaq diasporası jäne atamekenge oralu (1991-2012» dep atalatın monografiyalıq eñbek şığardıq. Bwl kitap 2012 jılğa deyingi şeteldegi qazaq diasporalarımen jasalğan jwmıstar, atamekenge oralğannan keyingi jasalğan şarualardıñ bäri qamtılğan ğılımi, wjımdıq eñbek. Bwnıñ orıs tilindegi nwsqasın da şığardıq.  Alda ağılşın tilindegi nwsqasın şığaruğa dayındalıp otırmız. Oğan qosa «Tuğan til», «Altın besik» sındı basılımdarımızdıñ arnaulı qwrıltayğa arnalğan sandarın dayındayımız.

Sonımen birge qwrıltay ayasında da, keyin de qauımdastıq jağınan wyımdastırılatın «Halifa Altaydıñ 100 jıldığın atap ötu» men Dünie jüzi qazaq qauımdastığınıñ 25 jıldığın atap ötemiz. Bwlar endi qwrıltaydan keyingi küntärtipte.

– Bwl retki qwrıltaydıñ basqa qwrıltaydan qanday erekşelikteri bolmaq?

– Bwl jolğı qwrıltaydıñ bastı erekşeligi – Astanadağı EKSPO 2017 körmesimen qatar ötetini. YAğni, şetelden kelgen qandastarımız ben  qwrıltay qonaqtarı EKSPO körmesin tamaşalauğa mümkindigi bar. Tek EKSPO körmesi ğana emes, körme ayasında jasalıp jatqan şaralar bar – dästürli öner körmesi, wlttıq oyındar, merekelik koncertter, tağı basqa tolıp jatqan qimıldarğa birdey qatısa aladı. Bwnday şaralar bizge qalıptı körinse de, şeteldegi qazaqtardıñ Qazaqstanğa, qazaq wltına degen ıntasın arttıratını dausız. Äsirese, etno-auıl körmesin köruge mümkindigi bar. Dästürli kiiz üylermen qazaq dästürli önerin, mädenietin, tarihın zergerler auılı, önerpazdar auılı, ismerler auılı t.b. auıldar EKSPO jäne qwrıltay qonaqtarına nasihattaytın boladı.

Aldağı qwrıltayğa jastarğa basımdıq bergeli otırmız. Osıdan bwrınğı qwrıltaylarda qatısuşılardıñ köbi jası ülken el ağaları, aqsaqaldar bolıp keldi. Bwl ret şeteldegi jäne eldegi qazaq jastarın köbirek qatıstıramız. Bwl da bolsa aldağı qwrıltaydıñ bastı erekşelikteriniñ biri boladı. Bügingi tañda älemniñ qırıqtan astam elinde qazaq bar desek, sonıñ 32 elinde Qazaq mädenieti ortalığı bar. Bwl ortalıqtardıñ basqaruşıların şaqıramız jäne olardan jastar qanatı, izbasarları bolsa qwrıltayğa äkeluin de talap etip otırmız.

Bwdan bwrınğı qwrıltaylarda da şeteldegi qazaq mädeniet ortalıqtarı arqılı köptegen eldegi biz bilmeytin, qazaq abroyın kötergen azamattardı şaqırğan edik. Aytalıq, Çehiyada ministr bolğan Jämila Stehlikova degen qarındasımızdı, Reseydegi Çuvaşiya ekonomika ministri bolğan Gülmira Äkimova attı qarındasımızdı tauıp qwrıltayğa şaqırğan edik. Odan basqa Qıtaydağı ŞWAR basşısı, oblıs äkimi bolğan qazaq azamattar da är retki qwrıltayğa qatısqan. Mine, osınday qandastarımızdıñ tizimin jasap, jeke-jeke habarlasıp şaqırmaqpız. Qazirgi Özbekstan prezidentiniñ keñesşisi bolıp otırğan qazaq bauırımız bar, Reseyde «Geroy» atağın alğan polkovnik bauırımız bar, äne solarğa habarlasıp, kelisimin berse resmi şaqıru hatın jiberemiz.

Dästürli qwrıltay ökilderin Prezidenttiñ qabıldauınan tıs, Ministrlikterdiñ sekciyası boladı. Bilim, Auıl şaruaşılığı, Mädeniet, Eñbek ministrlikteri men Köşi-qon policiyası qatarlı orındardı qwrıltay delegattarına kezdestiremiz. Ökilderdiñ atalğan orındarğa swraqtarı, talap-tilekterin aytuına mümkindik bar. Ökilder ortağa salğan wsınıstar men ministrlikterdiñ uädeleri estelikke alınıp, keyin sol wsınıstardıñ orındaluına qadağalauşı bolamız. Osınıñ bäri bwrınğı ötken qwrıltaydağıday «Wlttıñ wlı jiını» degen atpen kitap bolıp qwrastırıladı da, qwrıltaydıñ jalpı barısımen birge tarih bolıp saqtalıp qaladı.

Biıl qwrıltaydağı tağı bir özgeşeligi retinde Halifa Altaydıñ 100 jıldığın da qosa atap ötkeli otırmız. Qazir, Halifa Altaydıñ ömiri men eñbekteri turalı kitap qwrastırılu üstinde. Kelesi aydıñ bas şeninde Ğılım akademiyasınıñ kitaphanasında kitaptıñ twsau keserin jasaymız. Al, qwrıltay ayasında «Halifa Altay jäne jaña oralğan tarih» attı ğılımi praktikalıq konferenciya wyımdastırudı josparladıq. Qwrıltaydan keyin de jıl soñına qaray saltanattı jinalısın, koncertin, soñında Halifa Altayğa arnap as beru de josparımızda bar.

– Qauımdastıqtıñ şeteldegi Qazaqstan elşilikterimen baylanısı qanday?

– Qauımdastıq qwrılğalı beri, şeteldegi qazaqtarmen baylanıs jasap, mädeniet almasuda şeteldegi Qazaqstan elşilikterine köbirek süyenip kelemiz. Latviya, Estoniya, Litva elderinde de qazaqtar bar, biraq bizben baylanısta joq. Sol sebepti biz, sol eldegi Qazaqstan elşiligine hat jiberdik, eger sizdermen baylanıs jasap jürgen qazaq bauırlar bolsa bizge, nemese aldağı wlı jiınğa wsınıñızdar dep. Şeteldegi biz bilmeytin ğılım, sayasat, öner twlğaların tauıp, otanğa şaqıruda da elşiliktermen baylanıs arqılı iske asatın kezderi köp. Ötkende Japoniyadağı ğılım doktorı, japon ğılım salasında esimi belgili birneşe qazaq azamattı sol eldegi elşilik arqılı taptıq. Olardıñ bäri birdey Qazaqstannan barğan emes, Qıtay, Moñğoliyadan oquğa barıp qalıp qoyğan qandastarımız da kezdesedi. Onday twlğalar Qıtayda, Reseyde, Amerikada da bar, sonıñ bäriniñ tizimin şığarıp jatırmız. Bwyırsa aldağı qwrıltayda jüzdesetin bolamız.

Jalpı sol eldegi qazaqtardan qwrıltayğa şaqıru ğana emes, mädeni baylanıs jasauda da elşiliktermen köbirek keñesip otıramız. Är retki qwrıltayğa elşilikter wsınınatın adamdar boladı, sonday kezde de talaptarın orındap otıramız. Olar bizge jol silteydi – qanday qazaq wyımdarı bar, onıñ qaysısı qanday bağıtta jwmıs jasaydı degen sekildi. Mısalı, Belarustağı elşilikte eki el arasındağı erekşe elşi lauazımındağı Şokanov Çermen Anatol'eviç degen azamat bar, bıltırdan beri sol eldegi Qazaq mädeniet ortalığın qosa basqardı. Sol arqılı köptegen jwmıstar jasadıq.

Qazaq qauımdastığı retinde şeteldegi Qazaqstan elşilikteriniñ keñes-wsınıstarın tıñdap otıru öte mañızdı. Nege deseñiz, key elderde bir emes birneşe qazaq mädeniet ortalıqtarı qwrılğan. Saratovta üş qazaq wyım, bir Mäskeudiñ özinde bes wyım, Türkiyada da bes-altı qazaq wyımı bar. Olardıñ arasında özara baylanıs jüyeli emes. Bwl da bolsa qazaqtıñ qayda da auız birşiliniñ azdığın bildirse kerek. Degenmen biz olarğa wyıtqı boluğa tırısamız. Olardıñ dwrıs jwmıs jasaytını bar, basqası bar. Tipti dini ekstremizmge qwrılğan wyımdarı da boluı mümkin. Äsirese, Türkiyadağı qazaq wyımdarınıñ arasında. Osınday kezde elşilikter bizge qay wyımnıñ qanday jwmıstarmen aynalısatını turalı naqtı keñester beredi. Keyde tipti elşiliktermen qızıl qırman daulasıp, pikir talasıp qalatınımız da bar. Bäri de sol älemdegi qazaqtardıñ basın qosıp, wlttıq birligimizdi saqtau üşin boladı ärine.

– Sizdermen el işinde qanday qoğamdıq wyımdar qwrıltay ayasında nemese özge de şaralarda etene aralasıp, selbesip otıradı?

– Qoğamdıq wyımdardan eñ äueli «Qazaq tili» qoğamımen tığız baylanıs ornatıp kelemiz. Köptegen şaralardı birlesip ötkeremiz, keyde ğılımi eñbekterdi  birlesip şığaramız. «Qazaq tili» qoğamı bizben köp jaqtardan selbestik jasasıp kele jatqan wyım. «Ana tili», «Qazaq ädebieti» sekildi basılımdar da bizdiñ jasağan şaralarğa aqparattıq qoldau körsetip keledi. Keyde arnaulı sandarın dayındap şığaratın basılımdar da bar.

Bwlardan bölek «Er Jänibek» halıqaralıq qoğamdıq qorın atauğa boladı. Osı jolğı qwrıltayğa Düniejüzi qazaqtarınıñ futbol turnirin ötkizip bergeli otır. Bwl jağındağı wsınısına kelistik, birer künde osı is turalı kezdesip aqıldasatın bolamız. Barınşa qauımdastıqqa salmaq salmay, bar jügin özderi köterip alsa dep otırmın.

«Er Jänibek» qorı qauımdastıqpen birlesip bwrında biraz şaralar ötkizgen. 2014 jılı «Er Jänibek batırğa 300 jıl» şarasın jıl boyı Respublikalıq jäne halqaralıq deñgeyde alıp barsa, 2016 jılı «Zwqa batırdıñ 150 jıldığı» qarsañında da kölemdi jwmıstarmen birge, şeteldegi qandastardıñ qatısuımen şağın futbol turnirın sätti ötkizgen bolatınbız.

Özge de «Jerwyıq», «Jeltoqsan», «Jebeu» sındı qoğamdıq wyım da bizben selbese otırıp, qoğamdıq şaralar wyımdastırıp keledi. Bizge oppoziciya bolıp otırğan qoğamdıq wyımdar da bar, är isimizge sın-pikir aytıp jürgen. Men olarğa: «Dwrıs, sınañdar! Biraq, sınağannan keyin öz wsınıstarıñdı beriñder», – deymin. Eger, «bwlay istegeniñ dwrıs emes, mine, mende mınanday wsınıs bar, mınaday jobalar bar» dep keñeser bolsa, qwba-qwp körer edik. Qoğamdıq wyımdardı bılay qoyğanda, şetelden kelip, ğılım doktorlığın qorğağan on beske tarta ğalımdardı şaqırıp, pikirlerin tıñdadıq. Sonıñ arqasında köptegen oy aldıq, ideyalar almastıq. Biz olarğa basılımdarımızğa avtor bolıp, ğılımi maqalalar berudi, aldağı qwrıltayda qolğabıs etudi swradıq. Solay bir tamaşa otırıstar boldı. Tıñ ideyalar men jobalar bolsa ortağa salsın degen oymen qoğamdıq wyımdardı da şaqırdıq. Jaqın arada bir qanşa käsipker jigittermen de kezdeseyin dep otırmın. Sebebi, özderi de wsınıs jasap jatır. Qolğabıs ete alatın jwmıstar bolsa tapsırıñız degen köñilderin bildirip. Özim razı boldım,  rahmetimdi ayttım. Mwnday azamattardan aynalmaysıñ ba?! Älem qazaqtarınıñ dübirli jiınında da biraz jwmıstardı solar moynına köterip almaq. Odan keyingi qauımdastıqtıñ 25 jıldığına da kömektesuge kelisip otır.

– Şetelden keletin qandastardıñ köşi-qon jağdayı qalay qazir? Bwrınğıdan özgerister bar ma? Qauımdastıq alda qanday josparlar jasap otır?

– Özderiñe mälim, 2015 jıldıñ ayağına qaray köşi-qon turalı jaña zañ qabıldandı. Bir-eki jıldan bergi byudjet tapşılığına baylanıstı da köşi-qon isi säl sayabırsıp qalğanı bar. Biraq, Qwdayğa şükir, qazir ekonomikamız qayta rettelip kele jatır. Mwnay bağası tağı qwldırap ketpese, köterile tüsse soğan baylanıstı da köştiñ üdey tüsuinen ümit zor. Üytkeni köşip kelgen ağayınğa jağday jasaluı kerek. Jaña zañ boyınşa negizgi bağıt arnap qonıstandıru bolıp otır. Bizde bwrın kim qayda baram dese sonda şaşırap ketetin, qazir olay emes. Sebebi, köşi-qon migraciya – bwl memlekettiñ sayasatı. Bizdiñ köp wlttı el ekenimiz ras. Qazaq halqınıñ eldegi üles salmağı 70 payızğa jaqındap qaldı. Biz jüz payız wlttıq respublika bolmay-aq qoyayıq,  Armeniya tağı basaqa elderdey, olardıñ jağdayı tağı basqa. Meniñ oyımşa, 75-78 payız bolsaq el twraqtılığında mwrtımızdı balta şappas edi. Bizge soltüstik öñirdegi demografiyanı retteuge tura keledi. Bwl jağında endi, öziñ biletindey, köp jağdaydı aşıp aytuğa kelmeydi. Onı bizdiñ ağayındar tura tüsinbey jatadı. Soltüstik oblıstarda halıq sanı azayu ürdisi qalıptasıp otır. Demografiyalıq tepe-teñdikti saqtap otıru üşin, eñbek küşi jetispeytin öñirlerge şetten kelgen ağayındı şoğırlı türde qonıstandıruğa twra keledi. Eger memleket belgilegen orınğa barsa belgili tiimdilikter boladı.  Jol şığını özgede şığındarı üşin kvota beriledi. Barğan jerinde qızmettik päter de beriledi. Bwrın bwnday joq bolatın. Eger sol päterde bes jıl twratın bolsa, öz basına beriledi. Mamandığı joq bolsa, ükimet altı ay tegin oqıtu arqılı mamandıq beredi. Osınıñ bäri ülken tiimdilik emes pe!  Degenmen, bwl jerde de zorlıq joq. Memleket belgilegen orınğa barğısı kelmese, öz erkimen özge oblıstarda qaluına boladı, oğan da rwqsat. Biraq, jañağıday tiimdilikterden igiliktene almaydı.

Şeteldegi qazaq jastarınıñ elge kelip bilim aluı da ülken mäsele. Şetelden qazaq jastarı kelip tegin oqıp, mamandıq alıp tamır jayuğa mümkindik berer degen ümitimiz bar. Bilim ministrligine Sarıağaş, Öskemen sekildi orındarda jerlik byudjetten qarjı bosatıp, osınday oqu orındarın aşuğa nwsqau beriñizder degen naqtı wsınısımızdı berip otırmız. Al JOO-ğa dayındıq fakul'tetterinde jıl sayın 1500 balanı oqıtıp otırmız. 2 payız kvotası da bar(Şetelden kelgen qandastarğa arnalğan). Biraq, jartısı JOO-ğa tüse almay jatadı. Sebebi, bireuiniñ ortağa üylesimi naşar bolsa, al, keybireuiniñ deñgeyi tömen bolıp jatadı.  Bwdan bwrın şeşilmey kele jatqan mäsele – bwrınğı käsiptik-tehnikalıq uçilişeler qazir tegin bolatın boldı. Osı uçilişelerdi körşiles elderdegi qazaqtar qonıstanğan şekarağa jaqın jerlerde aşu turalı wsınıs bermekpiz.

Eldegi özge wlttı da sırtqa teuip jatqanımız joq, halıqtar dostığın qoldap keldik. Qazaq elindegi wyğır, tatar, özbek, orıs, käris tağı basqa da jüzden astam wltqa bir qazaqstandıq retinde teñ qwqıq berip otırğan elmiz. Al, otanımızğa auır kün tuıp jatsa, kök tudıñ astına jiılıp, «Abılaylap» şabatın eñ aldımen özimizdiñ qazağımız bolatını, kimge bolsa belgili jağday. Sondıqtan biz halqımız sanın respublika köleminde tiisti deñgeyge jetkizuimiz kerek. Ol üşin köşi-qon sayasatı dwrıs boluı kerek. Oğan ükimettik qoldau da bar. Birneşe jıldan beri toqtap qalğan şeteldegi qazaq diasporalarmen jwmıs jasau memlekettik bağdarlamasın qayta iske asırudı aldağı qwrıltayda wsınıs etip qoyamız. Wsınıs qoyıp qana qalmay, jıl soñına deyin jobasın da jasap bekituge beremiz. Memlekettik bağdarlama bolğan soñ, onıñ nätijesi körnekti bolatını anıq.

– Swhbatıñızğa rahmet.

Swhbattasqan: Estay Bojan

“The Qazaq Times”