شىنجاڭنان شىندىق ىزدەگەن شەتەلدىك ءجۋرناليستىڭ وچەركى

بىرقاتار ەلدىڭ قۇقىق قورعاۋشىلارى سوڭعى ەكى جىلدان بەرى شىنجاڭدا ءجۇز مىڭداعان مۇسىلماننىڭ سوتسىز سۇراقسىز لاگەرلەرگە قامالعانىن ايتىپ كەلەدى. بەيجىڭ بيلىگى بولسا بۇل ايىپتاردى جوققا شىعارىپ، اتالمىش لاگەرلەردى ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس جۇرگىزەتىن «ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارى» رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى. جاقىندا شىنجاڭ جەرىنە بارىپ قايتقان BBC سىندى ىقپالدى اقپارات قۇرالىنىڭ ءجۋرناليسى ءوزىنىڭ جول ساپار وچەركىن جاريا ەتتى.  

اتالعان تەلەارنانىڭ ءجۋرناليستى جون سۋدۆورد بۇدان بۇرىنعى شىنجاڭ ساپارىندا بيىك دۋالدى «تاربيەلەۋ لاگەرلەرىنىڭ» سىرتىنان عانا قايتقان ەدى. ونى جاي بۇقاراشا كيىنگەن قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى لاگەردىڭ ماڭىنا جولاتپاي كەرى قايتارىپ وتىرعان. بيىك-بيىك قاراۋىل مۇنارالارىنا الىستان قاراپ، كوپتەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ تابا الماي قايتقان. بۇل جول تاربيەلەۋ لاگەرلەرىمەن ىشكەرىلەي تانىسۋ ۇسىنىسىن قىتاي بيلىگىنىڭ ءوزى جاساعان.

جۋرناليست سۋدۆورد ءوزىنىڭ وچەركىندە شەتەلدىك جۋرناليستەردى اپارعان لاگەرلەردىڭ الدىن الا دايىندالعانىن راستايدى. كۇزەت مۇنارالارى مەن توسقاۋىلداردىڭ ولار كەلەردىڭ الدىندا عانا الىنىپ تاستالعانىن دا بىردەن بايقاعان. ءارى، لاگەردە تاربيەلەنىپ جاتقانداردىڭ جۋرناليستەرگە بەرگەن جاۋاپتارى دا بىردەي ەكەنىنە جانە جاۋاپ بەرۋ كەزىندە ءبارىنىڭ دە مازاسىز كۇيدە تۇرعانىنا نازار اۋدارادى.

«بي-بي-سي» ءجۋرناليستىنىڭ ايتۋىنشا، اسىرەسە ۇيعىر مۇسىلماندار جۋرناليستەرمەن سويلەسكەن كەزدە «ەكسترەميستىك يدەولوگيالارعا اربالعانىن»، «ءبىلىم بەرۋ لاگەرلەرىنە ءوز ەرىكتەرىمەن كەلگەندەرىن»، «سونداي جاقسى ورتالاردا ءوز كوزقاراسىن وزگەرتكىسى» كەلەتىنىن ايتقان.

«ارينە، ولار قىتاي بيلىگىنىڭ ءسوزىن قايتالاپ جاتتى. لاگەردەگىلەردەن سۇراۋ ارقىلى شىندىققا كوز جەتكىزۋ دە وتە قاۋىپتى. سەبەبى، ءبىز كەتكەننەن كەيىن «دۇرىس ەمەس» جاۋاپتارى ءۇشىن ولاردىڭ باسى قاۋىپتە قالۋى مۇمكىن»، – دەيدى جون سۋدۆورد كولەمدى وچەركىندە.

BBC ءجۋرناليسى قىتاي بيلىگىنىڭ شاقىرۋىن قابىل العاننان كەيىن، رەسمي مالىمدەمەلەرمەن شەكتەلمەي، شىندىققا كوز جەتكىزۋگە بارىنشا تىرىسقان. ولار لاگەردەگى تاربيەلەنۋشىلەردىڭ دۋالدارعا جازعان جازۋلارىن جاسىرىن فوتو سۋرەتكە تۇسىرگەن. ارينە، باستابىندا جۋرناليستەر ۇيعىر جازۋىنداعى بۇل ماتىندەردى تۇسىنبەگەن، اۋدارعاننان كەيىن عانا ماعىناسىن بىلگەن. قابىرعالارعا جازىلعان جازۋلاردىڭ بىرىندە «و، قۇدايىم! جۇرەگىم جارىلىپ كەتپەسە يگى ەدى» دەپ جازىلعان ەكەن.

بۇدان تىس، ولار لاگەردەگى تاربيەشىلەرمەن سويلەسۋ كەزىندە، اتالمىش لاگەرلەرگە قىلمىس جاساعاندار ەمەس، «قىلمىس جاساۋى مۇمكىن» دەلىنگەن مۇسىلمان ازشىلىقتارىنىڭ كوبىرەك قامالعانىنا كوز جەتكىزگەن.

شىنجاڭداعى «ۇيرەنۋ لاگەرلەرى» ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەسىپ جاتىر دەپ ايتۋدان بەيجىڭ بيىلىگىنىڭ جاعى سەمگەن ەمەس-ءتى. تاربيەلەنۋشىلەرگە ەكسترەميزمگە بوي ۇرماۋ ءۇشىن تاڭداۋ تاڭداۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى دەپ اقتايدى ولار وزدەرىن. دەگەنمەن، اتالعان جۋرناليستەر بۇنى «تاڭداۋ جاساۋ» دەگەنگە مۇلدە ۇقساتپايدى. ءجۋرناليستىڭ ايتۋىنشا ەكسترەميستىك كوزقاراسى بار دەپ ايىپتالعانداردا تەك ەكى عانا جول بار. ءبىرىنشىسى، سوتتىڭ ۇكىمىنە قارسىلىقسىز باعىنۋ، ەكىنشىسى وسىنداي لاگەرلەرگە كىرۋ.

سونداي-اق، جون سۋدۆورد ەكسترەميزم ۇعىمىنىڭ قىتايدا اسا اۋقىمدى قاراستىراتىنىن باسا ايتادى. «مىسالى، شەتەلدەگى تۋىستارىڭا حابارلاسساڭ دا «ەكسترەميستىك» دەگەن ايىپ تاعىلادى»، – دەيدى سۋدۆورد. ول ءوزىنىڭ وچەركىنىڭ سوڭىندا لاگەردە قامالعانىنا 8 اي بولعان ءبىر ازاماتپەن بولعان ديالوگىن كەلتىرەدى.

«– قانشا ادام «ءبىلىم بەرۋ ورتالىعىن» «تابىستى تامامداپ شىقتى»، – دەپ سۇرادىم ودان. ول بىردەن جاۋاپ بەرگەن جوق. از-كەم ويلانىپ بارىپ:

– بۇل تۋرالى حابارىم جوق ەكەن، – دەپ جاۋاپ قايتاردى. بىراق ول سىبىرلاي سويلەپ، ەتنيكالىق ايىرماشىلىعى مەن ءدىني سەنىمى ءۇشىن ميلليوننان استام ادامنىڭ قامالعانى تۋرالى ايتتى»، – دەيدى. سوڭىندا جون سۋدۆورد: «ونىڭ داۋىسى سىبىرلاي شىقسا دا دۇنيە حالقى ونى ەستىپ، كوڭىل ءبولۋى كەرەك»، – دەپ ءسوزىن تامامدايدى.

“The Qazaq Times”