«جۋسان» وپەراتسياسى: ءسۇريادان ورالعانداردىڭ ءدىني كوزقاراسىن وزگەرتۋ مۇمكىن بە؟

الەمنىڭ ءار ەلىندەگى ەكسترەميزمگە بەرىلگەن جيھادشىل توپتاردى يراك پەن ءسۇريا جەرىنە شاقىرىپ، "حاليفات" جاريالاعان، وزدەرىن "يسلام مەملەكەتى" اتاعان تەررورلىق توپ جەڭىلىسكە ۇشىرادى. بىرىككەن كواليتسيا كۇشتەرى بولسىن، يراك پەن ءسۇريا ءوز ارمياسى بولسىن اتالعان تەررورلىق ۇيىمنىڭ تۇراقتارىن تالقانداپ، جەڭىسكە جەتكەندەرىن جارىسا جاريالادى. دەگەنمەن، ماسەلە سوعىسپەن ءبىر جولاتا شەشىلە سالعان جوق. قازىر ءسۇريا مەن يران جەرىندە تەررورلىق توپتىڭ قولعا تۇسكەن مۇشەلەرى مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى وتىر. ولار ءسۇريادا ء"سۇريانىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەرىنىڭ" قولىندا تۇرمەلەر مەن ارنايى لاگەرلەردە بولسا، يراكتاعىلار ارميانىڭ باقىلاۋىندا نەمەسە تۇرمەلەردە. جاقىندا عانا يراك سوتى ۇيىمعا مۇشە بولعان 3 فرانتسيا ازاماتىن ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتتى. ەگەر، فرانتسيا تارابى مەن حالىقارالىق ۇيىمدار ارالاسپاسا ءبىر ايعا جەتپەيتىن ۋاقىت ىشىندە جازا اتقارىلادى. ال، ءسۇريا مەن يراك جەرىندەگى شەتەلدىك جيھادشىلاردان بولەك، ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى، ايەلدەرى مەن شيەتتەي بالا-شاعاسى ون مىڭداپ سانالادى. بۇلاردى قالاي بىرجاقتى ەتۋ باعدات پەن داماسك ۇكىمەتتەرىنىڭ عانا ەمەس، الەم ەلدەرىنىڭ دە باس قاتىرعان ماسەلەسى بولىپ وتىر. 

ورتا ازيا ەلدەرى اراسىندا قازاقستان العاشقى بولىپ سۇرياعا كەتكەن ازاماتتارىن قايتارىپ كەلدى. بۇل كوپشىلىككە بەلگىلى بولعانىنداي "جۋسان" وپەراتسياسى ارقىلى جۇزەگە استى. جاقىندا عانا تاجىكستان دا ءوز ازاماتتارىن قايتارىپ كەلدى. الايدا، كوپشىلىك اراسىندا ءتۇرلى پىكىرلەر تۋىپ جاتقانى بەلگىلى. سولارعا جاۋاپ رەتىندە جانە "جۋسان" وپەراتسياسىنىڭ ماڭىزى تۋراسىندا وقىرماندارعا مىنا ءبىر سۇحباتتى ۇسىنامىز. 

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن 7-9 مامىر ارالىعىندا «جۋسان-2» وپەراتسياسى جۇزەگە اسىپ، سيريادان 230-دان استام قازاقستان ازاماتى، ونىڭ ىشىندە 156 ءبۇلدىرشىن ەلگە قايتارىلدى.  سونىڭ ىشىندە 18-ءى جەتىم بالالار، 59 ايەل. ۇقك مالىمەتىنشە، سيريادا ءالى 300-گە جۋىق وتانداسىمىز بار.  وسى ورايدا «جۋسان» وپەراتسياسىنىڭ ماڭىزى قانداي،  ەلگە ورالعان قانداستارىمىز ءبىر كەزدەرى ءوزى تاستاپ كەتكەن قوعامعا ءسىڭىسىپ كەتە الا ما دەگەن ساۋالداردىڭ جاۋابىن ءبىلۋ ءۇشىن، ءدىنتانۋشى اسىلبەك سنادينمەن سۇقباتتاسقان ەدىك. 

اسىلبەك مىرزا، وسىمەن ەكىنشى رەت جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «جۋسان» وپەراتسياسىنىڭ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزى قانداي؟

ءدىنتانۋشى اسىلبەك سنادين. فوتو: حابار24.

ءبىزدىڭ تاۋەلسىز جاس مەملەكەتىمىز ءۇشىن بۇل الەمدىك قاۋىمداستىق الدىنداعى وتە ماڭىزدى ءىس شارا. «جۋسان» وپەراتسياسى مەملەكەت ءوز ازاماتتارى ءۇشىن جاۋاپتى ەكەندىگىنىڭ بىردەن ءبىر نىشانى. جالپى ەلىمىز — الەمنىڭ ساياسي كارتاسىندا بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق ارقىلى تانىتقان ەل. بۇل رەتتە ءدىن اتىن جامىلىپ،  قاقتىعىس بولعان ايماقتان ءوز ازاماتتارىن الدىرۋ جانە ول ادامدارعا جاۋاپتى ەكەنىن ءبىلدىرۋ وتە ماڭىزدى جانە باتىل ارەكەت. باتىل دەپ ايتاتىن سەبەبىمىز، ەۋروپانىڭ جانە دە الەمنىڭ باسقا دا مەملەكەتتەرى سيريا جەرىندەگى ءوز ازاماتتارىن قابىلداۋ نەمەسە ولاردان باس تارتۋ جونىندە ءالى دە ناقتى قادامدارعا بارىپ جاتقان جوق. ال ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا كەلەر بولساق، ناق وسى سيريا ماسەلەسى بويىنشا بۇۇ-نىڭ «جەنەۆا — 3» دەپ اتالاتىن بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋ وتىرىستارىنان كەيىن، «استانا — بەيبىت كەلىسسوزدەر» الاڭىن ۇيىمداستىرا الدىق. استانادا رەسمي سيريا بيلىگىنىڭ وكىلدەرى جانە وپپوزيتسيا (دجەيش ال-يسلام) مەن يران، تۇركيا، رەسەي بىرىككەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى. بۇل جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە وسى وتانداستارمىز ورنالىستىرىلعان دەميليتيراتسيالىق ايماقتاردىڭ قۇرىلۋى بولدى.  اتالعان قارۋلى قاقتىعىستاردان تىس كەلىسىم ايماقتارى قانشاما ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. مىنەكەي، وسىنداي اۋقىمدى ءىس-شارالارعا مۇرىندىق بولىپ وتىرعان مەملەكەت ءۇشىن «جۋسان» سەكىلدى وپەراتسيا تەك قانا جاۋاپكەرشىلىك پەن بەدەلدى ارتتىرماسا، كەمىتپەيتىنى انىق. جانە دە بۇل جەردەگى باستى ماقسات «سيريا» نەمەسە «تەرروريزم» ماسەلەسىنەن بۇرىن، ادامداردىڭ ءومىرى جانە قاۋىپسىزدىگى بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.

الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىرلەرگە كوز جۇگىرتسەك، كوپشىلىك سيريادان ەلگە جەتكىزىلگەن قانداستارىمىزدى تاريحي وتانىنا اكەلۋ بوس اۋرەشىلىك دەپ ويلايدى.  ياعني ولاردى «ساتقىن» دەپ سانايدى. ءبىر جاعىنان قاراساڭىز، ولاردىڭ پىكىرى دە قۇپتاۋعا بولادى. ءسىز بۇل تۋرالى نە ويلايسىز؟

بىرىنشىدەن، مىنانى ەسكەرگەن ءجون، ەشكىم بىلگەندىگىنەن اداسقان جوق! تاعى ءبىر ماڭىزدى جاعداي ەلگە قايتارىلىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى —  بالالار مەن ايەلدەر. ال «دجيحادتىك رومانتيكاعا» بەرىلگەن،  دەتسترۋكتيۆتى يسلام اتىن جامىلعان قوزعالىس سيپاتىنا قاراساڭىز، بۇل جەردە ايەلدەردىڭ ءرولى مۇلدە جوق جانە ەشقانداي ماڭىزعا يە ەمەس ەكەنىن كورەسىز. ياعني سيرياعا كەتكەن بۇل ايەلدەر تەك قانا وزدەرىنىڭ كۇيەۋلەرىنىڭ نۇسقاۋىن ورىنداعان دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىز سيريادان راديكالدى، تەرروريست بولعان ارابتاردى نەمەسە سول ەۋروپالىقتاردى الدىرىپ جاتقان جوقپىز، ءوزىمىزدىڭ قاراكوز قازاقتار.  بۇلار — ءسىز بەن ءبىزدىڭ تۋىسىمىز بولماسا دا، كەلەسى ءبىر قازاقتىڭ باۋىر ەتى — بالاسى، اعاسى مەن ءىنىسى، اپكەسى مەن قارىنداسى. «جۋسان» ارقىلى ءوزىمىزدىڭ قاراكوز قازاقتارعا جاڭا ءومىر باستاۋعا مۇمكىندىك بەرىپ جاتىرمىز. ءدال وسى ماسەلەگە پاراللەل بولا الاتىن مىنا مىسالعا قاراڭىز، ەۋروپانىڭ كەي مەملەكەتتەرىنەن كەزىندە سيرياعا حاليفاتقا قىزمەت ەتۋگە  «جىنىستىق جيحاد» دەگەن جەلەۋمەن اتتانعان جاس قىزدار كوپ بولدى. سونداعى كەيىپكەردىڭ ءبىرى بريتانيالىق شاميما بەگۋمنىڭ وقيعاسىن ەسكە الايىق، 19 جاسار قىز ءوزىنىڭ قۇربىلارىمەن حاليفات سودىرلارىنا جىنىستىق قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن وتانىن تاستاپ كەتەدى. بۇل ازاماتشالار و باستان قايدا بارا جاتقاندارىن ءبىلدى. «حالىقارالىق راديكيليزاتسيانى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» 2018 جىلعى دەرەكتەرى بويىنشا، دايش تىڭ قاتارىنا الەم بويىنشا 41 490 ادام قوسىلعان.  ولاردىڭ 13 پايىزى ايەلدەر، ونىڭ ىشىندە 4600-دەي ءجاسوسپىرىم مەن بويجەتكەندەر بار.  ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەۋروپادان. بۇگىندەرى مىنە وسى ازاماتشالاردان  ەۋروپا مەملەكەتتەرى باس تارتىپ جاتىر. قازاقستانعا كەلەر بولساق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن  بالاسىن ارقالاپ نەمەسە جالعىز ءوزى «جيحادقا» اتتانعان ايەلدەردىڭ وقيعاسى تۋرالى مالىمەت كەزدەسكەن ەمەس. ءبىر عانا ءسات بار، ول قازاق قىزى سيريادا جۇرگەن قازاق جىگىتىمەن عالامتور ارقىلى سويلەسىپ، نەكەسىن قيىپ شەكارادان وتكەن. سول سەبەپتى ەۋروپا نەمەسە باسقا دا ايماقتارداعى «راديكالدى ليريزممەن» اۋىرعان نازىك جاندىلارمەن بىزدەگى ءوز قالاۋىنان تىس، قاتاڭ ءدىني دوگمالاردىڭ قۇربانى بولعان ايەلدەردى سالىستىرۋعا كەلمەيدى دەپ ويلايمىن.

سيريادان ورالعان قانداستارىمىزدىڭ بۇرىنعى ءدىني كوزقاراستارىن وزگەرتۋ مۇمكىن بە؟ ولار قاراپايىم ازامات رەتىندە قوعام قاتارىنا قوسىلىپ كەتە الا ما؟

ەشقانداي ازاماتتىڭ تاعدىرىن عالامتوردا  پىكىر نەمەسە جازبا جازىپ، شەشە سالۋعا ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز جوق! البەتتە، بۇل ازاماتتاردىڭ قوعامىمىزدىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولۋىنا بارلىق جاعداي جاسالعان دەۋگە بولادى. وڭالتۋ ورتالىقتارىندا ولارعا بارىنشا كاسىبي كومەك كورسەتىلەدى. بىزدە ءدىننىڭ دەسترۋكتيۆتى، راديكالدى كونسترۋكتتارىن تانىپ، ولارمەن سول دەڭگەيدە جۇمىس جاساپ، قاتە تۇسىنگەن جەرلەرىن قايتا ءتۇسىندىرىپ، ءدىني تانىمىن ءداستۇرلى قازاقي باعىتقا بۇرا الاتىن ماماندار جەتكىلىكتى. بۇل تەك ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە عانا. ەشقانداي ازاماتتىڭ تاعدىرىن عالامتوردا  پىكىر نەمەسە جازبا جازىپ، شەشە سالۋعا ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز جوق. ەگەر رايىنان قايتپايتىنداي نەمەسە قىلمىستى ەكەنى راستالاتىن جاعداي بولسا، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى اتالعان فاكتورلاردى ءوز نازارىنا الاتىنى انىق. سوندىقتان كىمنىڭ بولسىن ادامزات الدىنداعى قىلمىسى جاۋاپسىز قالمايدى دەپ سەنەمىن!

الەمدەگى وزگە ەلدەر پراكتيكاسىندا وسىنداي «جۋسان» سىندى وپەراتسيالار بار ما؟

ءيا، جۇرگىزىلىپ جاتقان رەپاترياتسيالىق جۇمىستار بار.  الايدا ءدال «جۋسان» جوباسى سەكىلدى ءوز ازاماتتارىن قايتارىپ جاتقان وپەراتسيالار جوقتىڭ قاسى. رەسمي دايش سيريا جەرىندە جەڭىلىس تاۋىپ، كۇيرەپ جاتقانىمەن، ەلدەگى قارۋلى قاقتىعىستار مەن سيريا مەملەكەتىنىڭ رەسمي بيلىگىنە قارسى، سول جەردەگى گەوساياسي ويىندارعا مۇددەلى توپتاردىڭ اسەرىنەن ورىن الىپ وتىرعان جاعداي وتە كۇردەلى. ءبىزدىڭ جاعدايمىزدا سيريا مەملەكەتىنىڭ رەسمي بيلىگىمەن جانە رەسەي تاراپىنان كورسەتىلىپ جاتقان قولداۋلار ءدال وسىنداي وپەراتسيانى ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ال ەندى باسقا ەلدەردىڭ ازاماتتارى بوسقىن رەتىندە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كومەگىمەن ەۋروپانىڭ، تۇركيانىڭ بوسقىنداردى قابىلداۋ ورتالىقتارىنا ورنالاستىرىلىپ جاتقانىمەن، كوپتەگەن ادامدار  ءالى دە سول دەميليتيريزاتسيالانعان ايماقتاردا قالىپ قويدى.

سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان: ايجان باقداۋلەتقىزى

“The Qazaq Times”