ورتا شىعىستاعى جاڭا سوعىس قاۋپى نەمەسە اقش پەن يران سوعىسقا بەت الدى ما؟

سوڭعى بىرەر اپتادا الەمنىڭ اقپارات كەڭىستىگى «اقش يرانمەن سوعىسا ما؟» نەمەسە «قايشىلىقتىڭ باسقا شەشىمى تابىلماسا سوعىستى قاي تاراپ ءبىرىنشى باستاۋى مۇمكىن؟» دەگەن سۇراقتاردى كوبىرەك تالقىلاپ جاتىر. قازىرگى تاڭداعى حالىقارالىق ەڭ وزەكتى بۇل تاقىرىپتى سايتىمىز نازاردان تىس قالدىرعان جوق. بىرنەشە جىلعى كونتەنتتەرىمىزدەن اقش-يران قاتىناسىنىڭ قايشىلىققا قالاي ۇلاسقانى تۋرالى دا تولىق جاۋاپ تابۋعا بولادى. سولاي دا، سوڭعى كەزدەرى ءتىپتى دە وزەكتىلەنە تۇسكەن بۇل تاقىرىپقا بارىنشا جان-جاقتى توقتالا كەتەلىك.  

نە بولعان ەدى؟

يران مەن اقش اراسىنداعى «داۋدىڭ باسى» نە ەكەنىن كوزقاراقتى جۇرتقا بەلگىلى. ەكى ەلدىڭ شيەلەنىسكەن قايشىلىققا كەلۋ بارىسى سايتىمىزدان تىس، وزگە دە قازاقستاندىق اقپارات قۇرالدارىندا ايتىلىپ كەلەدى. ەگەر قايتالاۋ كەرەك بولسا، ءبىر عانا – «يادرولىق ماسەلە» دەگەن سوزبەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

حالىقارالىق ەرەجەدە ورناپ قالعان مىناداي ءبىر «كەسىلمەيتىن شورە» بار،  ول – «قازىرگە دەيىن يادرولىق قارۋ جاساپ ۇلگىرگەندەر عانا يادرولىق قارۋ ۇستاۋ قۇقىعىنا يە، بۇدان بىلاي ەشبىر ەل يادرولىق قارۋ جاساۋىنا بولمايدى». بۇل حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا «يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ»، «جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلاردى وندىرۋگە قارسى» تۇرۋ دەگەن سەكىلدى، تاعى باسقا دا تولىپ جاتقان ەرەجە، قاۋلىلارمەن بەكىتىلگەن. ال، يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىندا قۋاتتى ەنەرگيا قاينارىنا قول جەتكىزۋمەن قاتار، يادرولىق قارۋعا يە بولۋ ماقساتىنىڭ دا بار  ەكەنى ءسوزسىز. ارينە، عالامدىق تۇراقتىلىق تۇرعىسىنان العاندا يادرولىق قارۋدىڭ كوبەيۋى قولداۋعا بولمايتىن ءۇردىس. اسىرەسە، يادرولىق قارۋدان جانە سونى سىناۋدان كوپ زارداپ شەككەن، سوڭىندا وزىندە بار جاپپاي قىرىپ-جويعىش قارۋلاردان باس تارتقان قازاقستان ءۇشىن توڭىرەگىمىز تولى سۋىق قارۋلى ەلگە اينالۋى قۋانارلىق ءىس ەمەس. بىراق، يران ءوز تۇرعىسىنان يادرولىق ارسەنالعا مۇددەلى بولدى، ونىڭ دا وزىندىك «قيسىندى» سەبەبى بار ەدى.

يران وڭىردە (ورتا شىعىستا) يزرايل جانە ساۋد ارابياسى سىندى ەكى ەلمەن ستراتەگيالىق قارسىلاس سانالادى. بۇلاردىڭ ەكەۋى دە اقش-تىڭ وڭىردەگى ىرگەلى وداقتاستارى، ءارى يزرايل الەمدەگى ساناۋلى عانا يادرولىق قارۋعا يە ەلدەردىڭ ءبىرى (8-ءشى ورىنداعى يادرولىق ەل يزرايلدە 120-عا جۋىق يادرولىق قارۋى بار دەلىنەدى).  تەھران (تەگەران) ستراتەگيالىق باسەكەلەستەرى قاتارىندا باسىمدىققا يە بولۋ ءۇشىن يادرولىق ارسەنالعا مۇددەلى ەدى، ونىڭ ۇستىنە يراندا يادرولىق قارۋعا يە بولۋعا مۇمكىندىكتەر سولتۇستىك كورەيادان الدە قايدا كوبىرەك بولعان. بۇل ءۇشىن رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ جانە پاكىستاننىڭ تەحنولوگياسىنا قول جەتكىزۋگە دە مۇمكىندىگى بار. ال، قۇراما شتات بۇعان قارسى بولدى. يراننىڭ كۇشەيۋى اقش-تىڭ ورتا شىعىستاعى مۇددەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزەتىن ەدى.

يراننىڭ يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزۋگە دەگەن تالپىنىسى اقش باستاعان باتىس ەلدەرىن الاڭداتتى. يرانعا قارسى ەكونوميكالىق سانكتسيالار كۇشەيدى. بۇل كەزدە يران پرەزيدەنتى احمادينەجادتىڭ سىرتقى ساياسي باعىتى دا باتىس ەلدەرىنە ۇناي قويمادى. قازىرگى پرەزيدەنتى حاسان رۋحاني بيلىككە كەلەردە باتىس ەلدەرى يراننىڭ قاتاڭ سىرتقى ساياساتى وزگەرىپ كەلىسسوزدەرگە كەلەدى دەپ كۇتتى، ءارى سولاي بولدى. 2015 جىلى يران مەن وزگە التى ەل (اقش، بريتانيا، فرانتسيا، گەرمانيا، رەسەي جانە قىتاي) «ورتاق قادام» دەپ اتالاتىن يادرولىق كەلىسىمگە كەلدى. ول بويىنشا يران يادرولىق باعدارلاماسىن شەكتەيدى، بۇۇ تارابىنان باقىلاۋشى ەكسپەرتتەردىڭ تەكسەرۋىن قابىل الادى; باتىس ەلدەرى يرانعا قارسى سانكتسياسىن الىپ تاستايتىن بولىپ كەلىستى.

كەلىسىم ترامپ بيلىگىنىڭ ەكىنشى جىلى بۇلىنە باستادى. بىلتىر وسى ۋاقىتتا اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ كەلىسىمنەن بىرجاقتى شىعىپ كەتتى، ءبىر كۇننەن كەيىن يرانعا قارسى سانكتسيالار قايتا ىسكە قوسىلدى. كۇز ايلارىنىڭ سوڭىندا يرانعا قارسى سانكتسيا ءبىر ەسە كۇشەيتىلدى. ال، جاقىندا يراننىڭ بارلىق مۇناي ەكسپورتىن تىعىرىققا تىرەگەن جاڭا شەشىمى جاريا بولدى. بۇل شىنىندا يران ەكونوميكاسى ءۇشىن اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. يران پرەزيدەنتى رۋحاني كەزەكتى ءبىر مالىمدەمەسىندە اقش ەكونوميكالىق قىسىمىنىڭ اسەرىنەن يران ەكونوميكاسى شىعاناق سوعىسى (يران-يراك سوعىسى) كەزىندەگى جاعدايدان دا قيىن كۇيگە تۇسكەنىن ايتقان ەدى.

نە بولماق؟

تاپ وسى كەزەڭدە، اقش-يران جاعدايى تۋرالى بولجام اراسىندا ەكى ءتۇرلى پىكىر تالاستى كۇيدە تۇر. ءبىرىنشى پىكىردىڭ ءتۇپ-توركىنى ترامپ ۇكىمەتىنە بارىپ تىرەلەدى. ترامپ ۇكىمەتى وسىدان بۇرىن يراندى اقش-تىڭ ورتا شىعىستاعى اسكەري بازالارىنا قارسى شابۋىل ۇيىمداستىرۋعا دايىندالىپ جاتىر دەپ مالىمدەدى. بىراق، يراننىڭ الدىمەن قارۋ قولدانۋىنا ءشۇباسىز سەندىرەتىن دالەل جوق. اقش تارابى ترامپ ۇكىمەتىنىڭ بۇل دەگەنىنە تولىق كەلىسپەسە دە، يرانعا جاقىن اسكەري بازالارىنداعى دايىندىقتى كۇشەيتتى: اسكەرلەرىن كوبەيتتى; اسكەري تەحنيكالارىن سۇرىپتادى; يراكتان ديپلوماتتارىن شىعارىپ كەتتى (اقش-يران اراسىنداعى قاقتىعىستا يران جەرى دە ۇرىس مايدانى بولىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. وندا اقش-تىڭ ماڭىزدى اسكەري بازالارى بار). سونىمەن بىرگە ترامپ ۇكىمەتىنىڭ يرانعا قاراتقان ەسكەرتۋى دە قاتاڭ. ەگەر، يران نەمەسە سول ەلدىڭ قولداۋىنداعى كەيبىر قارۋلى توپتار اقش-تىڭ ورتا شىعىستاعى قانداي دا ءبىر مۇلكىنە (ەلشىلىكتەرى، بازالارى، قۇرىلىستارى، كومپانيالارى، كەمەلەرى ت.ب.) زيان كەلتىرسە، اۋىر سوققى قايتارماق.

ال، تاعى ءبىر كوزقاراس قايشىلىقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن اقش-قا ارتادى. بۇل كوزقاراس جاعىندا يرانمەن قاتار وسىعان دەيىن اقش-قا وداقتاس بولىپ كەلگەن بىرقاتار ەۋروپالىق ەلدەر دە بار. ولار ترامپ ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمنەن بىرجاقتى شىعىپ كەتۋى قايشىلىقتى ءورشىتتى دەپ سانايدى. ترامپتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى بولتون مەن مەملەكەتتىك حاتشى پومپەونى «يراندى جەك كورەتىن ساياساتكەرلەر» دەگەن دە پىكىرلەر بار. جانە بۇلار يراننىڭ رەجيمىن وزگەرتۋدى، اقش-تىڭ وڭىرلىك ستراتەگياسىنا كەدەرگى كەلتىرمەيتىن جاڭا بيلىك ورناتۋدى كوزدەيدى، ول ءۇشىن ەكونوميكالىق قىسىم ناتيجە بەرمەسە، كۇش قولدانۋدان دا تايىنبايدى دەپ قارايدى.

بۇل ەكى كوزقاراستىڭ ءبىر باسىندا اقش، ءبىر باسىندا يران تۇر داعى، كەيبىر ماسەلەلەرگە ماقساتتى كوز جۇما قاراپ جاتقانى دا بايقالادى. ايتالىق، ەكى تاراپ كەلىسسوزگە دەيىن ۇمتىلىس تانىتپاي كەلەدى. تەھران بيلىگى ەۋروپا ەلدەرىن ارا اعايىندىققا شاقىرىپ، اقش ەكونوميكالىق قىسىمى ەل ەكونوميكاسىن تۇرالاتقانىن، كەلىسىمگە قول قويعان وزگە ەلدەر، كەلىسىمدى قۇرمەتتەپ جاعدايدى دۇرىستاماسا، يران دا قاجەتتى شارالارعا باراتىنىن ەسكەرتتى. ياعني، بارلىق كەلىسىمدى قايىرىپ قويىپ، ۋران بايىتۋدى قولعا الىپ، يادرولىق باعدارلامانى دامىتا تۇسپەك. ەگەر يران بۇنداي قادامعا باراتىن بولسا، وندا ترامپ ۇكىمەتىنە دە كۇش قولدانۋعا سەبەپ دايىن.

بولسا قالاي؟

«سوعىس بولماي-اق قويسىن» دەيمىز. ادامنىڭ جاۋى ادام بولعانداي كورىنىپ، سوعىس اشقانىمەن، ادامزات ءۇشىن ناعىز جاۋدىڭ سوعىس ەكەنىن ەكى رەتكى دۇنيە سوعىسى دالەلدەپ تاستادى. الەم ەلدەرىن الاڭداتاتىنى دا سول، كەلىسسوزگە كەلگىسى كەلمەيتىن ەكى ەل سوعىستى تاڭداسا وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك بۇعان دەيىن بولماعان اۋىر جاعدايعا ۇشىراماق. سەبەبى، يراندى بۇرىنعى يراك، ليۆيا، سۇريامەن سالىستىرۋعا مۇلدە بولمايدى. بۇل ەلدەرگە قاراعاندا يراننىڭ الەۋەتى الدە قايدا جوعارى، ەگەر باتىستىڭ ەكونوميكالىق سانكتسيالارى بولماعاندا ساۋد ارابيانىڭ ورنىنا ورتا شىعىستان شىققان «ۇلكەن جيىرمالىق» مۇشەسى يران بولۋى دا مۇمكىن ەدى. حالقىنىڭ سانى دا ساۋد ارابياسىنان ەكى ەسە كوپ جانە تۇرعىندارى ساۋد ارابياداعىداي مۇناي سالاسىنا كوبىرەك تاۋەلدى ەمەس. ياعني، ەل ەكونوميكاسى سالىستىرمالى كوپ سالالى. اسكەري قۋاتى دا جوعارىدا اتالعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قۋاتتى. ءتىپتى، كەيبىر سالالاردا ساۋد ارابياسىنىڭ ارمياسىنان الەۋەتتى. ايتالىق، شىعاناق سوعىسى كەزىندە سىننان وتكەن تەڭىز كۇشتەرى مەن ارتيللەريالىق كۇشتەرى بار. بۇعان دەربەس جاسالعان زىمىران قارۋلارىن قوسقاندا بولۋى مۇمكىن سوعىستىڭ جەڭىمپازى اتالماسا دا، قۇراما شتات ءۇشىن از شىعىن ەمەس.

ترامپ قاتاڭ پوزيتسيا تانىتقانىمەن، تۇبەگەيلى سوعىستى قالامايتىنى تۋرالى رەسپۋبليكالىق پارتيانى قولداۋشى امەريكالىق باسىلىمدار جازىپ جاتىر. ارينە، قازىرگى جاعدايدا شەتەلگە اسكەر شىعارىپ سوعىسۋ ترامپ ءۇشىن ءتيىمسىز ەكەنى ايتپاسادا تۇسىنىكتى. ەڭ ءبىرىنشى سەبەپ، اقش-تىڭ كەلەسى پرەزيدەنت سايلاۋى. ءبىر پرەزيدەنتتىڭ ەكىنشى كەزەگىن جالعاستىرماي كەتىپ قالۋى، اقش تاريحىندا جوق دەسەك تە، 45-ءشى پرەزيدەنت ءۇشىن سايلاۋ ناتيجەسى ماڭىزدى. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر ماسەلەلەرگە بايلانىستى ترامپتىڭ ەلدەگى قولداۋى اۋەلگىدەن تومەندەپ كەتتى.

ەكىنشىدەن، ترامپ اكىمشىلىگى بۇرىنعى اقش ۇكىمەتتەرىنە قاراعاندا الەم الدىندا سەنىمدىلىككە يە ەمەس. ەۋروپالىق وداقتاستارى دا ترامپتىڭ كەيبىر شەشىمدەرىنە قارسى كوزقاراستا. ونىڭ ۇستىنە قىتايمەن اراداعى ساۋدا سوعىسى، مەكسيكا شەكاراسىنداعى قورعان دۋالى، رەسەيمەن ورتا قاشىقتىقتاعى زىمىران كەلىسىمىنەن شىعۋ سىندى قادامدارىنا بايلانىستى وداقتاستارىنىڭ، ءتىپتى ناتو-دا پىكىرى بىردەي ەمەس. ارينە، اقش-تىڭ اسكەري بازالارى شابۋىلعا ۇشىراپ جاتسا، تارمپ سايلاۋ ءۇشىن سوعىسپايمىن دەپ وتىرمايدى.

بىراق، يراننىڭ دا كوزسىز تاۋەكەلدىكپەن اقش بازالارىنا ءبىرىنشى شابۋىل جاساۋى ەكىتالاي. ير قارۋلى كۇشتەرى وڭىردە ءوز قۋاتىن اسىرا كورسەتكىسى كەلگەنىمەن، اقش-پەن سالىستىرعاندا ءوز شاماسىندا انىق بىلەدى. دەگەنمەن، BBC مەن VOA ساراپشىلار، قاقتىعىس بولعان كۇندە جانە ۇزاققا سوزىلعان جاعدايدا يراننىڭ بىرقاتار ارتىقشىلىقتارىنىڭ دا بار ەكەنىن ەسكەرتەدى.

يزرايل مەن ساۋد ارابياسى ترامپتىڭ قاتاڭ سوققى بەرۋىنە دە قارسى ەمەس. سەبەبى، ولار يراندى باستى قاۋىپتى جاۋى رەتىندە كورەدى. يراننىڭ دا ولارعا بەلگىلى دەڭگەيدە قاتەر ءتوندىرىپ وتىرعانى شىن. الايدا، يسپانيا، گەرمانيا، گوللانديا قاتارلى ەۋروپالىق ەلدەرى اقش-پەن وداقتاس رەتىندە يرانعا قارسى ارەكەت جاسامايتىنىن قازىردەن بايقاتىپ، ورتا شىعىستا اقش-پەن بىرگە وتكىزۋدى جوسپارلاعان اسكەري شارالارىن توقتاتتى. دەمەك، يرانعا قارسى اقش-تىڭ اسكەري وداقتاستارى 2003 جىلعى يراك سوعىسى كەزىندەگىدەي بولماۋى مۇمكىن. يراك سوعىسى قۇرلىق سوعىسى دەۋگە بولادى. ەگەر يرانمەن قاقتىعىسۋعا تۋرا كەلسە، اقش ىرىقسىز تۇردە اۋە جانە سۋ ءۇستى سوعىسىنا تۇسەدى. تەڭىز جانە اۋە كۇشتەرى الەمدى مويىنداتقانىمەن، گەوگرافيالىق تيىمدىلىك يران جاعىندا تۇر.

بۇدان دا باسقا اقش ءۇشىن سوعىستىڭ ءتيىمسىز بولاتىنىنا سەبەپتەر بار. مىسالى، رەسەي مەن قىتاي سىندى اقش-تىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەستەرىنىڭ ىقپالى بارعان سايىن كۇشەيىپ، الەم ەكى ۇيەككە قاراي قايتا جىكتەلە باستاعان تۇستا، يرانعا قارسى سوعىسۋ اقش-تىڭ مۇددەسىنە پايدالى بولا قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە يراننىڭ الەم قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن باستى قاتەر ەكەنىنە دە كوپ ەل سەنە بەرمەيدى. بۇل اقش-تى الەم بەيبىتشىلىگىن قورعاۋشى رەتىندە كورسەتپەسى انىق. سوندىقتان، ترامپ ۇكىمەتى قالاعان كۇننىڭ وزىندە ۋاشينگتوننىڭ وزگە بيلىك كۇشتەرى سوعىستى تاڭداي قويماسى انىق. اقش بازالارى سوققىعا ۇشىراپ جاتسا، سول دەڭگەيدەگى جاۋاپتار قايتارىلار، بىراق تۇبەگەيلى تەكە-تىرەس سوعىسىنىڭ قيسىنى ازىراق. سوعىستى اقش تا، يران دا بىردەي قالاپ وتىرعان جوق. تەك، كەلىسىمگە كەلگىسى كەلمەيتىن بىرقاتار ۇستانىم مەن كوزقاراس قايشىلىعى داعدارىسقا تىرەپ تۇر. ەگەر وسىنىڭ بارىنە قاراماستان قاقتىعىس بولىپ جاتسا، سوعىستى كىمنىڭ باستاعانى ەشكىمگە ماڭىزدى بولماي قالۋى دا مۇمكىن.

“The Qazaq Times”