AQŞ pen Iran soğıstı qalay ma? Foto: Daily Express.

Soñğı birer aptada älemniñ aqparat keñistigi «AQŞ Iranmen soğısa ma?» nemese «Qayşılıqtıñ basqa şeşimi tabılmasa soğıstı qay tarap birinşi bastauı mümkin?» degen swraqtardı köbirek talqılap jatır. Qazirgi tañdağı halıqaralıq eñ özekti bwl taqırıptı saytımız nazardan tıs qaldırğan joq. Birneşe jılğı kontentterimizden AQŞ-Iran qatınasınıñ qayşılıqqa qalay wlasqanı turalı da tolıq jauap tabuğa boladı. Solay da, soñğı kezderi tipti de özektilene tüsken bwl taqırıpqa barınşa jan-jaqtı toqtala ketelik.  

Ne bolğan edi?

Iran men AQŞ arasındağı «daudıñ bası» ne ekenin közqaraqtı jwrtqa belgili. Eki eldiñ şielenisken qayşılıqqa kelu barısı saytımızdan tıs, özge de qazaqstandıq aqparat qwraldarında aytılıp keledi. Eger qaytalau kerek bolsa, bir ğana – «yadrolıq mäsele» degen sözben tüsindiruge boladı.

Halıqaralıq erejede ornap qalğan mınaday bir «kesilmeytin şöre» bar,  ol – «qazirge deyin yadrolıq qaru jasap ülgirgender ğana yadrolıq qaru wstau qwqığına ie, bwdan bılay eşbir el yadrolıq qaru jasauına bolmaydı». Bwl halıqaralıq qauımdastıqta «yadrolıq qarudı taratpau», «jappay qırıp-joyatın qarulardı öndiruge qarsı» twru degen sekildi, tağı basqa da tolıp jatqan ereje, qaulılarmen bekitilgen. Al, Irannıñ yadrolıq bağdarlamasında quattı energiya qaynarına qol jetkizumen qatar, yadrolıq qaruğa ie bolu maqsatınıñ da bar  ekeni sözsiz. Ärine, ğalamdıq twraqtılıq twrğısınan alğanda yadrolıq qarudıñ köbeyui qoldauğa bolmaytın ürdis. Äsirese, yadrolıq qarudan jäne sonı sınaudan köp zardap şekken, soñında özinde bar jappay qırıp-joyğış qarulardan bas tartqan Qazaqstan üşin töñiregimiz tolı suıq qarulı elge aynaluı quanarlıq is emes. Biraq, Iran öz twrğısınan yadrolıq arsenalğa müddeli boldı, onıñ da özindik «qisındı» sebebi bar edi.

Iran öñirde (Orta Şığısta) Izrail' jäne Saud Arabiyası sındı eki elmen strategiyalıq qarsılas sanaladı. Bwlardıñ ekeui de AQŞ-tıñ öñirdegi irgeli odaqtastarı, äri Izrail' älemdegi sanaulı ğana yadrolıq qaruğa ie elderdiñ biri (8-şi orındağı yadrolıq el Izrail'de 120-ğa juıq yadrolıq qaruı bar delinedi).  Tehran (Tegeran) strategiyalıq bäsekelesteri qatarında basımdıqqa ie bolu üşin yadrolıq arsenalğa müddeli edi, onıñ üstine Iranda yadrolıq qaruğa ie boluğa mümkindikter Soltüstik Koreyadan älde qayda köbirek bolğan. Bwl üşin Reseydiñ, Qıtaydıñ jäne Päkistannıñ tehnologiyasına qol jetkizuge de mümkindigi bar. Al, Qwrama Ştat bwğan qarsı boldı. Irannıñ küşeyui AQŞ-tıñ Orta Şığıstağı müddesine keri äserin tigizetin edi.

Irannıñ yadrolıq qaruğa qol jetkizuge degen talpınısı AQŞ bastağan Batıs elderin alañdattı. Iranğa qarsı ekonomikalıq sankciyalar küşeydi. Bwl kezde Iran prezidenti Ahmadinejadtıñ sırtqı sayasi bağıtı da Batıs elderine wnay qoymadı. Qazirgi prezidenti Hasan Ruhani bilikke kelerde Batıs elderi Irannıñ qatañ sırtqı sayasatı özgerip kelissözderge keledi dep kütti, äri solay boldı. 2015 jılı Iran men özge altı el (AQŞ, Britaniya, Franciya, Germaniya, Resey jäne Qıtay) «Ortaq qadam» dep atalatın yadrolıq kelisimge keldi. Ol boyınşa Iran yadrolıq bağdarlamasın şekteydi, BWW tarabınan baqılauşı ekspertterdiñ tekseruin qabıl aladı; Batıs elderi Iranğa qarsı sankciyasın alıp tastaytın bolıp kelisti.

Kelisim Tramp biliginiñ ekinşi jılı büline bastadı. Bıltır osı uaqıtta AQŞ prezidenti Donal'd Tramp kelisimnen birjaqtı şığıp ketti, bir künnen keyin Iranğa qarsı sankciyalar qayta iske qosıldı. Küz aylarınıñ soñında Iranğa qarsı sankciya bir ese küşeytildi. Al, jaqında Irannıñ barlıq mwnay eksportın tığırıqqa tiregen jaña şeşimi jariya boldı. Bwl şınında Iran ekonomikası üşin auır soqqı bolıp tidi. Iran prezidenti Ruhani kezekti bir mälimdemesinde AQŞ ekonomikalıq qısımınıñ äserinen Iran ekonomikası Şığanaq soğısı (Iran-Irak soğısı) kezindegi jağdaydan da qiın küyge tüskenin aytqan edi.

Ne bolmaq?

Tap osı kezeñde, AQŞ-Iran jağdayı turalı boljam arasında eki türli pikir talastı küyde twr. Birinşi pikirdiñ tüp-törkini Tramp ükimetine barıp tireledi. Tramp ükimeti osıdan bwrın Irandı AQŞ-tıñ Orta Şığıstağı äskeri bazalarına qarsı şabuıl wyımdastıruğa dayındalıp jatır dep mälimdedi. Biraq, Irannıñ aldımen qaru qoldanuına şübäsiz sendiretin dälel joq. AQŞ tarabı Tramp ükimetiniñ bwl degenine tolıq kelispese de, Iranğa jaqın äskeri bazalarındağı dayındıqtı küşeytti: äskerlerin köbeytti; äskeri tehnikaların swrıptadı; Iraktan diplomattarın şığarıp ketti (AQŞ-Iran arasındağı qaqtığısta Iran jeri de wrıs maydanı bolıp ketui ğajap emes. Onda AQŞ-tıñ mañızdı äskeri bazaları bar). Sonımen birge Tramp ükimetiniñ Iranğa qaratqan eskertui de qatañ. Eger, Iran nemese sol eldiñ qoldauındağı keybir qarulı toptar AQŞ-tıñ Orta Şığıstağı qanday da bir mülkine (elşilikteri, bazaları, qwrılıstarı, kompaniyaları, kemeleri t.b.) ziyan keltirse, auır soqqı qaytarmaq.

Al, tağı bir közqaras qayşılıqtıñ jauapkerşiligin AQŞ-qa artadı. Bwl közqaras jağında Iranmen qatar osığan deyin AQŞ-qa odaqtas bolıp kelgen birqatar europalıq elder de bar. Olar Tramp ükimetiniñ kelisimnen birjaqtı şığıp ketui qayşılıqtı örşitti dep sanaydı. Tramptıñ wlttıq qauipsizdik jönindegi keñesşisi Bolton men memlekettik hatşı Pompeonı «Irandı jek köretin sayasatkerler» degen de pikirler bar. Jäne bwlar Irannıñ rejimin özgertudi, AQŞ-tıñ öñirlik strategiyasına kedergi keltirmeytin jaña bilik ornatudı közdeydi, ol üşin ekonomikalıq qısım nätije bermese, küş qoldanudan da tayınbaydı dep qaraydı.

Bwl eki közqarastıñ bir basında AQŞ, bir basında Iran twr dağı, keybir mäselelerge maqsattı köz jwma qarap jatqanı da bayqaladı. Aytalıq, eki tarap kelissözge deyin wmtılıs tanıtpay keledi. Tehran biligi Europa elderin ara ağayındıqqa şaqırıp, AQŞ ekonomikalıq qısımı el ekonomikasın twralatqanın, kelisimge qol qoyğan özge elder, kelisimdi qwrmettep jağdaydı dwrıstamasa, Iran da qajetti şaralarğa baratının eskertti. YAğni, barlıq kelisimdi qayırıp qoyıp, uran bayıtudı qolğa alıp, yadrolıq bağdarlamanı damıta tüspek. Eger Iran bwnday qadamğa baratın bolsa, onda Tramp ükimetine de küş qoldanuğa sebep dayın.

Bolsa qalay?

«Soğıs bolmay-aq qoysın» deymiz. Adamnıñ jauı adam bolğanday körinip, soğıs aşqanımen, adamzat üşin nağız jaudıñ soğıs ekenin eki retki dünie soğısı däleldep tastadı. Älem elderin alañdatatını da sol, kelissözge kelgisi kelmeytin eki el soğıstı tañdasa öñirlik qauipsizdik bwğan deyin bolmağan auır jağdayğa wşıramaq. Sebebi, Irandı bwrınğı Irak, Liviya, Süriyamen salıstıruğa mülde bolmaydı. Bwl elderge qarağanda Irannıñ äleueti älde qayda joğarı, eger Batıstıñ ekonomikalıq sankciyaları bolmağanda Saud Arabiyanıñ ornına Orta Şığıstan şıqqan «Ülken Jiırmalıq» müşesi Iran boluı da mümkin edi. Halqınıñ sanı da Saud Arabiyasınan eki ese köp jäne twrğındarı Saud Arabiyadağıday mwnay salasına köbirek täueldi emes. YAğni, el ekonomikası salıstırmalı köp salalı. Äskeri quatı da joğarıda atalğan eldermen salıstırğanda quattı. Tipti, keybir salalarda Saud Arabiyasınıñ armiyasınan äleuetti. Aytalıq, Şığanaq soğısı kezinde sınnan ötken teñiz küşteri men artilleriyalıq küşteri bar. Bwğan derbes jasalğan zımıran qaruların qosqanda boluı mümkin soğıstıñ jeñimpazı atalmasa da, Qwrama Ştat üşin az şığın emes.

Tramp qatañ poziciya tanıtqanımen, tübegeyli soğıstı qalamaytını turalı Respublikalıq partiyanı qoldauşı amerikalıq basılımdar jazıp jatır. Ärine, qazirgi jağdayda şetelge äsker şığarıp soğısu Tramp üşin tiimsiz ekeni aytpasada tüsinikti. Eñ birinşi sebep, AQŞ-tıñ kelesi prezident saylauı. Bir prezidenttiñ ekinşi kezegin jalğastırmay ketip qaluı, AQŞ tarihında joq desek te, 45-şi prezident üşin saylau nätijesi mañızdı. Onıñ üstine keybir mäselelerge baylanıstı Tramptıñ eldegi qoldauı äuelgiden tömendep ketti.

Ekinşiden, Tramp äkimşiligi bwrınğı AQŞ ükimetterine qarağanda älem aldında senimdilikke ie emes. Europalıq odaqtastarı da Tramptıñ keybir şeşimderine qarsı közqarasta. Onıñ üstine Qıtaymen aradağı sauda soğısı, Meksika şekarasındağı qorğan dualı, Reseymen orta qaşıqtıqtağı zımıran kelisiminen şığu sındı qadamdarına baylanıstı odaqtastarınıñ, tipti NATO-da pikiri birdey emes. Ärine, AQŞ-tıñ äskeri bazaları şabuılğa wşırap jatsa, Tarmp saylau üşin soğıspaymın dep otırmaydı.

Biraq, Irannıñ da közsiz täuekeldikpen AQŞ bazalarına birinşi şabuıl jasauı ekitalay. IIR qarulı küşteri öñirde öz quatın asıra körsetkisi kelgenimen, AQŞ-pen salıstırğanda öz şamasında anıq biledi. Degenmen, BBC men VOA sarapşılar, qaqtığıs bolğan künde jäne wzaqqa sozılğan jağdayda Irannıñ birqatar artıqşılıqtarınıñ da bar ekenin eskertedi.

Izrail' men Saud Arabiyası Tramptıñ qatañ soqqı beruine de qarsı emes. Sebebi, olar Irandı bastı qauipti jauı retinde köredi. Irannıñ da olarğa belgili deñgeyde qater töndirip otırğanı şın. Alayda, Ispaniya, Germaniya, Gollandiya qatarlı europalıq elderi AQŞ-pen odaqtas retinde Iranğa qarsı äreket jasamaytının qazirden bayqatıp, Orta Şığısta AQŞ-pen birge ötkizudi josparlağan äskeri şaraların toqtattı. Demek, Iranğa qarsı AQŞ-tıñ äskeri odaqtastarı 2003 jılğı Irak soğısı kezindegidey bolmauı mümkin. Irak soğısı qwrlıq soğısı deuge boladı. Eger Iranmen qaqtığısuğa tura kelse, AQŞ ırıqsız türde äue jäne su üsti soğısına tüsedi. Teñiz jäne äue küşteri älemdi moyındatqanımen, geografiyalıq tiimdilik Iran jağında twr.

Bwdan da basqa AQŞ üşin soğıstıñ tiimsiz bolatınına sebepter bar. Mısalı, Resey men Qıtay sındı AQŞ-tıñ strategiyalıq äriptesteriniñ ıqpalı barğan sayın küşeyip, älem eki üyekke qaray qayta jiktele bastağan twsta, Iranğa qarsı soğısu AQŞ-tıñ müddesine paydalı bola qoymaydı. Onıñ üstine Irannıñ älem qauipsizdigi üşin bastı qater ekenine de köp el sene bermeydi. Bwl AQŞ-tı älem beybitşiligin qorğauşı retinde körsetpesi anıq. Sondıqtan, Tramp ükimeti qalağan künniñ özinde Uaşingtonnıñ özge bilik küşteri soğıstı tañday qoyması anıq. AQŞ bazaları soqqığa wşırap jatsa, sol deñgeydegi jauaptar qaytarılar, biraq tübegeyli teke-tires soğısınıñ qisını azıraq. Soğıstı AQŞ ta, Iran da birdey qalap otırğan joq. Tek, kelisimge kelgisi kelmeytin birqatar wstanım men közqaras qayşılığı dağdarısqa tirep twr. Eger osınıñ bärine qaramastan qaqtığıs bolıp jatsa, soğıstı kimniñ bastağanı eşkimge mañızdı bolmay qaluı da mümkin.

 

“The Qazaq Times”