سيرياداعى ءبىر جىل جانە كەلبەتتى قازاق جىگىتىنە عاشىق بولعان داماسك ارۋى

كەشەگى اڭگىمەنىڭ جالعاسى

ءبىزدى ورتالىقتاعى «گرانادا» قوناقۇيىنە ءتۇسىردى. ەرتەڭىنە ويانا كەلسەك، راديودان گيمن ەستىلىپ جاتىر. ديكتور ساڭقىلداي سويلەپ، «رەۆوليۋتسيا بولدى، بيلىكتى ارميا ءوز قولىنا الدى» دەپ حابارلاپ جاتتى. كەشە عانا وسى ەلدىڭ پرەزيدەنتى كۋدسيدىڭ تەلەۆيزوردان سويلەگەنىن تىڭداپ، ديدارىن كورىپ ەدىك. ال بۇگىن مىنە، كومەندانت ساعاتى ورناپ قالىپتى. قاسىمىزداعى «رامي» دەپ اتالاتىن الاڭدا ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشى جاستار ميتينگ وتكىزىپ جاتىر. سونىڭ سالدارىنان ءبىزدى بىرنەشە كۇن قوناقۇيدەن شىعارعان جوق.

ەلدەگى جاعداي ءبىر اپتا بويى تۇزەلە قويمادى. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، بانكتەر، مەكتەپتەر ءبارى جابىق. ءبىز جاعدايدىڭ بارىسىن راديو مەن گازەتتەن عانا ءبىلىپ وتىردىق. ەلدەگى تولقۋلار تۇراقتانعان سوڭ، داماسك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋعا كىرىستىك. ۋنيۆەرسيتەتتە اراب ءتىلىن ۇيرەنەتىن شەتەل ستۋدەنتتەرىن سول 1963 جىلدان باستاپ قابىلداپتى. سيريادا جوعارى وقۋ باعدارلاماسى بۇرىنعى وتارشىل فرانتسيانىڭ وقۋ جۇيەسىنە ۇقسايدى ەكەن. داماسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءوزى كەزىندەگى فرانتسۋز اسكەري لاگەرىنىڭ بىرنەشە عيماراتىندا ورنالاسقان. سيريالىق جۇزدەگەن ستۋدەنتتەر كەڭەس وداعىندا ءبىلىم الىپ ءجۇردى. ەندىگى كەزەكتە سيريا ەلى دە ءوز وقۋ ورداسىنان سوۆەت جاستارىنا ورىن بەرگەن. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ستۋدەنتى رەتىندە ماعان ستيپەنديا بەرىپ تۇراتىنى بەلگىلى. وعان قوسىمشا داماسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتوراتى بىزگە ستيپەنديا تاعايىنداپتى. ەكى جاقتان اي سايىن مول اقشا الىپ تۇرعان مەنىڭ قارجىلىق جاعدايىم جاقسى بولدى.

ونىڭ بەلگىسى – وقۋعا ءبىر شابادانمەن كەتكەن مەن ەلگە ەكى شابادان ارقالاپ قايتتىم.

«كورىپكەل» پروفەسسور

ءبىزدىڭ توپتا بولگاريادان ەكى، ارگەنتينادان ءبىر ستۋدەنت جانە سيرياداعى ءۇندىستان ەلشىسىنىڭ ماليكا دەگەن قىزى جانە ۇندىلىك مۇسىلمان ديپلوماتى ايەلىمەن بىرگە وقىدى. سونداعى امەريكا مادەني ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى (شىن مانىندە بارلاۋشى) مەن شۆەيتسارلىق كاتوليك ءدىن قىزمەتكەرى بولدى. سوعان وراي، مىنا ءبىر جاي ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. اراب تىلىنەن ساباق وتەتىن سۇلەيمان احمادۋل احماد دەگەن پروفەسسور قالجىڭباس، اشىق-جارقىن كىسى ەدى. سول كىسى بارىمىزگە: «سىزدەر نەگە اراب ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرسىزدەر؟» دەپ ساۋال تاستاپ الىپ سوڭىنان ءوزى جاۋاپ بەرەتىن. سوندا ۇندىستاندىقتار مۇسىلمان بولعان سوڭ، اراب ءتىلىن ءبىلۋى ءتيىس دەيتىن. ال مەنىڭ «سايلاۋ» دەگەن اتىمدى سيريالىقتار ارابشاعا اۋدارىپ «مۇحتار» دەپ ايتاتىن. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى سايلانعان ادام دەگەندى بىلدىرەدى. الدە رۋ، تايپانىڭ نە اۋىلدىڭ جۇرت سايلاعان باسشى ادامىن (ستاروستانى) «مۇحتار» دەيدى. پروفەسسور مەنىڭ ءتىل ۇيرەنۋىم جايىن ءسوز ەتە كەلىپ، «مۇحتار اراب ءتىلىن ءبىلۋ ارقىلى يسلامدى جانە ءوز تاريحىن تەرەڭ تانىعىسى كەلەدى»، – دەيتىن. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت، تالاي ادامدار مەنىڭ ءتۇرىمدى مۇحتار اۋەزوۆكە ۇقساتادى، اسىرەسە شاشىمنىڭ بۇيرالىعى، كوزىمنىڭ ۇلكەن، ماڭدايىمنىڭ جازىقتىعى تۋرا كەلەدى دەيدى. مۇمكىن، مۇحتاردىڭ باباسى تۇركىستاننان شىقسا، مەنىڭ بابالارىم دا وڭتۇستىكتەن ەكەن. ال جانىمداعى سوۆەت ستاجەرلارىن «بۇلار، ءبىزدى سوتسياليزمگە تارتۋدى كوزدەيدى» دەپ مىسقىلداسا، امەريكالىق ستاجەردى «ولار ءتىل ۇيرەنۋ ارقىلى تاياۋ شىعىستىڭ جايىن زەرتتەپ، اراب ەلدەرىندە ۇستەمدىك ەتۋدى كوزدەيدى» دەۋشى ەدى. جالپى، سيريادا تەك مۇسىلماندار عانا تۇرمايدى. ونداعى جەرگىلىكتى ادامداردىڭ 6-7 پايىزى حريستيان دىنىندە. ويتكەنى، تاريحتا بولعان بىرنەشە كرەست جورىعى، بۇل وڭىرگە دە ءوز دىندەرىن ەنگىزگەن بولاتىن. وسى جايدى دا ەسكە سالا سويلەيتىن احمادۋل احماد شۆەيتساريالىق ءدىن قىزمەتكەرىنىڭ ءتىل ۇيرەنۋىن «بۇلار ارابشانى مەڭگەرۋ ارقىلى قۇراندى وقىماقشى، سودان كەيىن يسلامدى زەرتتەپ الىپ، ءبىزدى حريستيان قىلۋدى ارماندايدى» دەپ كۇلەتىن. سول ارقىلى ۇستازىمىز «كىمنىڭ قانداي نيەتپەن وقىپ جۇرگەنىن بىلەمىز» دەگەن ويىن اڭعارتاتىن. مىنە، جارتى عاسىردان كەيىن پروفەسسوردىڭ سول بولجامى بولىپ جاتىر.

كوفەسى ءدامدى اجەي

داماسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شەتەلدىك ستۋدەنتتەرگە ارناعان جاتاقحاناسى جوق ەكەن. مەن ءبىر پالەستينالىق وتباسىنىڭ پاتەرىن جالداپ تۇردىم. ول وتباسى ەرتەرەكتە پالەستينادان قۋىلىپ، سيريانى پانالاعان ەكەن. يزرايل 1948-1949 جىلدارداعى سوعىستا كوپتەگەن پالەستينالىقتاردى ليۆان، سيريا، يوردانيا، يراك، ەگيپەت سەكىلدى ءبىراز ەلگە قۋىپ جىبەرگەن. كەيىن پالەستينالىق بوسقىندار اراب ەلدەرىنىڭ بارىنە شاشىلىپ كەتتى. ءۇيدىڭ يەسى دە سونداي بوسقىنداردىڭ ءبىرى، قاراپايىم جۇمىسشى. ولار مۇسىلمان ستۋدەنتى ەكەنىمدى بىلگەن سوڭ، ماعان جاقسى قارادى. ءتىپتى، سول ۇيدەگى اجەي كۇندە تاڭەرتەڭ كوفە دايىنداپ بەرەتىن. العاشقى كۇنى ءدامىن تاتقاننان-اق كوفەنى ۇناتىپ قالدىم. باپپەن ازىرلەگەننەن كەيىن دە شىعار. بىرنەشە كۇننەن سوڭ، «اقىسىن تولەپ، كوفە ءىشىپ تۇرامايمىن با» دەگەن وي كەلدى. مۇنىمدى اجەيگە ايتىپ، اقشا ۇسىنعانىمدا، ول كىسى ازاردا-بەزەر بولدى. كەرىسىنشە ماعان: «مەن سەنى ەلىڭنەن، اتا-اناڭنان الىس جۇرگەن مۇسىلمان بالاسى بولعان سوڭ، جاقسى كورىپ، وسىلاي ساۋاپتى ءىس جاساپ ءجۇرمىن، اقشا الۋ ءۇشىن ەمەس»، – دەپ وكپەسىن ايتىپ سودان كەيىن كوفە بەرمەيتىن بولدى. كەشىرىم سۇراپ، ارەڭ دەگەندە بەتىن بەرى قاراتتىم عوي. ءسويتىپ، مەندە ءار كۇنى تاڭعى اسىمدى كوفە ىشۋدەن باستايتىن ادەت قالىپتاستى. سيريانىڭ كوفەسى تاياۋ شىعىستا وتە ساپالى، ءيىسى مۇرىن جاراتىن، ءدامى ەرەكشە، كەرەمەت بولاتىن. ال ءبىزدىڭ ەلدەگى كوفە ءۇشىنشى سورتتاعى ءتۇرى عوي. ولاي دەيتىنىم، كەيىن وقۋدان ەلگە كەلگەن سوڭ، ەكى جىلداي كوفەنى ىشە الماي ءجۇردىم. سەبەبى، بىزدىكى ءدامسىز سەزىلدى. ءبارى اراب كوفەسىنىڭ دامىنە جەتپەيتىن سياقتى. كوبىنە ءبىز قازاقتار عانا قوناقجاي حالىق دەپ جاتامىز، بىراق سيريالىقتار مەن پالەستينالىقتار دا وتە مەيماندوس بولادى.

مۇسىلمان ەكەنىن ارەڭ دالەلدەگەن ستۋدەنت

ارابتارمەن سويلەسكەندە مەن الدىمەن ءوزىمنىڭ قازاق ەكەنىمدى، ودان كەيىن كەڭەس وداعىنان كەلگەنىمدى ايتاتىنمىن. سول جاقتا وقىعان ادامدار بىلەدى، كوپ جۇرت سسسر-دا مۇسىلماندار تۇراتىنىنان حاباردار. ال قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، قاراقالپاق سەكىلدى حالىقتاردىڭ ءبارىن قاراپايىم جەرگىلىكتى تۇرعىندار «ءال-بۇحاري» دەيدى. ول – «بۇحارالىقتار» دەگەندى بىلدىرەدى. سەبەبى، 1919 جىلعا دەيىنگى بۇكىل شىعىس ەلدەرى، سوۆەت ۇكىمەتى مويىنداعان ورتالىق ازيادا ءىرى مەملەكەت بۇحارا امىرلىگى بولعان. رەسەي العاشىندا بۇحارا امىرلىگىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىپ، كەيىن قىزىل اسكەر ونى دا باسىپ الدى. ورتا ازياداعى مۇسىلمان جۇرتىن ارابتار «بۇحارا مەملەكەتىنىڭ حالقى» دەپ تانيدى ەكەن. ويتكەنى، رەسەي قازاق جەرىن جاۋلاپ العان سوڭ شەت ەلمەن بارلىق بايلانىستى كەسىپ تاستادى. سوناۋ اراب، مۇسىلمان مەملەكەتتەرىمەن قارىم-قاتىناستى ءۇزدى. سوندىقتان حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن تۇرىك، ارابتاردا ءبىز تۋرالى سوڭعى مالىمەت از، ەمىس-ەمىس ەدى.

مەن مۇمكىندىگىنشە، ءتۇسىندىرىپ «بۇحارا امىرلىگى» بۇرىن بولعانىن، قازىر ونىڭ ورنىندا قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن جانە تاجىك رەسپۋبليكالارىنىڭ قۇرىلعانىن ايتامىن. ءبىر قىزىق جايت، العاش سيرياعا بارعاندا، ءوزىمنىڭ مۇسىلمان ەكەنىمدى دالەلدەي الماي ءجۇردىم. ارابتار مەنەن «ءسىز مۇسىلمانسىز با؟» – دەپ سۇرايتىن. مەن اراب تىلىندە «نام، انا مۋسليم»، – دەپ جاۋاپ قايىرامىن. «ءيا، مەن مۇسىلمانمىن» دەگەن ءسوز عوي قازاقشاسى. بىراق، ءبارىبىر ولاردىڭ بەت-جۇزىندە ماعان دەگەن سەنىمسىزدىك بايقالاتىن. سەندەر ورىستانىپ كەتكەنسىزدەر دەگەنگە كەلتىرەتىن. مەن تاريحي جاعدايدى ناقتى ءتۇسىندىر ۋگە تىرىسىپ، ورتا ازياعا ورىستار كەيىننەن كەلگەنىن، وندا قازىر 50 ميلليونعا جۋىق مۇسىلمان حالقى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ايتتىم. بۇل جايت بىرنەشە رەت قايتالاندى. ءبىر كۇنى قاسىمدا بىرگە جۇرەتىن جەرگىلىكتى قوتراش دەگەن دوسىمنان مۇنىڭ ءمانىسىن سۇرادىم. ول ماعان «مۇحتار، ءسىز بىلەسىز بە، يسلام شاريعاتى بويىنشا «مەن مۇسىلمانمىن» دەۋگە بولمايدى. «ءالحامدۋليللا، انا مۋسليم» دەپ جاۋاپ بەرۋگە ءتيىسسىڭ. سوندا بارىپ مەن «مەن مۇسىلمان بولعانىما اللاعا ريزاشىلىق ايتامىن» دەۋىم كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىم. مەن بولسام «ءيا، مەن مۇسىلمانمىن!» دەپ ءجۇرىپپىن. مىنە، مۇنى تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىندە بىزگە ەشكىم ەسكەرتكەن ەمەس. وندا اراب ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن، ادەبيەتىن، تاريحىن ۇيرەتەتىن. ۇستازداردىڭ وزدەرى دە ءدىننىڭ نازىك تۇستارىن سەزىنە بەرمەگەن.

وسىدان كەيىن، مەن «سەن مۇسىلمانسىڭ با؟» دەگەن سۇراققا، «ءالحامدۋليللا، انا مۋسليم»، – دەپ جاۋاپ بەرەتىن بولدىم. مۇنى ەستىگەن ارابتار كوزدەرى جايناپ، قۋانىپ كەتەتىن. اۋەلى كەيبىرەۋى بەتىمنەن ءسۇيىپ، كوفەسىن، شايىن ۇسىناتىن. دامىنەن اۋىز تيەسىڭ، كەي كەزدە ۋاقىتىڭ تىعىز بولىپ، كەتەيىن دەسەڭ، ۇستاپ الىپ جىبەرمەيتىن. «سىزدەر الىستان كەلدىڭىزدەر، قوناقسىزدار، ءبىز ءبارىمىز ءبىر مۇسىلمان جاماعاتىمىز»، – دەپ قيى لا جابىسادى. سيريا حالقى وسىنداي باۋىرمال بولاتىن.

كەشەگى جانە بۇگىنگى سيريانىڭ اراسى

شىنىن ايتسام، قازىر سول ەلدە بولىپ جاتقان قاندى سوعىستى، كونە مۇرالاردىڭ قيراعانىن ەستىپ جۇرەگىم اۋىرادى. بۇنىڭ ءبارى يمپەرياليزم جانە اگرەسسشىل دەرجاۆالاردىڭ ساياساتى عوي. سيريالىقتار ونەر، ءوندىرىس، شارۋاشىلىق سىندى ماماندىقتاردى جاقسى مەڭگەرگەن، قولىنان ءبارى كەلەتىن  ەڭبەكقور حالىق.

قازىر تەلەديداردان كورىپ وتىرمىز، سونىڭ ءبارىن بىت-شىتىن شىعارىپ، ۇيىعان ەلدى ءىرىتىپ جاتىر. سىرتتان زاڭدى ۇكىمەتكە قارسى وپپوزيتسيانى قارۋلاندىرىپ، ازاماتتىق سوعىس اشتى. بۇل جاعداي ءبىراز اراب جەرلەرىن باسىپ العان يزرايلگە ۇتىمدى بولىپ وتىر. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەن وسى، ءبىر ۇلتتى رۋ-رۋعا ءبولىپ جەرگىلىكتى مانساپقورلار بيلىككە تالاسىپ شەتەلدەن قارۋ، اقشا الىپ، ازاماتتىق سوعىس باستاپ جىبەردى. وعان رەسەي اسكەرى دە كىرىسىپ، ەلدىمەكەندەردى بومبالاۋدا. ورىستار سيريا حالقىنىڭ تاعدىرىن ويلاپ وتىرعان جوق، ماسكەۋگە وزىنە باعىنىشتى ءبىر اراب ەلىنىڭ باسشىسى كەرەك بولىپ وتىر. سوعىس ءالى ۇزاققا سوزىلاتىن ءتۇرى بار.

اۆتور: راسىندا سيريانىڭ بۇگىنگى مۇشكىل احۋالى مۇسىلمان قاۋىم ءۇشىن الاڭداتارلىق وقيعا. سيريا ەلىنىڭ ءوز حالقى، مۇسىلمان جۇرتى بۇنداي بۇلىك جاساۋعا مۇددەلى مە ەدى؟ مەملەكەتتىڭ ءال-اۋقاتى قالاي بولدى؟ ءسىز مەڭزەگەندەي، سىرتقى كۇشتەردىڭ قاتىسى بولسا، ولاردىڭ كوزدەگەنى نە؟ سيريا ءوزىڭىز ءبىلىم العان، باۋىرمالدىق تانىتقان ەل رەتىندە كەشەگىسى مەن بۇگىنىسى تۋرالى دا ايتا كەتسەڭىز؟ ونىڭ ۇستىنە بۇل ەلدىڭ قازاق تاريحىنا دا قاتىسى بار عوي.

س. ب.: سيريا اراب رەسپۋبليكاسى 22 اراب ەلىنىڭ ىشىندەگى الدىڭعى بەستىك قاتارداعى مەملەكەت بولدى. ءبىز بارعان كەزەڭدە سيريا سوتسياليستىك باعىتتاعى رەفورمالاردى جۇرگىزىپ جاتقان. وليگارحتاردىڭ مەنشىگىندەگى زاۋىت-فابريكالاردى مەملەكەت يەلىگىنە الىپ، بايلاردىڭ وزىنە قاراتىپ العان جەرلەرىن دە قىسقارتا باستاعان ەكەن. سيريا ۇكىمەتى تويىمسىز فەودالدالدارىنىڭ جەرىن شەكتەپ، كوپتەگەن پروگرەسسيۆتى رەفورمالار ءجۇرىپ جاتتى. سول كەزدە اراب ەلدەرىنىڭ ىشىندە ونەركاسىبى ءبىرشاما ورگە باسقان سيريا، ەگيپەت، يراك، ليۆان، ليۆيا، تۋنيس، الجير، ماروككو سەكىلدى مەملەكەتتەر. قازىرگى مۇنايمەن بايىپ وتىر عان باسقا ەلدەردىڭ ول كەزدە ونەركاسىبى بولعان جوق. تەك مۇنايدى ساتىپ، سونىڭ ارقاسىندا شالقىپ ءجۇردى. سوڭعى جىلدارى قاتار، كۋۆەيت، ساۋد ارابياسى، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، ومان قا تارلى ەلدەردىڭ ءبارى ونەركاسىپ، تۋريزم ورىندارىن سالىپ الدى. ولار مۇنايدىڭ اقشاسىن وڭدى-سولدى شاشقان جوق، ءوندىرىستى وركەندەتۋگە جۇمسادى. سيريا ءوزىن استىق، كيىم-كەشەك، قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن، كولىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتكەن ەل.

بۇگىندە ازيا، افريكانىڭ كوپ مەملەكەتى ءوز جۇرتىنا استىق جەتكىزە المايدى. سيريا قازاقستان سەكىلدى استىقتىڭ 30 پايىزىن ەكسپورت قا شىعارۋعا مۇمكىندىگى بار بولاتىن. ءوندىرىس پەن اۋىل شارۋاشىلىعى جۇيەلى جۇمىس ىستەپ جاتقاندىقتان، ولاردا زات ارزان بولدى. ەرتەدەن كەلە جاتقان «داماسك پارشاسى، ماتاسى»، «داماسك بولاتى» سەكىلدى الەمدىك بازاردا ورنى بيىك وزىندىك ەتالوندارى بار. اراب حاليفاتى كەزىندە مەككەدەن كەيىنگى حاليفاتتىڭ استاناسى داماسك (شام) شاھارى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ياعني، ول – مۇسىلمان جۇرتىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني-مادەني ءومىرىنىڭ ىزدەرى سايراپ جاتقان باي تاريح پەن مادەنيەتكە يە ەل. كەڭەس وداعى ءوز كەزىندە سيريا، ەگيپەت، يراك، يوردانيا، پالەستينا سەكىلدى مەملەكەتتەرگە قولداۋ كورسەتكەن.

اراب ارۋلارىمەن كورگەن ءبىر فيلم

اۆتور: سيرياداعى ءبىر جىل قازاقستاننان كەلگەن تالاپتى ستۋدەنتكە كوپ نارسە ۇيرەتتى. مۇسىلمان ەلىن ءوز كوزىمەن كورىپ، جانىمەن سەزىندى، اراب ءتىلىن جەتىك مەڭگەردى. 60-جىلدارى شەت ەلدە وقيتىن سوۆەت ستۋدەنتتەرى، اسپيرانتتارى از بولاتىن. ءبىزدىڭ جىگىتكە وسىنداي الەمدى ءوز كوزىمەن كورۋ ۇلكەن مۇمكىندىك بولدى. ەڭ باستىسى، ءبىلىم ۇيرەنىپ، اراب ءتىلىن، يسلام تاريحىن مەڭگەردى. ستۋدەنتتىك شاق قاربالاس ساباق وقىپ، قوبالجي سىناققا دايىندالۋمەن دە قىزىق. ءوزىڭ تەڭدەس قۇربى-قۇرداستارىڭمەن بىرگە وقىپ، ويناپ-كۇلگەن ساتتەر دە ەستەن كەتپەيدى. مۇندا كەلگەن سوڭ، جەرگىلىكتى جاستارىمەن تانىسىپ اڭگىمەسى جاراستى. سولاردىڭ اراسىندا جاس قازاق جىگىتىن وزگەشە اسەرگە بولەگەن سىمباتتى اراب قىزى جايىندا قىسقا بولسا دا قالام تەربەتسەك ارتىق بولماس.

1965 جىلى «مادەنيەت» جۋرنالىنا شىققان سيرياعا ساپارى تۋرالى جازباسىندا ساكەڭنىڭ ءوزى دە «…سيريا ايەلدەرى، اسىرەسە، قىزدارى وتە سۇلۋ كەلەدى. وتكەندەگى ءبىر جازبالارىمدا گرەك ايەلدەرى كورىكتى بولادى دەگەن ەدىم، ال سيريا ايەلدەرى ودان دا ادەمى مە دەگەن ويعا قالدىم…»، – دەپ مولدىرەتە جازىپتى. اسەرمەن ايتىلعان وسى ءبىر شىرايلى سوزدەر جۇرەك بۇلقىنىسىنان بولماسا دا، كوڭىل تولقىنىسىنان تۋعانى انىق. سونىمەن، قازاقتىڭ سەرى جىگىتى مەن ارابتىڭ اي ءمۇسىن ارۋى اراسىنداعى سىپايى دوستىق پەن سەزىم جاراستىعى قالاي بولدى؟ ەندى سوعان كوشەلىك.

تاشكەنتتەگى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە افريكا ەلدەرىنەن كەلگەن ستۋدەنتتەر دە وقيتىن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، شەتەلدىك ستۋدەنت جىگىتتەرگە جەرگىلىكتى قىزدار جاقىن كەلەتىن. ول كەزدە جاڭا بوستاندىق العان افريكانىڭ اتى شىعىپ تۇرعان كەز. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار جەڭىسكە جەتىپ، ءبىراز مەملەكەتتەرى تاۋەلسىزدىك العان. قالاي بولعانمەن، قىزداردىڭ «جەڭىلتەك» قىلىقتارى كومسومول كوميتەتىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى سايلاۋدى ويلاندىراتىن. بىراق سيريادا ءوزى دە جەرگىلىكتى بويجەتكەننىڭ نازارىنا ىلىگەرىن بىلمەگەن. قىزدار، شىركىن بوتەن ەلدىڭ بوزبالاسىن كورسە، كوڭىل تۇكپىرىندەگى جۇمباق الەمنىڭ ەسىگىن ەرىكسىز اشاتىن سەكىلدى. داماسكىلىك قاراكوز سۇلۋ قىز دا قازاق جىگىتىنىڭ سەزىمىن وياتادى. ءوزى دە ءوڭدى، قارا بۇيرا شاشتى، قىر مۇرىندى، قويۋ قارا قاستارى كومكەرگەن ۇلكەن، ويلى جانارىن الىسقا قادايتىن سۇڭعاق بويلى سايلاۋ دا قارسى كەزدەسكەن ادام ءبىر قاراماي وتپەيتىن سىمباتتى جىگىت. اراب دوسى قوتراش كەلىپ، وزىمەن اراب قىزدارىنىڭ تانىسقىسى كەلەتىنىن ايتقاندا، بىردەن كەلىسىم بەرگەن.

سونىمەن، ۋادەلى كۇنى ستۋدەنت بويجەتكەندەرمەن تانىسادى، ولار باي اۋلەتتىڭ قىزدارى ەكەن. بىرەۋى، قارا شاشتى، كوزدەرى قاراقاتتاي، وزەننىڭ جاعاسىندا ەندى ءوسىپ كەلە جاتقان بالا قايىڭداي اققۇباشا، اقشا ءجۇزدى. ەكىنشىسى، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سۇيكىمدى سارى قىز. ونىڭ ارعى اتالارى كرەست جورىقتارىنداعى ەۋروپالىقتاردان وسىندا قالىپ، اراب جۇرتىنا ءسىڭىپ كەتكەن وتباسىنان بولسا كەرەك. جاس قىز-جىگىتتەر ەمەن-جارقىن سويلەسىپ، ءبىر-ءبىرىن جاتىرقاماي ارالاسىپ كەتتى. ەندىگى ماسەلە، سول ادەمى قاتىناستى سىرت كوزگە سەزدىرىپ الماۋ. سەبەبى، سيريادا بىرەۋدىڭ جاس قىزىمەن ءجۇرۋدىڭ ءوزى كۇنا. ەگەر اكە-شەشەسى ءبىلىپ قويسا، «قىزىمىزبەن ءجۇرىپ جەرگە قاراتتىڭ» دەپ، جىگىتتى اۋىر جازالاۋى مۇمكىن. بىراق قاشاندا جۇبى جاراسقان جاندارعا جىلۋ بولار ءبىر مەكەن بار ەمەس پە. تورتەۋىنىڭ ەمىن-ەركىن كەزدەسىپ، الاڭسىز بىرگە جۇرەتىن ورنى – ۋنيۆەرسيتەت قالاشىعى. ياعني، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اۆتونومياسى. ونىڭ ىشكى اۋماعىنا بوگدە ادامدار كىرمەيدى، سىرتتا كۇزەتشىلەرى بار. سايلاۋ دوسى ەكەۋى قوس ارۋمەن وسى جەردە جۇزدەسىپ ءجۇردى. ەكى قىزدىڭ قارا شاشتىسى ونى جاقىن تارتاتىن. ساكەڭنىڭ اراب قىزدارىمەن كينوعا بارعانى تۋرالى مىنا وقيعاسى دا قىزىق. ءبىر كۇنى تورتەۋى كينو كورمەكشى بولىپ كەلىسەدى. الايدا كوڭىل ءبىراز الاڭداۋلى. ەمىن-ەركىن كينوعا بىرگە بارۋ، قاتارلاسا وتىرىپ فيلم تاماشالاۋ، اراب ەلدەرى ءۇشىن ەرسى جاعداي.

كينوتەاترعا جىگىتتەر ەرتەرەك بارادى. كينو باستالاتىن ۋاقىتتا ەكى قىز دا كەلەدى. ولاردى بايقاي سالا دوسى بۇعان «ءجۇر» دەپ ىمدادى. ەكەۋى تەكسەرۋشىگە بيلەتتەرىن كورسەتتى دە، جاقىن كەلىپ قوس بويجەتكەنگە ورىندارىن ايتىپ، ىشكە كىرىپ كەتەدى. كينوتەاترعا كىرگەن سوڭ قىزدار ءوز ورىندارىنا بارىپ جايعاسادى. شام جانىپ تۇرعاندىقتان جىگىتتەر بىردەن ولاردىڭ جانىنا بارا الماي، ورىن ىزدەگەن بولىپ ءبىراز اينالسوقتاپ جۇرەدى. تەك جارىق ءسوندىرىلىپ، فيلم باستالعاندا عانا قىزداردىڭ جانىنا كەلەدى. سول كۇنگى فيلم تارتىمدى بولىپ، تورتەۋى كوڭىلدى قايتادى. قالا ىشىندە بىرگە قىدىرۋ قيىن بولعان سوڭ، ولار كەيدە شاھاردان الىس، باسقا اۋدانداعى تۋريستىك ورىندارعا كەتىپ قالاتىن. تانىپ جاتقان ەشكىم جوق، ساياحاتشىلار كوپ كەلەتىن تاريحي-مادەني ورىنداردى ارالاپ، كورىكتى جەرلەردى تاماشالاپ، الاڭسىز قىدىراتىن. بىراق جەلمەن جارىسقان جىلدام ۋاقىت مۇنداي قىزىقتى ساتتەردى ارتقا قالدىرا بەردى. سيرياداعى ءبىر جىلدىق وقۋى اياقتالىپ، سايلاۋ ەلگە قايتاتىن بولدى.

جىگىت سوڭعى رەت جولىعىپ، ءوزىنىڭ ەلىنە كەتەتىنىن ايتقاندا قىز ءۇنسىز قالادى. ءيا، اراب قىزىنىڭ ادال دا اقجارقىن قازاق جىگىتىنە دەگەن كوڭىلى بار، دوستىق سىيلاستىعى كىرشىكسىز ماحاببات سەزىمىنە ۇلاسىپتى. جىگىت ونى بايقادى. اڭداسا دا امالى جوق ەدى، شەتەلگە وقۋعا جۇرەردە ماسكەۋدە كپسس ورتالىق كوميتەتىندە بۇلاردىڭ قۇلاعىنا «جات ەلدىك قىزدارمەن ۇيلەنۋگە مۇلدە بولمايدى» دەپ قۇيىپ جىبەرگەن. مۇسىلمان ەلدەرىمەن بايلانىس جاساۋدان ۇركەتىن سوۆەت ۇكىمەتى وزگە ەلدىڭ قىزىنىڭ سەزىمى تۇرماق، ءبىر اۋىز جىلى ءسوزىن دە قيعىسى كەلمەيتىن. سونىمەن، اراب ارۋىنىڭ جۇرەك لۇپىلىنەن داماسك كۇنىنىڭ ىستىق شۋاعىن، جەرورتا تەڭىزىنىڭ نازىك لەبىن سەزىنگەن قازاق دالاسىنىڭ دارحان كوڭىل بالاسى دا، ءوز سەزىمىن جۇرەك تۇكپىرىنە ساقتاپ ەلگە قايتتى...

تەرەڭ ساقتالعان سەزىم

بۇگىندە بىرەۋلەر ءبىزدىڭ جىگىتتەرىمىز ەۋروپا، امەريكاعا بارىپ اشىق قىدىرىپ ءجۇر عوي دەۋى مۇمكىن. بىراق 60-جىلدارى شاريعاتتى قاتتى ۇستانعان اراب ەلىندە قىزبەن ءجۇرۋ قيىن ەدى. ال سسسر ءوز ىشىندەگى ءتۇرلى ۇلتتىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەنۋىن قوشتادى، ءسويتىپ «سوۆەت حالقىن» جاساماق بولدى. اسىرەسە، ورىستان قىز الىپ، قىز بەرىسىپ جاتاتىن جاعدايلارعا جاقسى كوزقاراسپەن قاراپ، «ينتەرناتسيونالنايا سەميا» دەپ، ونداي وتباسىلاردى ۇلگى قىلىپ كورسەتۋگە بارىن سالاتىن. بىراق ارقاشان ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىڭ قاسيەت-قۇندىلىعىن بيىككە قوياتىن ساكەڭنىڭ «تەك قازاقتىڭ قىزىنا عانا ۇيلەنۋىم كەرەك» دەگەن ءوز بەرىك ۇستانىمى بار ەدى. ونىڭ وسىنداي كوزقاراسىن سيريالىق ۇستازى سۇلەيمان احمادۋل احمادتىڭ ايتقان اڭگىمەسى ودان ارى نىعايتا تۇسكەن.

پروفەسسور ساباق بارىسىندا ستۋدەنتتەرگە ءار ءتۇرلى سۇراق قوياتىن. ولاردىڭ وتباسى جاعدايىن، سەميا مۇشەلەرى تۋرالى اڭگىمە قوزعايتىن. ءبىر كۇنى وجەت مىنەزدى سايلاۋ «وسى ۋاقىتقا دەيىن ءسىز نەگە ۇيلەنبەي ءجۇرسىز؟» – دەپ ۇستازىنىڭ جەكە ومىرىنە قاتىستى سۇراعان بولاتىن. راسىندا، جاسى قىرىقتان اسقان احماد ءالى بويداق ەدى. قالىڭمال بەرىپ، قۇدالىق سويلەسۋگە شاماسى كەلەدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مىقتى پروفەسسورى، تۇرمىس جاعدايى جاقسى، قالتاسى ءبىر قىزدىڭ قالىڭمالىن كوتەرەدى. سيريادا قىز ۇزاتۋ، كەلىن تۇسىرۋدە قاتاڭ سالت-ءداستۇر ساقتالعان. سەبەبى، جۇمىسسىز، ءۇي-كۇيسىز جۇرگەن الدەكىمگە قىزىن بەرىپ جىبەرۋگە اتا-اناسى كەلىسىم بەرمەيدى. كۇيەۋ جىگىت ۇيلەنگەن سوڭ قىزدىڭ جاعدايىن جاساپ، ونىڭ الداعى ومىرىنە ەش كىربەڭ تۇسىرمەيتىن بولۋى شارت. سوۆەت داۋىرىندەگىدەي قىز بەن جىگىتتى قوسىپ، ەكى جاشىك اراقپەن اسحانادا جاساي سالاتىن «كومسومولسكايا سۆادبا» وندا جوق.

ايتسە دە، ۇستازىنىڭ وسى جاسقا كەلگەنشە بويداق ءجۇرۋى سايلاۋدى شىنىمەن تاڭعالدىراتىن. شاكىرتىنە بىردەن جاۋاپ بەرگىسى كەلمەگەن احمادۋل احماد «مۇحتار، سەن دە قايداعىنى سۇرايدى ەكەنسىڭ»، – دەپ ءسوزدى باسقا جاققا بۇرىپ جىبەرەتىن. وعان كونبەگەن شاكىرتى تاقىمداپ قويماعان سوڭ: – مەن ءجاي ۇيلەنەتىن قىز ىزدەپ جۇرگەن جوقپىن، بولاشاق بالامنىڭ اناسىن ىزدەپ ءجۇرمىن، – دەيدى. – ول قانداي ماعىنادا ايتىلعان ءسوز؟ – دەپ ستۋدەنت تىپتەن قىزىعا تۇسەدى. – ءيا، مەن بايدىڭ نە مىقتى ءبىر باستىقتىڭ قىزىمەن ۇيلەنەرمىن، سۇلۋ جار تابارمىن. بىراق مەنىڭ ىزدەگەنىم ول ەمەس. بولاشاق بالامدى ناعىز مۇسىلمان، شىن ادام قىلىپ تاربيەلەي الاتىن، ادەبى مەن تاربيەسى، يمانى مەن ءبىلىمى ساي كەلەتىن، بولاشاق بالامنىڭ اناسى بولۋعا لايىق ادامدى ىزدەپ ءجۇرمىن، – دەيدى. ۇستازدىڭ وسىنداي ۇلاعاتتى سوزدەرى مەن كوزقاراسى سايلاۋعا دا ۇلكەن وي سالعان.

ارينە، تاشكەنتتەگى وقۋدىڭ سوڭعى كۋرسىندا جاس جىگىتتىڭ كەۋدەسىندەگى بەرىك قامالدى بۇزىپ كىرگىسى كەلگەن وزبەك قىزدارىنىڭ ىشىندە «بۇراڭبەل شابۋىلشىلار» دا بولدى. بىراق بەرىك بەكىم – تاس قامالىن ۇلتتىق رۋحپەن تۇتاستىرا ورگەن جىگىت، وندايلاردى ەسىگىنەن دە سىعالاتقان جوق. جۇرەگىندەگى جايلاۋدىڭ تاڭعى اۋاسىنداي تازا سەزىمىن بولاشاق بالالارىنىڭ اناسىنا ساقتادى... داماسك قالاسىنان ارنايى بولاشاق قالىڭدىعىنا الىپ كەلگەن «التىن جۇزىك»، جىبەك پارشا دا كەيىن سۇيىكتى جارى حاديشاعا بۇيىرادى.

ديپلومات، قوعام قايراتكەرى سايلاۋ باتىرشا-ۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەت جولىنا ارنالعان "تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ديپلوماتيا" كىتابىنان.

اۆتور: مۇرات الماسبەكۇلى

«The Qazaq Times»