كاشميردىڭ شەشىلمەس شيەلەنىسى جانە قورقىنىشتى قاۋىپتىڭ وتانى

پاكىستان پرەزيدەنتى يمران حان ۇندىستانمەن ەلدەسۋدىڭ يشاراتى رەتىندە تۇتقىنداعى ۇندىستاندىق ۇشقىشتى ەلىنە وتكەرىپ بەرەتىنىن ءبىلدىردى. كەشەگى سوزىندە يرمان حان: «ۇندىستاندىق ۇشقىش بىزدە تۇتقىندا، ءبىز ونى ەرتەڭ (جۇما كۇنى) ەلىنە قايتارىپ بەرەمىز. بۇل ەلدەسۋدىڭ بەلگىسى»، – دەگەن بولاتىن.

بۇعان دەيىن ءۇندىستان پاكىستان اسكەري كۇشتەرى جاعىنان اتىپ تۇسىرىلگەن ۇشقىشتىڭ پيلوتىن قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ كەلگەن. ءۇندىستان تارابى باستابىندا ابحيناندان ەسىمدى ۇشقىشتىڭ جوعالعانىن مالىمدەگەن. كەيىن عالامتوردا ونىڭ پاكىستاندا تۇتقىندا وتىرعانى تۋرالى مالىمەت تارادى. عالامتوردا تاراعان ۆيدەودا كوزى تاڭىلعان جانە اۋزى-مۇرنى قان-جوسا بولعان تۇتقىندى كورسەتەدى.

پاكىستان ۇندىستاندىق ۇشاقتى اتىپ تۇسىرگەنىن ايتقان. فوتو: GETTY IMAGESBBC

بۇنى ءۇندىستان بيلىگى «جارالى تۇتقىنعا جاسالعان وتە اۋىر ءارى ۇياتسىز ارەكەت» دەپ باعالاعان. كەيىن بۇل ۆيدەو ءوشىرىلىپ، ۇندىستاندىق ۇشقىشتىڭ شاي ءىشىپ وتىرعان ۆيدەوسى شىعا كەلدى. وندا ونىڭ كوزى تاڭىلماعان جانە بەت-اۋزى جۋىلعان كۇيدە پاكىستان اسكەريلەرىنىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ وتىرادى. پاكىستان اسكەري كۇشتەرىنىڭ وكىلى ۇندىستاندىق ۇشقىشقا اسكەري ەكتيكاعا ساي مامىلە جاسالىپ جاتقانىن ايتىپ مالىمدەمە تاراتقان.

ەكى ەل اراسىنداعى داعدارىستىڭ تەرەڭدەۋى

سارسەنبىنىڭ تاڭىندا پاكىستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ وكىلى، گەنەرال-مايور اسيف عافۋر مالىمدەمە تاراتىپ، ۇندىستاندىق ەكى اسكەري ۇشاقتى اتىپ تۇسىرگەندەرىن ايتقان ەدى. وقيعا كاشميردىڭ پاكىستان قاراۋىنداعى ايماقتا بولعان. عافۋردىڭ ايتۋىنشا، ۇشاقتىڭ ءبىرى پاكىستان جەرىنە، ەكىنشىسى ءۇندىستان شەكاراسىنا قۇلاعان.

ءۇندىستان ميگ-21 اسكەري ۇشاعىن جوعالتقانىن راستاپ، ۇشقىشتىڭ ءىز-ءتۇسسىز كەتكەنىن ايتقان. ال، ءۇندى ءسىم تارابى پاكىستاندى «سوعىسقا ارنالعان اۋە كۇشتەرىمەن ءۇندىستاننىڭ اسكەري نىساندارىن جويۋعا ارەكەت ەتتى. ءبىزدىڭ جوعارى دارەجەدەگى دايىندىعىمىز پاكىستاننىڭ بۇل نيەتىن جۇزەگە اسىرعان جوق»، – مالىمدەدى. ءارى، بۇل رەتكى اۋە قاقتىعىسىندا پاكىستاننىڭ ءبىر ۇشاعىن اتىپ تۇسىرگەنىن، وزدەرى دە ءبىر ۇشاعىن جوعالتقانىن ايتقان. بىراق، يسلاماباد پاكىستاندىق ۇشاقتىڭ قۇلاعانىن جوققا شىعاردى.

ءۇندىستاننىڭ اۋە سوققىسى

بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن، ءۇندىستان اۋە كۇشتەرى 14 اقپانداعى تەررورلىق شابۋىلدى ءوز موينىنا العان «جايش-ە-مۇحاممەد» (مۇحاممەدتىڭ ارمياسى) اتتى تەررورلىق توپقا سوققى بەرۋ ماقساتىندا، پاكىستان باقىلاۋىنداعى ايماقتارعا اۋە شابۋىلدارىن جاساعان. 14 اقپانداعى تەررورلىق شابۋىلدان ءۇندىستان 46 اسكەرىن جوعالتقان ەدى. ءۇندىستاننىڭ قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى اۋە شابۋىلدارى ارقىلى ءتيىستى جاۋابىن بەرەتىنىن ەسكەرتكەن.

ءۇندىستان اۋە سوققىسىن جاسايتىنىن ەسكەرتكەن. فوتو: EPA/BBC.

اقش ءۇندىستان مەن پاكىستاندى اسكەري ارەكەتتەردى تەز ارادا توقتاتۋعا شاقىرعان. وتكەن اپتادا پاكىستان پرەمەر-ءمينيسترى يماران حان مالىمدەمە جاساپ: «ەگەر ءبىز وسىعان ۇقساس جاۋاپ قايتاراتىن بولساق، وندا نارەندرا مودي ەكەۋمىز اسكەري قاقتىعىستى قولدان جاساعان بولار ەدىك»، – دەدى. پاكىستان باسشىسى وزدەرىنىڭ ارەكەتىن «ءۇندىستان سەكىلدى ءبىز دە شەكارانى كەسىپ وتە الاتىنىمىزدى دالەلدەۋ ەدى» دەپ تۇسىندىرگەن.

كاشمير داۋى  

كاشمير ايماعى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن تالاستاعى ايماق. ءارى، ايماقتاعى حالىق تۇرمىسى دا مەيلىنشە اسكەريلەنگەن. ەڭ قورقىنىشتىسى  سول، كاشمير – ەكى بىردەي يادرولىق قارۋى بار ەلدىڭ تالاسىنداعى ايماق.

بۇل رەت ءۇندىستاننىڭ پاكىستان قاراماعىنداعى وڭىرگە اۋە شابۋىلدارىن جاساۋى داعدارىستى ءتىپتى دە كۇشەيتىپ جىبەردى. پاكىستان قارۋلى كۇشتەرى دە بۇعان لايىقتى جاۋاپ بەرەتىنىن ەسكەرتكەن.

ولكەدەگى داعدارىس ەڭ ءبىر قاۋىپتى كەزەڭدە تۇر. بىلتىرعى جىلى كاشميردە اسكەري قىزمەتكەر، بەيبىت تۇرعىن، ايەلدەر مەن بالالاردى قامتىعان 500 ادام قاقتىعىستاردا قازا تاپتى. ءۇندىستان مەن پاكىستاننىڭ اراسى بولىنگەننەن بەرى (1947-1948 جىلدار) كاشمير داۋى تولاسسىز جالعاسىپ كەلەدى. بىرنەشە رەت جاسالعان بەيبىتشىلىك كەلىسىمدەرى بۇزىلدى.

كاشميردى نەگىزىنەن ءۇندىستان مەن پاكىستان تولىق بەكىتىلمەگەن شەكارالارمەن ءبولىپ بيلەيدى. شاعىن اۋماقتا قىتايدىڭ دا بەكىتىلمەگەن شەكاراسى جانە تالاس ايماعى بار. جاقىن ارادا كاشمير داۋى شەشىم تابا قويادى دەپ ايتۋ قيىن. سەبەبى، بۇل داۋ تاريحي، ۇلتتىق ەگەمەندىك جانە تەرەڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن قاتىستى.

كاشمير تۇرعىندارى دا كورشىلەس ەكى ەلدىڭ تالاس-تارتىسىنان ابدەن قاجىعان. 1947 جانە 1965 جىلعى ەكى رەتكى سوعىس، ودان كەيىنگى سان-ساناقسىز اسكەري وپەراتسيالار مەن شاعىن قاقتىعىستار، تەررورلىق شابۋىلدار، تۇرعىندار مەن اسكەرلەرگە جاسالعان شابۋىلدار، بۇنىڭ ءبارى بەيبىت تۇرعىنداردىڭ تىنىشىن كەتىرىپ، ەكونوميكالىق، ساياسي تۇراقسىزدىق تەرەڭدەپ ورناپ العان.

1965 جىلعى ءۇندىستان-پاكىستان سوعىسى. فوتو: ndia TV.

كاشمير داعدارىسىنىڭ تاعى ءبىر قاۋىپتى تۇسى – قازىر ەكسترەميستەر كاشميردى نىساناعا الا باستادى. بۇل ايماقتاعى ساياسي، ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىقتان پايدالانىپ، ەكسترەميستىك كۇشتەر ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋى بەك مۇمكىن. راديكالدى، ءدىني ۇيىمداردىڭ وڭىردەگى بەلسەندىلىگى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتقانى بۇعان انىق دالەل بولا الادى.

70 جىلدان بەرى بۇۇ كاشمير داۋىن شەشۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، رەفەرەندۋم وتكىزۋگە شاقىرىپ كەلەدى. ءۇندىستان العاشىندا بۇل شەشىمگە كەلىسىم بەرگەن، كەيىن ول ويىنان اينىپ قالدى. پاكىستان دا وعان كەلىسپەيدى.

پاكىستان ۇكىمەتىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، كاشمير تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوبى ءۇندىستاننىڭ باسقارۋىندا قالعىسى كەلمەيدى. ودان كورى پاكىستانعا باعىنعىسى نەمەسە دەربەس ەل بولىپ ءومىر ءسۇرۋدى قالايدى. كاشميردەگى ءۇندىستان باقىلاۋىنداعى ايماقتىڭ 60 پايىز تۇرعىنى مۇسىلماندار ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇنىڭ دا نەگىزى جوق ەمەس.

“The Qazaq Times”