«Financial Times» گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دجوزەف نايدىڭ ساۋدا سوعىسى جانە اقش پەن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنە قاتىستى ماقالاسىن جاريالادى. الەمدىك ارەنادا بەدەلگە يە قوس مەملەكەتتىڭ الداعى باعىتى قانداي؟ ساۋدا سوعىسىنىڭ جەڭىمپازى انىقتالدى ما؟ ەندىگى كەزەكتە وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەن ساياساتكەردىڭ ساراپتاماسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
ساياساتكەر دجوزەف ناي. فوتو: https://pi.tedcdn.com
دجوزەف نايدىڭ ايتۋىنشا، ۋاشينگتونداعى رەسپۋبليكالىقتار مەن دەموكراتتاردا قىتاي قۋاتىنىڭ ارتۋى «امەريكاندىق ءداۋىردىڭ» اياقتالۋىن بىلدىرەدى دەگەن قاۋىپ بار. الايدا، اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ باستاعان ساۋدا سوعىسى اسا ماڭىزدى ماسەلەنى جاسىرىپ قالدى.
بىرىنشىدەن، قىتاي ەكونوميكاسى الەم ويلاعانداي مىقتى ەمەس ەكەندىگىن ەستە ساقتاۋ كەرەك. ەكونوميستەر 2014 جىلى قىتاي قارجىلىق دامۋ جاعىنان امەريكاندىقتاردى باسىپ وزدى دەگەن قورىتىندى شىعارعان. بىراق بۇل ساناق حالىقتىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىندەگى تەپە-تەڭدىك تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. ياعني ستاتيستيكاداعى ساندار ەكونوميكانىڭ ناقتى قۋاتىن كورسەتپەيدى. كوپتەگەن ساراپشىلار بولاشاقتا قىتاي ەكونوميكاسى اقش-تى باسىپ وزادى دەپ سانايدى. دەگەنمەن، ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا سوعىسىنان كەيىن قحر قارجىلىق داعدارىسقا ۇشىرادى: قاراشادا ساتۋ مولشەرى 8,1%-عا وسكەن. ال بۇل 2003 جىلدان بەرگى ەڭ تومەنگى ءوسىم كورسەتكىش.
ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دەڭگەيى – گەوساياسي قۋاتتىڭ جالعىز كورسەتكىشى ەمەس. قىتاي اقش-تان حالىقارالىق ارەناداعى اسكەري كۇشتەن دە، الەۋمەتتىك جاعدايدان دا ارتتا قالىپ وتىر. ەگەر قىتايدىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە ادام قۇقىقتارىن بۇزعانداعىن ەسكەرسەك، ونىڭ بەدەلى تىپتەن السىرەيدى.
اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، «قىتاي اقش-قا رەسەيمەن قاتار قاۋىپ توندىرۋدە. بىراق، امەريكانى باسىپ وزاتان ەل جوق. سەبەبى، اقش قورعانىس جاعدايىنا قىتايعا قاراعاندا ءۇش ەسە كوپ قارجى جۇمسايدى». بۇعان دالەل جەتەرلىك. ماسەلەن، الداعى ۋاقىتتا رەسەيدى ەلەۋلى دەموگرافيالىق پروبلەمالار كۇتىپ تۇر جانە ول ەنەرگيا تاسىمالداۋشىلاردىڭ ەكسپورتىنا تىكەلەي تاۋەلدى. برازيليا مەن ءۇندىستان بۇرىنعىداي دامۋشى ەلدەر قاتارىندا قالدى. ازيا ەلدەرى دە سولاي. رەسەي مەن قىتاي حالىقارالىق ارەنادا ءبىر-بىرىمەن ىنتىماقتاسۋعا تىرىسسا دا، 1950-ءشى جىلداردان بەرى اۆتوريتارلىق مەملەكەتتەردىڭ الىپ اليانسى ستاتۋسىنان ارىلعان جوق. ەكى ەلدىڭ بۇگىنگى الەۋەتى اۆتوريتارلىق مەملەكەت دەڭگەيىنەن اسا المايتىنىن جانە وسى جاعدايدى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ەكىتالاي ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ءتىپتى، ازيانىڭ وزىندە قىتايدىڭ كۇش-قۋاتى ءۇندىستان، جاپونيا جانە اۆستراليامەن تەڭەسەدى. ال اقش كۇشتەرى وسى ءۇش مەملەكەت بالانسىندا دا جوعارى كورسەتكىشكە يە.
قىتاي اقش-تىڭ جاڭا قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىنا «مانيپۋلياتسيا جانە جالا جابۋ» دەگەن باعا بەردى. قىتاي بيلىگىنىڭ قازىرگى «مىنەز-قۇلقىنا» قاراعاندا، ولار قحر-ءدىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن الەمدىك ءتارتىپتى بۇزعىسى دا كەلمەيدى. بىراق، ساياساتتا الاۋىزدىق تۋعىزا وتىرىپ، بەيجىڭ تاراپى ءوز ىقپالىن الەمدىك دەڭگەيدە نىعايتقىسى كەلەدى. اقش-تىڭ كوشباسشىلىعى قانشا جەردەن سىنعا قالسا دا، كوپتەگەن حالىقارالىق پروبلەمالاردى شەشۋدە ەۋروپا جانە ازيا ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىق بايلانىستى ساقتايدى.
دجوزەف ناي ءوز ماتەريالىندا: «ەگەر اقش ءوز وداقتاستارىمەن تىعىز ىنتىماقتاستىقتى جالعاستىراتىن بولسا، قىتاي الەمدەگى ىقپالدى ەل دەڭگەيىنەن ايىرىلادى»، – دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.
شەرزاتتىڭ ءولىمى ىسىنە قاتىستى قۇپيا ۆيدەونى جاريالاۋ كىمگە كەرەك بولدى؟ – ساراپشىلار مەديا سىنى
كوميسسيا مەن باقىلاۋشى ەسەبىندەگى ايىرماشىلىق: الماتىدا رەفەرەندۋم قالاي ءوتىپ جاتىر؟
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
قاراعايعا قارسى بۇتاق. دۋماننىڭ سوت تەرگەۋى اياقتالدى. 29 شىلدە ءجارىسسوز.
الماتى وبل پركۋراتۋراسى. بەلسەندىلەر: «جالعان جالامەن قاماۋداعى ايگەرىم مەن دۋمانعا بوستاندىق!»
جاۋاعاشتى تۇرمەسى ايگەرىمدى تاعايىندالعان ەمگە جىبەرمەي جاتىر