اقش-قىتاي قايشىلىعى: 40 جىلدىق ديپلوماتيا بۇلىنە مە؟

امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىندا ديپلوماتيالىق بايلانىستىڭ ورناعانىنا 40 جىل تولعان تۇستا، كوپتەگەن امەريكالىق ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار ەكى ەل قاتىناسىنىڭ 40 جىل بۇرىن قول قويىلعان كەلىسىمدەر كۇيىندە قالاتىنىنا كۇمانمەن قاراي باستادى. قۇراما شتاتتاعى كوپتەگەن ءار سالا عالىمدارى دا اقش پەن قىتايدىڭ قازىرگى قارىم-قاتىناسى قاۋىپتى ساتتە تۇر دەپ قارايدى.

قىتاي توراعاسى شي جينپيڭ جاقىندا ءار پروۆينتسيانىڭ، ءتۇيىندى قالالاردىڭ جانە اۆتونوميالى رەگيونداردىڭ اكىمشىلىك، پارتيا جانە قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باسشىلارى قاتىسقان «ارنايى سەمينار» كەزىندە بايانداما جاساپ، قىتايدىڭ سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەردى قامتىعان «جەتى ۇلكەن قاتەرگە» تاپ كەلگەنىن ايتتى. ونىڭ بۇل سوزىنە تالداۋ جاساعان ءار ەلدىڭ ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىن قورىتىندىلايتىن بولساق، قحر ءۇشىن اقش-قىتاي اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق ەڭ باستى سىرتقى قاتەر سانالادى.

سوڭعى جىلداعى اقش پەن قىتاي قاتىناسىنىڭ دامۋ باعىتىن باقىلاعان بولساڭىز، اعىمداعى جاعدايدىڭ (انىقتاپ ايتقاندا شيەلەنىستىڭ) بارعان سايىن ءورشىپ بارا جاتقانىن بايقايسىز. اقش تارابى ەكى ەل قارىم-قاتىناسىنا تالداۋ جاساعان كەزدە، قىتايدىڭ بارعان سايىن ءوسىپ كەلە جاتقان قاتەرىن نەگىزگە الادى. ال، قىتاي بۇنىڭ كەرىسىنشە، اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ (اۋستراليا دا قامتىلعان) قىتايدى قۇرساۋلاۋ ماقساتىنداعى دۇشپاندىق ساياساتىن نەگىزگە الادى، ءتىپتى، قىتايدىڭ ىشكى ساياساتى مەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە ارالاسقانىن سىنعا الادى. بۇل تاراپتاردى تۇسىنىستىككە جەتكىزبەي كەلە جاتقان ەڭ نەگىزگى كوزقاراستار.

وسىعان دەيىن ناتو مەن رەسەيدىڭ «ەرەگەسكە» بارۋىن ءار ەلدىڭ ساياسي ساراپشىلارى «قىرعي قاباق سوعىسىنىڭ جاڭا بەينەسى» رەتىندە باعالاعان بولاتىن. الايدا، قىتايلىق ساياسي ساراپشىلار اقش-قىتاي اراسىنداعى بۇل تەكە-تىرەس جاعدايدى وتكەن عاسىردا قۇراما شتات پەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى «قىرعي قاباق سوعىسىنان» كەيىنگى ەڭ ۇلكەن قايشىلىق دەپ باعالاپتى. حالىقارالىق قاتىناستاردى زەرتتەۋشى پروفەسسورى شى ينحوڭ دا ەكى ەلدىڭ بۇگىنگى قايشىلىعىن الەمنىڭ ساياسي ارەناسىنداعى ۇلكەن قايشىلىق دەپ قارايدى. ول جانە ەكى ەل شيەلەنىستى جاعدايدا تۇرعانىمەن ۇلكەن قاقتىعىسقا ءالى جەتە قويماعانىن ايتادى.

وسىدان 40 جىل بۇرىن، ياعني «قىرعي قاباق سوعىستىڭ» ءورشىپ تۇرعان كەزىندە، ۋاشينگتون بيلىگى بەيجىڭدى رەسمي ۇكىمەت رەتىندە تانىپ، ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتا باستادى. وسى تۇستاعى اقش-تىڭ كوممۋنيستىك قىتاي بيلىگىن وزىنە تارتۋىنداعى ساياسي استاردى بۇدان بۇرىن دا ايتقان ەدىك. قىسقارتىپ ايتقاندا، باتىس ەلدەرى جاعىنان كەڭەس وداعىنىڭ، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ىقپالىن توسۋ ماقساتىندا تۇركيا، ساۋد ارابياسى، شىعىس ەۋروپاداعى بىرنەشە ەلدى جانە قىتايدى ماسكەۋدەن ءبولىپ تاستاۋ ماقساتىندا جۇمىستار جاسالدى. بۇل ارەكەتتەر باتىستىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، كەڭەس پەن قىتاي اراز بولدى، تۇركيا «پانتۇركيزم»-گە شالدىقتى. كەڭەس وداعى وڭىرلىك وقشاۋلانۋعا بىلىنبەي ءتۇسىپ كەتتى. ال بۇگىن جاعداي وزگەردى، قىتاي الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسىن يەلەسە، تۇركيا «ۇلكەن جيىرمالىققا» كىردى. جەكەلەگەن گەوساياسي ۇيەككە اينالدى. مىنە بۇل قىتاي مەن اقش اراسىنداعى بۇگىنگى «قوجالىق تالاستىڭ» باستى سەبەبى دەۋگە بولادى.

“The Qazaq Times”