بيلىك حالىقتىڭ قۇقىعىن تار شەڭبەرگە بۇعاۋلاۋدىڭ امالىن جاساپ جاتىر

ءۇكىمەت 28 قازان كۇنى باس پروكۋراتۋرا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جانە قورعانىس مينيسترلىگىنە «عالامتوردى بۇعاتتاۋعا» قۇقىق بەرەتىن قاۋلى شىعاردى. قاۋلىعا سايكەس، جوعارىدا اتالعان قۇزىرلى ورگاندار «تابيعي، الەۋمەتتىك، تەحنوگەندىك توتەنشە جاعدايلار» ورىن العان كەزدە رەسپۋبليكا بويىنشا «ينتەرنەتتى بۇعاتتاۋعا» قۇقىلى. كوپشىلىك جۇرت قاۋلى قابىلدانعان ساتتەن باستاپ قۇجاتتاعى «الەۋمەتتىك سيپاتتاعى توتەنشە جاعداي» دەگەن تەرميننىڭ نە ماعىنا بىلدىرەتىنىن بىلمەي دال بولۋدا. وسىعان بايلانىستى بۇگىن ءبىز ەلىمىزگە تانىمال ساياساتتانۋشالار مەن جۋرناليستەردىڭ پىكىرىن ءبىلۋدى ءجون كوردىك.

جۋرناليست، ەرمۇرات باپي: قازاقستان بيلىگىنىڭ «نوۋحاۋ» رەتىندە كەزەكتى زاڭعا ەنگىزىپ وتىرعان جاڭالىعى بۇل - «الەۋمەتتىك توتەنشە جاعداي» دەگەن جاڭاشا «باستاما». بۇل «الەۋمەتتىك توتەنشە جاعدايعا» قوعامدا ورىن الۋى مۇمكىن الەۋمەتتىك تەڭسەلىستەر، قوزعالىستار، ميتينگىلەر، ەرەۋىلدەرگە ۇقساس ساياسي اكتسيالار ەنۋى مۇمكىن. ال مۇنداي جاعدايعا قازاقستان بيلىگىنىڭ دايىندالۋى ەلدەگى قالىپتاسقان قوعامدىق-ساياسي جاعدايعا بايلانىستى بولىپ وتىر. ياعني بارعان سايىن شيەلەنىسىپ بارا جاتقان ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعداي، الەۋمەتتىك جاعداي، قىمباتشىلىق، تاريفتەردىڭ ءوسۋى، تاۋارلار مەن ازىق-تۇلىكتىڭ قىمباتتاۋى وسىنىڭ بارلىعى وسى ديناميكامەن وسە بەرەتىن بولسا، قوعامدى ۇلكەن ءبىر الەۋمەتتىك تەڭسەلىسكە تاپ قىلۋى مۇمكىن. وسىنداي بولجامدى جاعدايدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قازاقستان بيلىگى بۇكىل الەمدىك ينتەرنەت جۇيەسىنە، بايلانىس سالاسىنا وسىنداي «الەۋمەتتىك توتەنشە جاعداي» دەگەن تەرمين ەنگىزدى. بۇل مەنىڭ بىلۋىمشە، بۇعان دەيىن الەمدە بولماعان «جاڭالىق». ياعني حالىقتى، ەلدى، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ باسقا حالىقتىق، دەموكراتيالىق تەتىگىن تاپپاعاندىقتان قازاقستان بيلىگى بۇراندانى ودان ارى بۇراپ، حالىقتىڭ قۇقىعىن، اقپارات الۋ، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋ، ەركىن ەرىك-جىگەرىن ءبىلدىرۋ قۇقىعىن وسىنداي تار شەڭبەرگە بۇعاۋلاۋدىڭ امالىن جاساۋعا كىرىستى. ەرتەڭگى كۇنى ەلىمىزدە «جامان ايتپاي جاقسى جوق» الدەبىر الەۋمەتتىك تەڭسەلىستەر ورىن الاتىن بولسا، قابىلدانعان زاڭنىڭ نەگىزىندە تەك قانا «عالامتوردى بۇعاتتاۋ» عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قالالارعا، الاڭدارعا اسكەر كىرگىزۋ، ەرەۋىلگە، ەلدەگى ساياسي رەجيمگە قارسى شىققان حالىقتى باسىپ-جانشۋ، ءتىپتى ولارعا قارسى وق اتۋ بارلىعى ورىن الۋى مۇمكىن. ياعني ساياسي «وگونياعا» تاپ بولعان قازاقستان بيلىگى دامۋدىڭ بۇكىل الەم ءجۇرىپ وتكەن جولىن تاڭداۋدىڭ ورنىنا وسىنداي قۇقىقتىق شەكتەۋلەر قويۋدىڭ امالىن جاساۋدا. مەن زاڭعا ەنگىزىلگەن وسى «نوۋحاۋدى» وسىلاي دەپ باعالايمىن.

ساياساتتانۋشى، دوس كوشىم: بۇنى سول زاڭدى كىم شىعاردى سولاردىڭ وزدەرى قالاي قابىلداسا، سولاي قابىلدايتىن سياقتى. سەبەبى بىزدەگى «الەۋمەتتىك ارازدىق قوزدىراتىن» دەگەن ءسوزدى دە ءوز باسىم تۇسىنبەيمىن. ءبىز دە بىرەۋدى باي، بىرەۋدى كەدەي دەگەن ءۇشىن دە سوتتالىپ كەتۋگە بولادى. سودان كەيىن ءبىز دە «ۇكىمەتكە، بيلىككە جامان كوزقاراس قالىپتاسىرۋ» دەگەن ءسوز تىركەس پايدا بولدى قازىر. ەگەر بيلىكتى، مەملەكەتتى سىناساڭ سوعان بايلانىستى جازاعا تارتىلۋىڭ مۇمكىن. قىسقاسى بىزدە كىم، قانداي تۇسىنىكتەمە بەرەدى وزدەرىنە قاجەتتى جاعدايلارعا بۇرىپ ءدال سونداي جاعدايعا كەلدى. بۇنىڭ ناقتى زاڭدىق نەگىزىن كورىپ تۇرعان جوقپىن. بۇعان مەن بىراق نارسە قويامىن. بىلايشا ايتقاندا، بۇل بيلىكتىڭ وزىنە قارسى سىن ايتىپ، پىكىر ايتاتىنداردىڭ بارلىعىنىڭ اۋىزىن جابۋعا باعىتتالعان جۇمىستارى سياقتى. دەموكراتيالىق ەلدەردە بۇل تەك قانا زاڭمەن رەتتەلۋى كەرەك. بۇنى جەكە ءبىر كۇشتىك قۇرىلىمدارعا بەرۋگە بولمايدى. توماس دجەفەرسوننىڭ «بيلىككە بەرۋگە بولمايتىن بىراق نارسە بار. بۇل ادام قۇقىعىنا قاتىستى ماسەلەلەر» دەگەن تاماشا ءسوزى بار. سوندىقتان بۇل ماسەلەلەردى جەكە ءبىر مينيسترلىككە بەرۋ، جەكە ءبىر قۇرىلىمعا بەرۋ دەموكراتيالىق ەلدەردە بولمايدى. دەموكراتيالىق ەلدەردە زاڭ بولادى. مىسالى، بىزدە بيلىكتى سىناۋعا دا بولادى، بيلىك جۇيەسىن اۋىستىرۋ كەرەك دەپ ايتۋعا دا بولادى. بىراق بيلىكتى قارۋلى كۇشپەن اۋىستىرامىز دەسەڭ عانا جاۋاپقا تارتىلاسىڭ. ال مىنا جەردە وتە تۇسىنىكسىز سوزتىركەستەرىن الىپ كەلىپ قويادى. ونى سول جاقتىڭ وزدەرى قالاي قابىلدايدى؟ «مىنانىڭ ايتقانىن مەن وسىلاي قابىلدايمىن» دەيدى، ءبىتتى. وزدەرىنىڭ قولىندا ساراپشىلارى بار. مەن ونداي ساراپشىلاردىڭ تالايىن كوردىم جانە الىدە كورىپ جاتىرمىن. بۇل وزدەرىنە ىڭعايلاستىرىپ جاساپ جاتقان ماسەلە.

ساياساتتانۋشى، ەرلان سايىروۆ: «الەۋمەتتىك سيپاتتاعى توتەنشە جاعداي» دەگەن ءماتىننىڭ وزىنە زاڭنامالىق تۇسىنىكتەمە بەرۋ كەرەك. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا مەنىڭ ويىمشا، ونداي تۇسىنىكتەمە جوق، جاسالماعان. سوندىقتان مىناۋ مەملەكەتتىك ورگاندار سونداي ءبىر ءىس-شاراعا بارۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى وسى ماسەلەنىڭ بارلىعىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، ۇكىمەت پەن پارلامەنتتەگى زاڭگەرلەردىڭ بارلىعىن قوسىپ، «الەۋمەتتىك توتەنشە جاعداي» دەگەن نە؟ سونىڭ انىقتاماسىن جاساۋ كەرەك. سودان كەيىن بارىپ كىرگىزۋ قاجەت. مىسالى، قازىر «الەۋمەتتىك توتەنشە جاعداي» دەپ ءاربىر جاعدايدى كىرگىزە بەرۋگە بولادى.  سوندىقتان بىزدە كەي كەزدەرى زاڭ اكتىلەرىن قابىلداعان كەزدە ۇكىمەتتىك، مەملەكەتتىك ورگاندار حالىقتىڭ قۇقىعىن ەسكەرمەيدى. ءاربىر مەملەكەتتىك اكت حالىقتىق قۇقىعىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ول كوتەرە مە، جوق الدە كەرى اسەر ەتە مە؟ سونداي ءبىر باپتار بولۋ كەرەك. نەگىزىندە ونداي باپتار بار. ءبىز سول باپتاردىڭ بارلىعىن ءىس جۇزىندە قولدانىپ وتىرۋىمىز كەرەك. ال بۇگىنگى تاڭدا مەنىڭ ويىمشا، وسى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر قابىلدانعان كەزدە «ازاماتتىق قوعامنىڭ قۇقىعى» دەگەن ۇعىم ەسكەرىلمەيدى. ءاربىر مەملەكەتتە ازاماتتاردىڭ قۇقىعى ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا، بۇل ماسەلەنى اسىعىستىق جاساماي، قايتادان ەگجەي-تەگجەي زەرتتەپ، وي ەلەگىنەن وتكىزۋ كەرەك.

"The Qazaq Times"