قىتاي جانە الەم: بەيجىڭ قاي باعىتقا كەتىپ بارادى؟

 وزىنىڭ ەكونوميكالىق، اسكەري جانە ساياسي قۋاتىمەن، سونداي-اق، ەڭ كوپ حالىق سانىمەن قىتاي الەمدەگى ىقپالدى مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە اينالدى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شەرىگىندە جاساعان رەفورمالارى تابىستى بولىپ، قىتايدى از عانا ۋاقىت كولەمىندە اقش-تىڭ باستى قارسىلاسى ەتىپ قويدى. قۇراما شتاتتى قامتىعان باتىس ەلدەرى قارجىلىق داعدارىستاردا تولقىپ تۇرعان تۇستا، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋ قارقىنى بارعان سايىن ۇدەي ءتۇستى. 2007-2017 جىل ارالىعىندا قىتاي الەمنىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشىندە ءۇشىنشى ورىننان 2 ورىنعا سەكىردى. وسى ون جىل ىشىندە قىتايدىڭ ءىجو قۇنى ون ترلن اقش دوللارىنان ارتىق ءوسىم كورسەتتى.

قىتايدىڭ ارتا تۇسكەن قۋاتى اينالاسىنداعى ەلدەردى، ءتىپتى اقش سىندى ءىرى دەرجاۆالارلى دا الاڭداتتى. ولار قىتايدىڭ ىقپالىنا قارسى تۇرۋ شارالارىن قولعا الا باستادى. ايتالىق، ترامپ باسقارعان اقش-تىڭ قازىرگى ۇكىمەتى قىتايعا قارسى ساۋدا سوعىسىن باستاپ، ەلىنە كىرگەن قىتايلىق تاۋارلارعا سالىقتى ءوسىردى. اقش ۇكىمەتى وسىمەن قاتار، قىتايدى امەريكالىق زياتكەرلىك مەنشىگىن ۇرلاۋدا جانە ادىلەتسىز ساۋدا ساياساتىن جۇرگىزدى دەپ ايىپتادى. ترامپ باسقارعان ۇكىمەت سونىمەن بىرگە امەريكالىق كاسىپكەرلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ، بۇرىنعى اقش ۇكىمەتتەرى قول قويعان بىرنەشە حالىقارالىق ساۋدا كەلىسىمدەرىنەن شىعىپ كەتتى. ءتىپتى، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنان دا شىعىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتتى.

بەيجىڭ بيلىگى اقش-تىڭ وزىنە قاراتقان ساۋدا ساياساتىن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمىن تەجەۋگە قاراتا جاساپ جاتقان شاراسى دەپ سانايدى. ولاردىڭ ويىنشا، اقش ءوزىنىڭ ليدەرلىك ورنىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وسىنداي «قاستاندىققا» بارىپ وتىر. داۆوس-2017 ەكونوميكالىق فورۋمىندا قىتاي توراعاسى شي جينپيڭ وسى ويدى سىلتەي كورسەتىپ كەتكەندەي بولعان. ول سوزىندە: «الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىنىڭ دامۋعا قۇقىعى بار. بىراق ولار ءوز ماقساتتارىن تىم كەڭىنەن قاراپ، وزگە ەلدەردىڭ ماقساتىنا كەدەرگى كەلتىرۋ ارقىلى دامۋ جولىن تاپقىسى كەلەدى»، – دەگەن. كوپتەگەن الەمدىك اقپارات قۇرالدارى قىتاي باسشىسى بۇل ءسوزدى قۇراما شتاتقا قاراتا ايتتى دەپ بولجادى.

وتكەن ايدا اقش ۆيتسە-پرەزيدەنتى قىتايعا ەڭ قاتاڭ ايىپتاۋ مالىمدەمەسىن جاسادى. ول قىتاي بيلىگىن ەكونوميكالىق اگرەسسيا جانە «قارىز ديپلوماتياسىن» جاساپ وتىر دەپ ايىپتادى. سونداي-اق، اقش-تىڭ دەموكراتيالىق ساياساتىنا كيلىكتى دەپ سىنعا الدى. قازىر، اتالعان ەكى الپاۋىت تەكە-تىرەس كۇيدە. كوپتەگەن ساراپشىلار ەكى ەل ستراتەگيالىق قارسىلاس كەزەڭىنە كىردى، بۇل كەزەڭنەن ۇزاق جىل شىعا المايدى دەپ قارايدى. ال، ەكى الپاۋىت اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى بۇل ەكى ەلدىڭ اۋقىمىنان القىپ شىعىپ، الەمدىك ەكونوميكاعا دا كەرى اسەرىن تيگىزە باستادى. سوندىقتان دا، ساراپشىلار ەكى ەلدىڭ بۇل تەكە-تىرەسى ءبىر عانا ەكونوميكاعا بايلانىستى ەمەس دەپ قارايدى.

شىن مانىسىندە، بۇل قايشىلىققا ەكى ەلدىڭ قاراتقان كوزقاراسى ەكى ءتۇرلى. بەيجىڭ بولسا، اقش قىتايدىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىردى دەپ قاراسا، ۋاشينگتون قىتايدىڭ اقش-تى جاۋلاپ الۋ ماقساتى بار دەپ قارايدى. بەلگىلى ەكونوميكا ساراپشىسى فرەد برەگستەين  BBC-گە بەرگەن سۇحباتىندا: «امەريكالىقتار ءوز ەلىنىڭ الەمدى باسقارىپ تۇرعان كۇيىن كورىپ ەرجەتكەندەر. ولار قىتاي سەكىلدى باسقا ءبىر ەلدىڭ اقش-تىڭ ىقپالىنا باسەكەلەسكەنىن كورگەندە، ونى قاۋىپتى قورقىنىش رەتىندە قابىلدايتىنى انىق»، – دەيدى.

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك بويىنشا الاڭداۋشىلىق

دەگەنمەن، قىتايدىڭ ارتا تۇسكەن قۋاتىنان ءبىر عانا قۇراما شتات قانا الاڭداپ وتىرعان جوق. بيىل اۋستراليا پارلامەنتى شەتەلدىك كۇشتەردىڭ ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋىنا توسقاۋىل قويۋ تۋرالى زاڭ قابىلدادى. بۇل زاڭ نەگىزىنەن قىتايعا باعىتتالعان. قىتايدىڭ ىقپالى جاڭا زەلانديانى دا الاڭداتۋدا. بىلتىر قىتايدا تۋىلعان جاڭا زەلانديالىق دەپۋتات بەيجىڭنىڭ تىڭشىسى دەپ ايىپتالىپ، بۇل سول ەلدى دۇرلىكتىرگەن وقيعا بولىپ ەدى. بىراق، بۇل مالىمەت جوققا شىعارىلدى.

دەگەنمەن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماقساتتارىندا اقش جانە اتالعان بىرنەشە ەلدە قىتايدىڭ تەلەكوم الىپتارى Huawei جانە ZTE كومپانيالارىنا شەكتەۋلەر قويىلدى، سونداي-اق، شەتەلدەگى ينۆەستيتسيالارى دا شەكتەۋگە ۇشىرادى. جاڭا زەلانديا Huawei جانە ZTE كومپانيالارىنىڭ 5G تەحنولوگياسىن الىپ كەلۋىنە تىيىم سالدى. ۇلىبريتانيا دا Huawei كومپانياسىنىڭ ونىمدەرىنە شەكتەۋ قوياتىنىن بىلدىرگەن ەدى. وسى قاتارلى ەلدەردە اتالعان قىتايلىق كومپانيانى تىڭشىلىقپەن اينالىسادى دەپ ايىپتالعان.

بۇل ايىپتاۋلار نەگىزسىز ەمەس، ويتكەنى، Huawei كومپانياسىنىڭ قىتايدىڭ كوممۋنيستىك بيلىگىمەن قالىپتان تىس تىعىز بايلانىستا. بىراق، Huawei كومپانياسى بۇل ايتىلعانداردى تەرىسكە شىعاردى. جىل باسىندا گەرمانيا دا قىتايلىق كومپانياعا جەرگىلىكتى كەڭسە عيماراتىن ساتپاي قويعان بولاتىن.

«قارىز ديپلوماتياسى»

قازىر قىتاي ينۆەستيتسياسى ارقىلى دامۋعا تالپىنىپ جاتقان ەلدەر دە الاڭداي باستادى. «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسى قىتايدىڭ ازيا، ەۋروپا، افريكا جانە باسقا دا ايماقتاردى تۇتاستىراتىن ءىرى جوباسى. بۇعان ميللياردتاعان قارجى اۋدارىلعان. بۇعان دا قارسى بولعان ەلدەر كوپ. ولار «قارىز ديپلوماتياسىنان»، قىتايعا ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتەن الاڭدايدى. ايتالىق، پاكىستان، شري-لانكا، مالايزيا قاتارلى ەلدەردەگى جاعدايى وسى ايتىلىمدى راستاي ءتۇستى.

اقش ۆيتسە-پرەزيدەنتى مايك پەنستىڭ اتالعان مالىمدەمەسىندە دە قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ستراتەگياسىنا كوبىرەك كوڭىل اۋدارعان. ول شري-لانكانىڭ قىتايدان العان قارىزىن وتەي الماعاندىقتان جاڭادان قۇرىلعان پورتتى قىتايعا وتكەرىپ بەرگەنىن مىسالعا كەلتىرەدى. «قىتاي «قارىز ديپلوماتياسى» ارقىلى ىقپالىن بەكەمدەۋدە. بەيجىڭ ءجۇز ميللياردتاعان قارجىنى ازيادان افريكاعا، ەۋروپادان لاتىن-امەريكاعا دەيىن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا قارىزعا ۇسىنۋدا. قارىزدىڭ شارتتارى دا وتە ناشار جانە كوپ جاعدايدا قىتايدىڭ مۇددەسى عانا باسىم. سەنبەسەڭدەر شري-لانكادان سۇراڭدار»، – دەيدى.

مىنە، بۇل قازىرگى الەم مەن قىتاي اراسىنداعى قالىپتاسقان جاعداي. قىتايدىڭ ورتالىق-ازياداعى قادامدارى دا وسىنداي دەۋگە تۇرارلىق. تۇتاس ورتالىق ازيانىڭ بەس مەملەكەتىنىڭ قىتايمەن بولعان ساۋدا كولەمى، قىتايدىڭ الەم ەلدەرىمەن ساۋدا-ساتتىعىنىڭ ءبىر پايىزىنا دا جەتپەيدى. قازىر، بەيجىڭ ءوزىنىڭ اگرەسسيالىق ساياساتتارى ارقىلى الەمنىڭ سەنىمىنەن كەتە باستادى. بۇل ۇزاق بولاشاقتان العاندا تىم ناشار جاعداي. ىرگەلەس الپاۋىتتاردىڭ باعىتىن قاداعالاۋ ءبىزدىڭ دە بولاشاق قاۋىپسىزدىگىمىز بەن تۇتاستىعىمىزعا تىكەلەي بايلانىستى. ورتالىق ازيا ەلدەرىنە وزدەرىن تۋرا شامالاپ، ورتاق باعىتقا ۇمتىلۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس.

“The Qazaq Times”