Qıtay jäne älem: Beyjiñ qay bağıtqa ketip baradı?

 Öziniñ ekonomikalıq, äskeri jäne sayasi quatımen, sonday-aq, eñ köp halıq sanımen Qıtay älemdegi ıqpaldı memleketterdiñ birine aynaldı. Ötken ğasırdıñ soñğı şeriginde jasağan reformaları tabıstı bolıp, Qıtaydı az ğana uaqıt köleminde AQŞ-tıñ bastı qarsılası etip qoydı. Qwrama Ştattı qamtığan Batıs elderi qarjılıq dağdarıstarda tolqıp twrğan twsta, Qıtaydıñ ekonomikalıq ösu qarqını barğan sayın üdey tüsti. 2007-2017 jıl aralığında Qıtay älemniñ ekonomikalıq körsetkişinde üşinşi orınnan 2 orınğa sekirdi. Osı on jıl işinde Qıtaydıñ İJÖ qwnı on trln AQŞ dollarınan artıq ösim körsetti.

Qıtaydıñ arta tüsken quatı aynalasındağı elderdi, tipti AQŞ sındı iri derjavalarlı da alañdattı. Olar Qıtaydıñ ıqpalına qarsı twru şaraların qolğa ala bastadı. Aytalıq, Tramp basqarğan AQŞ-tıñ qazirgi ükimeti Qıtayğa qarsı sauda soğısın bastap, eline kirgen qıtaylıq tauarlarğa salıqtı ösirdi. AQŞ ükimeti osımen qatar, Qıtaydı amerikalıq ziyatkerlik menşigin wrlauda jäne ädiletsiz sauda sayasatın jürgizdi dep ayıptadı. Tramp basqarğan ükimet sonımen birge amerikalıq käsipkerlerdiñ müddesin qorğau sayasatın jürgizip, bwrınğı AQŞ ükimetteri qol qoyğan birneşe halıqaralıq sauda kelisimderinen şığıp ketti. Tipti, Düniejüzilik Sauda Wyımınan da şığıp ketui mümkin ekenin körsetti.

Beyjiñ biligi AQŞ-tıñ özine qaratqan sauda sayasatın Qıtaydıñ ekonomikalıq ösimin tejeuge qarata jasap jatqan şarası dep sanaydı. Olardıñ oyınşa, AQŞ öziniñ liderlik ornın saqtap qalu üşin osınday «qastandıqqa» barıp otır. Davos-2017 ekonomikalıq forumında Qıtay törağası Şi Jinpiñ osı oydı siltey körsetip ketkendey bolğan. Ol sözinde: «Älemniñ barlıq elderiniñ damuğa qwqığı bar. Biraq olar öz maqsattarın tım keñinen qarap, özge elderdiñ maqsatına kedergi keltiru arqılı damu jolın tapqısı keledi», – degen. Köptegen älemdik aqparat qwraldarı Qıtay basşısı bwl sözdi Qwrama Ştatqa qarata ayttı dep boljadı.

Ötken ayda AQŞ vice-prezidenti Qıtayğa eñ qatañ ayıptau mälimdemesin jasadı. Ol Qıtay biligin ekonomikalıq agressiya jäne «qarız diplomatiyasın» jasap otır dep ayıptadı. Sonday-aq, AQŞ-tıñ demokratiyalıq sayasatına kilikti dep sınğa aldı. Qazir, atalğan eki alpauıt teke-tires küyde. Köptegen sarapşılar eki el strategiyalıq qarsılas kezeñine kirdi, bwl kezeñnen wzaq jıl şığa almaydı dep qaraydı. Al, eki alpauıt arasındağı sauda soğısı bwl eki eldiñ auqımınan alqıp şığıp, älemdik ekonomikağa da keri äserin tigize bastadı. Sondıqtan da, sarapşılar eki eldiñ bwl teke-tiresi bir ğana ekonomikağa baylanıstı emes dep qaraydı.

Şın mänisinde, bwl qayşılıqqa eki eldiñ qaratqan közqarası eki türli. Beyjiñ bolsa, AQŞ Qıtaydıñ damuına kedergi keltirdi dep qarasa, Uaşington Qıtaydıñ AQŞ-tı jaulap alu maqsatı bar dep qaraydı. Belgili ekonomika sarapşısı Fred Bregsteyn  BBC-ge bergen swhbatında: «Amerikalıqtar öz eliniñ älemdi basqarıp twrğan küyin körip erjetkender. Olar Qıtay sekildi basqa bir eldiñ AQŞ-tıñ ıqpalına bäsekeleskenin körgende, onı qauipti qorqınış retinde qabıldaytını anıq», – deydi.

Wlttıq qauipsizdik boyınşa alañdauşılıq

Degenmen, Qıtaydıñ arta tüsken quatınan bir ğana Qwrama Ştat qana alañdap otırğan joq. Biıl Australiya Parlamenti şeteldik küşterdiñ eldiñ işki isine aralasuına tosqauıl qoyu turalı zañ qabıldadı. Bwl zañ negizinen Qıtayğa bağıttalğan. Qıtaydıñ ıqpalı Jaña Zelandiyanı da alañdatuda. Bıltır Qıtayda tuılğan jaña zelandiyalıq deputat Beyjiñniñ tıñşısı dep ayıptalıp, bwl sol eldi dürliktirgen oqiğa bolıp edi. Biraq, bwl mälimet joqqa şığarıldı.

Degenmen, wlttıq qauipsizdik maqsattarında AQŞ jäne atalğan birneşe elde Qıtaydıñ telekom alıptarı Huawei jäne ZTE kompaniyalarına şekteuler qoyıldı, sonday-aq, şeteldegi investiciyaları da şekteuge wşıradı. Jaña Zelandiya Huawei jäne ZTE kompaniyalarınıñ 5G tehnologiyasın alıp keluine tıyım saldı. Wlıbritaniya da Huawei kompaniyasınıñ önimderine şekteu qoyatının bildirgen edi. Osı qatarlı elderde atalğan qıtaylıq kompaniyanı tıñşılıqpen aynalısadı dep ayıptalğan.

Bwl ayıptaular negizsiz emes, öytkeni, Huawei kompaniyasınıñ Qıtaydıñ kommunistik biligimen qalıptan tıs tığız baylanısta. Biraq, Huawei kompaniyası bwl aytılğandardı teriske şığardı. Jıl basında Germaniya da qıtaylıq kompaniyağa jergilikti keñse ğimaratın satpay qoyğan bolatın.

«Qarız diplomatiyası»

Qazir Qıtay investiciyası arqılı damuğa talpınıp jatqan elder de alañday bastadı. «Bir beldeu, bir jol» bağdarlaması Qıtaydıñ Aziya, Europa, Afrika jäne basqa da aymaqtardı twtastıratın iri jobası. Bwğan milliardtağan qarjı audarılğan. Bwğan da qarsı bolğan elder köp. Olar «qarız diplomatiyasınan», Qıtayğa ekonomikalıq täueldilikten alañdaydı. Aytalıq, Päkistan, Şri-Lanka, Malayziya qatarlı elderdegi jağdayı osı aytılımdı rastay tüsti.

AQŞ vice-prezidenti Mayk Penstiñ atalğan mälimdemesinde de Qıtaydıñ ekonomikalıq strategiyasına köbirek köñil audarğan. Ol Şri-Lankanıñ Qıtaydan alğan qarızın ötey almağandıqtan jañadan qwrılğan porttı Qıtayğa ötkerip bergenin mısalğa keltiredi. «Qıtay «qarız diplomatiyası» arqılı ıqpalın bekemdeude. Beyjiñ jüz milliardtağan qarjını Aziyadan Afrikağa, Europadan Latın-Amerikağa deyin infraqwrılımdıq jobalarğa qarızğa wsınuda. Qarızdıñ şarttarı da öte naşar jäne köp jağdayda Qıtaydıñ müddesi ğana basım. Senbeseñder Şri-Lankadan swrañdar», – deydi.

Mine, bwl qazirgi älem men Qıtay arasındağı qalıptasqan jağday. Qıtaydıñ Ortalıq-Aziyadağı qadamdarı da osınday deuge twrarlıq. Twtas Ortalıq Aziyanıñ bes memleketiniñ Qıtaymen bolğan sauda kölemi, Qıtaydıñ älem elderimen sauda-sattığınıñ bir payızına da jetpeydi. Qazir, Beyjiñ öziniñ agressiyalıq sayasattarı arqılı älemniñ seniminen kete bastadı. Bwl wzaq bolaşaqtan alğanda tım naşar jağday. İrgeles alpauıttardıñ bağıtın qadağalau bizdiñ de bolaşaq qauipsizdigimiz ben twtastığımızğa tikeley baylanıstı. Ortalıq Aziya elderine özderin tura şamalap, ortaq bağıtqa wmtılu kezek küttirmeytin is.

“The Qazaq Times”