ادام بالاسى ومىرگە كەلەدى، كەتەدى. ۋاقىت تەزى زىمىراپ وتەدى. ەگەر وتكەن-كەتكەنگە كوز سالساق، بەينە ءبىر ەلەستىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەي بولامىز. وندا جازۋشى دا، زەرتتەۋشى دە، زاڭگەر ءھام كيللەر دە كەزدەسەدى. ويىندا ەرەكشە ساۋلەسى بار، ادامي قۇندىلىعى جوعارى، تالعامى بيىك جاننىڭ ارتىندا ماڭگىلىك ءىز قالارى ءسوزسىز. ومىرگە دەگەن ءدال وسىنداي كوزقاراس بويىنا سىڭگەن جازۋشى كەمەل توقاەۆتى بىلمەيتىن جان كەمدە-كەم...

ادەتتە، جەرىنە قاراي ەلى، ەلىنە قاراي ەرى تۋادى دەگەن ءتامسىل بار. جۋرناليستيكا سايىپقىرانىنىڭ تانىم كوكجيەگىنىڭ قارىشتاپ، تالعامىنىڭ تارازىلانىپ، بولمىسىندا شىندىققا سۇيىسپەنشىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنا تۋعان ولكەسى جەتىسۋ ءتورى – قاراتالدىڭ ىقپالى زور بولسا كەرەك. نەبىر ءدۇلدۇلدىڭ كىندىك قانى تامعان ءوڭىردىڭ تۋماسى سىنشىل تالعام، ايرىقشا سەزىمتالدىق، بىلىمگە قىزىعۋشىلىقتى تۇلابويىنا ءسىڭىرىپ ءوستى. جاسىنان وقۋعا قۇشتار «بالا كەمەل» ءوز قاتارلاستارى اراسىندا زەرەكتىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداپ «دانا كەمەل» دەڭگەيىنە جەتتى. قاتارىنان وق بويى وزىق، ءارى ىلىمگە سۋساپ كەلگەن بالاڭ جىگىت 1943-1948 جىلدار ارالىعىندا قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىدى. ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ ساۋلەلى ساتتەرىنەن باستاپ سانالى عۇمىرىن قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا ارناعان تىڭداۋشى كەمەل قالامىنان تۋعان ماقالا، ەسسەلەرى «لەنينشىل جاس»، «پيونەر» سىندى بەلدى باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كوردى.

بىلىككە ىڭكار، بلىمگە قۇشتار ءسوز ساردارى ەڭبەك جولىن 1950 جىلدارى وقىرماندار ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن سول كەزدەگى «لەنينشىل جاس»، بۇگىنگى «جاس الاش» گازەتىندە ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى، كەيىننەن سول ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقاردى. وسى كەزدەن ول ءبىر سالانى مەڭگەرىپ قانا قويعان جوق، قاتارىنان ءبىرشاما ماماندىقتى تىزگىندەدى. سىني زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋدىڭ شىڭىنا جەتكەن كەمەل دەتەكتيۆ ماقالالارى ارقىلى قارشادايىنان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ وقىرمانداردىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولا ءبىلدى.

دەتەكتيۆ جازۋ – بيىك تالعامدى قاجەت ەتەتىن ونەر. كەمەل توقاەۆتىڭ كەز كەلگەن ماقالا جيناقتارىندا شىندىققا سۇيىسپەنشىلىك، اقيقاتقا ىڭكارلىك، تالانتقا تاعزىم، تالاپقا قۇشتارلىقتىڭ جەلى ەسەدى. ۇزاق جىلدار بويى جۋرناليستيكانىڭ كەمەل كەلەشەگىن ويلاپ، «جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي» وتكەن جازۋشى 60-80 جىلدارداعى جازۋشىلار شىعارمالارىنىڭ ۇرىمتال تۇسىن، ياكي ادەبي شىعارماداعى قاتەلىكتەردى ساراپتاپ، سارالاي ءبىلدى. ادەبي زەرتتەۋ تۇرعىسىندا جازىلعان «قىزىل كوميسسار» نەمەسە «قىلمىسكەر كىم؟» پەسالارىندا شىعارما تاقىرىبىنىڭ اشىلۋى، كەيىپكەر بەينەسىن جاساۋداعى ادىستەر، جەلىلەردەگى بايلانىس ىزدەنىمپازدىق پەن ششىعارماشىلىقتاعى شەبەرلىكتى ايقىنداپ تۇرعانداي. وسى تەكتەس ىرگەلى ەڭبەكتەر ارقىلى قازاق دەتەكتيۆ جانرىنا جاڭا قادام جاسالدى. جاڭا بەلەس باعىندى.

زاڭعار جازۋشىنىڭ ازاماتتىق تۇلعاسى تۋرالى ەڭبەكتەرىنىڭ كوكىرەگى وياۋ وقىرمان ءۇشىن بەرەرى مول. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن الاش دەيتىن اتالى جۇرتتىڭ اماندىعىنا ارناعان كەمەل توقاەۆ تەك جازبا جۋرناليستيكا، ءباسپاسوز توڭىرەگىندە شەكتەلىپ قالمادى. ول 1966-1977 جىلدارى قازاقستان جوعارى كەڭەسى ۆەدومستۆولارىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىن اتقاردى.  ازاماتتىق تۋىن العا ۇستاعان جۋرناليست قازاق ادەبيەتىندە تىڭ زەرتتەۋ-زەردەلەۋ جوقتىڭ قاسى ەكەندىگىن العا تارتادى. راسىمەن دە، جانردىڭ «الىپ تا، شالىپ تا جىعاتىن» بۇل ءتۇرى تەك ءحىح عاسىردىڭ 60-80 جىلدارى عانا قارقىندى دامىدى. ال بۇگىندە «قوسمەكەندى جانر» توڭىرەگىندە قالام تەربەيتىندەر سانى از. قالامگەردىڭ شىتىرمان جانرىندا جارىق كورگەن تۋىندىلارىن وقي وتىرىپ، بەينە ءبىر كينو الەمىنە ساپار شەككەندەي كۇيدە بولامىز. جازۋشى «سولدات سوعىسقا كەتتى» پوۆەسىندە سول ءبىر سۇراپىل جىلدارداعى سولدات كۇندەلىگىن جازۋ ارقىلى، وقىرمانعا وي سالادى. بىرنەشە نۇسقاۋلىق تەلەگرامداردىڭ سىرىن اشىپ، دەرەكتەردى توگىلتە، تسيفرلاردى سويلەتە جازادى. كەمەل جازۋشى تۋىندىلارىنىڭ باستى كەيىپكەرى – داڭقتى قازاق پارتيزانى قاسىم قايسەنوۆ. تاريحتىڭ تارعالاڭ تۇسىندا عۇمىر كەشكەن قوس باتىر قالام مەن قارۋدى جانىنا سەرىك ەتىپ، ەلگە ەرەن ەڭبەك ەتتى. اتالعان شىعارمانى وقي وتىرىپ، كەشەگى كەزەڭنىڭ بۇلىڭعىر ساتتەرى مەن كەيپكەرلەردىڭ جارقىن بەينەسى كوز الدىمىزعا كەلەدى. قالامگەر كەمەلدىڭ كىتاپتارى ارقىلى باتىر قاسىممەن سىرلاسا تۇسكەندەيمىز. سول سەبەپتى دە كەمەل توقاەۆتى تەك داڭقتى جاۋىنگەر عانا ەمەس، ادەبيەتتەگى الىپتار قاتارىنان كورەمىز. شىتىرمان وقيعالارىمەن سۋسىندايمىز. ازاماتتىق پوزيتسياسىن ۇلگى ەتەمىز.

سارا ءسوزدىڭ سايىپقىرانى جايىندا ءوز زامانىندا ايتىلعان، بۇگىن ايتىلىپ جاتقان، كەلەشەكتە اۋىز تولتىرىپ ايتار ءسوز، تەرەڭ وي، ەستەن كەتپەس ەستەلىكتەر لەگى تولاستامايدى. وسى رەتتە جازۋشى، دراماتۋرگ نۇرلان ورازالين: «قالامىنىڭ جەلى بار قاراپايىم قارا بالا قاراشا قازاعىنا توسىن دەتەكتيۆ جانرىن اكەلىپ، وسىناۋ تىڭ باعىتتى جوعارى دەڭگەيگە شىعاردى. جانە سول بيىكتەن ەش الاسارماي، جازۋشىلىق ىسىنە كولەڭكە تۇسىرمەي، جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن ابىرويمەن كوتەرىپ، وسكەلەڭ ۇرپاققا شىنايى شەبەرلىك ۇلگىسىن كورسەتتى», – دەپ اقجارما تىلەگىن ايتادى. راسىمەن، قالامگەر كەمەل سانالى عۇمىرىندا جاۋىنگەرلىك قىرى مەن جازۋشىلىق بيىگىن ايقىنداپ، ادەبي شىعارمالارىن سىن تەزىنەن وتكىزىپ جۋرناليستيكاعا جاڭا لەپ، سونى سەرپىن اكەلدى. قازاق ادەبيەتىنە توسىننان ەنگەن دەتەكتيۆ جانرىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسىپ، تالاي زەرتتەۋ-ەڭبەك، رومانداردى جارىققا شىعارعان قالامگەر كەمەل جايىندا جايىندا وي تولاسسىز، ەستەلىكتەر مەن پىكىرلەر لەگى شەكسىز. بەلگىلى اقىن رافاەل نيازبەك:

–  وزعاندارعا جۇگىردىڭ جۇلدە بەرىپ،

    سەن بار جەردە قالاتىن ىرگە كەڭىپ.

    ازاماتتىڭ ءبىرى ەدىڭ كەمەل اعا،

    ارىستاندار قاتارىنا جۇرگەن ەرىپ.

    كەۋدەسىندە كوك ءبورى ۇلىپ جاتقان، 

    ەرگە عانا قازاقتىڭ مۇڭى باتقان.

    جەتىسۋدىڭ سەن ەدىڭ ويلى وزەنى،

    قانشا داۋىل سوقسا دا تۇنىپ اققان، – دەيدى. دارا دارىن يەسىنىڭ كەز كەلگەن تۋىندىسىنا كوز تىككەن سايىن، قۇددى ءبىر «كەمەل الەمىنە» ساياحات جاساعانداي كۇي كەشەمىز. دەمەك، كەمەل توقاەۆ – الەم...وزگەشە الەم. ءوزى دە، قالامىنان تۋعان ەڭبەكتەرى دە.

العىر ويلى زەرتتەۋشىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن شىعارماشىلىق جولى ءبىرشاما سالالاردى قامتيدى. بىرىنشىدەن، جازۋشى كەمەل – دەتەكتيۆ جانرىنىڭ سايىپقىرانى. ەكىنشىدەن، وزەكتى ماسەلەلەردى تىلگە تيەك ەتىپ، ولاردى شەشۋ جولدارىن قاراستىرعان بىلىكتى جۋرناليست. ۇشىنشىدەن، ءوز ەڭبەكتەرى ارقىلى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرا بىلگەن قايراتكەر. تورتىنشىدەن، بارلىق سالانىڭ «جالىن» مىقتاپ ۇستاعان، حالىق ساناسىندا وي قوزعاۋشى پۋبليتسيست. دەمەك، ءبىز ءۇشىن، ياعني بولاشاق تىلشىلەر قاۋىمى ءۇشىن كەمەل دارىن، تاسقىن قالامگەر كەمەل توقاەۆتىڭ ءومىرى – ۇلگى، ەرەن ەڭبەگى – ونەگە ەكەنى انىق.

بۇگىندە «دەتەكتيۆ جانرىنىڭ اتاسى» اتانعان جازۋشىنىڭ الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتى قامتيتىن اۋقىمدى، ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن كىتاپتارى مىنا بىزگە، بولاشاق تىلشىلەر قاۋىمىنا جەتىپ وتىر. جۋرناليستيكا جايىندا، بۇل ماماندىقتىڭ باستاۋ-بۇلاعى تەلەجۋرناليستيكا جايىندا بولسىن، ياكي سىني كوزقاراستان تۋىنداعان شوقتىعى بيىك تۋىندىلار بولسىن، بارلىعى دەرلىك جۋرناليست بىلىكتىلىگى مەن بىلىمدارلىعىن، ىزدەنىمپازدىعىن دالەلدەيتىن اسا قۇندى ەڭبەكتەر. قانداي دا ءبىر تاقىرىپ اياسىنداعى ويلارى، جازعان مۇرالارى بيىك تالعامدى تۋىندى. سونىمەن قاتار، بولاشاق تىلشىلەر قاۋىمى ءۇشىن بىردەن-ءبىر تاپتىرماس «پارمەندى قۇرال». مۇنى ءبىز جازۋشى-ءجۋرناليستىڭ كەز كەلگەن ەڭبەگىنە كوز تىككەن سايىن بايقايمىز.

كەمەل توقاەۆ – قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى. قىران عۇمىرىن اقيقاتتىڭ اراجىگىن اجىراتىپ، شىندىق شىرايىن كەلتىرۋگە ارناعان ەرەكشە دارىن يەسى مىنا ومىردەن جۇلدىزداي اعىپ، جارق ەتە قالعان جاسىنداي. «ولمەيتۇعىن ارتىنان ءسوز قالدىرعان» كەمەل جازۋشىنىڭ كىندىك قانى تامىپ، بالالىق شاعى مەن ەسەيۋ جىلدارى وتكەن تۋعان ولكە ۇمىتپايدى.

«ۇرپاعىنىڭ ساناسىندا جاڭعىرىپ،

جاقسى ادامنىڭ ولمەيتىنى زاڭدىلىق!» – دەگەن جاقسى ءسوز بار.

ءيا، اتى دا، حاتى دا ولمەس جازۋشىنىڭ ەڭبەگى ەش كەتكەن جوق. سەبەبى، ارتىندا سارا ءسوز ساردارىنىڭ باسقان ءىزىن قاسيەت تۇتار ۇلاعاتتى ۇرپاعى بار. قازاق جۋرناليستيكاسى، دەتەكتيۆ جانرى كەمەل جازۋشى ەسىمىمەن بىرگە جاساپ، شىعارماشىلىعىمەن بىرگە جاڭعىرا بەرمەك.

"The Qazaq Times"