Adam balası ömirge keledi, ketedi. Uaqıt tezi zımırap ötedi. Eger ötken-ketkenge köz salsaq, beyne bir elestiñ ortasında jürgendey bolamız. Onda jazuşı da, zertteuşi de, zañger häm killer de kezdesedi. Oyında erekşe säulesi bar, adami qwndılığı joğarı, talğamı biik jannıñ artında mäñgilik iz qaları sözsiz. Ömirge degen däl osınday közqaras boyına siñgen jazuşı Kemel Toqaevtı bilmeytin jan kemde-kem...

Ädette, jerine qaray eli, eline qaray eri tuadı degen tämsil bar. Jurnalistika sayıpqıranınıñ tanım kökjieginiñ qarıştap, talğamınıñ tarazılanıp, bolmısında şındıqqa süyispenşiliktiñ qalıptasuına tuğan ölkesi Jetisu töri – Qarataldıñ ıqpalı zor bolsa kerek. Nebir düldüldiñ kindik qanı tamğan öñirdiñ tuması sınşıl talğam, ayrıqşa sezimtaldıq, bilimge qızığuşılıqtı twlaboyına siñirip östi. Jasınan oquğa qwştar «bala Kemel» öz qatarlastarı arasında zerektigimen közge tüsip, bilim närimen susındap «dana Kemel» deñgeyine jetti. Qatarınan oq boyı ozıq, äri ilimge susap kelgen balañ jigit 1943-1948 jıldar aralığında qazirgi äl-Farabi atındağı Qazaq wlttıq universitetinde oqıdı. Studenttik ömirdiñ säuleli sätterinen bastap sanalı ğwmırın qazaq jurnalistikasınıñ damuına arnağan tıñdauşı Kemel qalamınan tuğan maqala, esseleri «Leninşil jas», «Pioner» sındı beldi basılım betterinde jarıq kördi.

Bilikke iñkär, blimge qwştar söz sardarı eñbek jolın 1950 jıldarı oqırmandar izdep jürip oqitın sol kezdegi «Leninşil jas», bügingi «Jas Alaş» gazetinde ädebiet jäne öner böliminiñ ädebi qızmetkeri, keyinnen sol bölimniñ meñgeruşisi qızmetin abıroymen atqardı. Osı kezden ol bir salanı meñgerip qana qoyğan joq, qatarınan birşama mamandıqtı tizgindedi. Sıni zertteu men zerdeleudiñ şıñına jetken Kemel detektiv maqalaları arqılı qarşadayınan közi aşıq, kökiregi oyau oqırmandardıñ joğarı bağasına ie bola bildi.

Detektiv jazu – biik talğamdı qajet etetin öner. Kemel Toqaevtıñ kez kelgen maqala jinaqtarında şındıqqa süyispenşilik, aqiqatqa iñkärlik, talantqa tağzım, talapqa qwştarlıqtıñ jeli esedi. Wzaq jıldar boyı jurnalistikanıñ kemel keleşegin oylap, «jarğaq qwlağı jastıqqa timey» ötken jazuşı 60-80 jıldardağı jazuşılar şığarmalarınıñ wrımtal twsın, yaki ädebi şığarmadağı qatelikterdi saraptap, saralay bildi. Ädebi zertteu twrğısında jazılğan «Qızıl komissar» nemese «Qılmısker kim?» p'esalarında şığarma taqırıbınıñ aşıluı, keyipker beynesin jasaudağı ädister, jelilerdegi baylanıs izdenimpazdıq pen şığarmaşılıqtağı şeberlikti ayqındap twrğanday. Osı tektes irgeli eñbekter arqılı qazaq detektiv janrına jaña qadam jasaldı. Jaña beles bağındı.

Zañğar jazuşınıñ azamattıq twlğası turalı eñbekteriniñ kökiregi oyau oqırman üşin bereri mol. Ömiriniñ soñğı jıldarın alaş deytin atalı jwrttıñ amandığına arnağan Kemel Toqaev tek jazba jurnalistika, baspasöz töñireginde şektelip qalmadı. Ol 1966-1977 jıldarı Qazaqstan Joğarı Keñesi Vedomstvolarınıñ bas redaktorı qızmetin atqardı.  Azamattıq tuın alğa wstağan jurnalist qazaq ädebietinde tıñ zertteu-zerdeleu joqtıñ qası ekendigin alğa tartadı. Rasımen de, janrdıñ «alıp ta, şalıp ta jığatın» bwl türi tek HİH ğasırdıñ 60-80 jıldarı ğana qarqındı damıdı. Al büginde «qosmekendi janr» töñireginde qalam terbeytinder sanı az. Qalamgerdiñ şıtırman janrında jarıq körgen tuındıların oqi otırıp, beyne bir kino älemine sapar şekkendey küyde bolamız. Jazuşı «Soldat soğısqa ketti» povesinde sol bir swrapıl jıldardağı soldat kündeligin jazu arqılı, oqırmanğa oy saladı. Birneşe nwsqaulıq telegramdardıñ sırın aşıp, derekterdi tögilte, cifrlardı söylete jazadı. Kemel jazuşı tuındılarınıñ bastı keyipkeri – dañqtı qazaq partizanı Qasım Qaysenov. Tarihtıñ tarğalañ twsında ğwmır keşken qos batır qalam men qarudı janına serik etip, elge eren eñbek etti. Atalğan şığarmanı oqi otırıp, keşegi kezeñniñ bwlıñğır sätteri men keypkerlerdiñ jarqın beynesi köz aldımızğa keledi. Qalamger Kemeldiñ kitaptarı arqılı batır Qasımmen sırlasa tüskendeymiz. Sol sebepti de Kemel Toqaevtı tek dañqtı jauınger ğana emes, ädebiettegi alıptar qatarınan köremiz. Şıtırman oqiğalarımen susındaymız. Azamattıq poziciyasın ülgi etemiz.

Sara sözdiñ sayıpqıranı jayında öz zamanında aytılğan, bügin aytılıp jatqan, keleşekte auız toltırıp aytar söz, tereñ oy, esten ketpes estelikter legi tolastamaydı. Osı rette jazuşı, dramaturg Nwrlan Orazalin: «Qalamınıñ jeli bar qarapayım qara bala qaraşa qazağına tosın detektiv janrın äkelip, osınau tıñ bağıttı joğarı deñgeyge şığardı. Jäne sol biikten eş alasarmay, jazuşılıq isine köleñke tüsirmey, jauapkerşilik jügin abıroymen köterip, öskeleñ wrpaqqa şınayı şeberlik ülgisin körsetti», – dep aqjarma tilegin aytadı. Rasımen, qalamger Kemel sanalı ğwmırında jauıngerlik qırı men jazuşılıq biigin ayqındap, ädebi şığarmaların sın tezinen ötkizip jurnalistikağa jaña lep, sonı serpin äkeldi. Qazaq ädebietine tosınnan engen detektiv janrınıñ damuına zor üles qosıp, talay zertteu-eñbek, romandardı jarıqqa şığarğan qalamger Kemel jayında jayında oy tolassız, estelikter men pikirler legi şeksiz. Belgili aqın Rafael' Niyazbek:

–  Ozğandarğa jügirdiñ jülde berip,

    Sen bar jerde qalatın irge keñip.

    Azamattıñ biri ediñ Kemel ağa,

    Arıstandar qatarına jürgen erip.

    Keudesinde kök böri wlıp jatqan, 

    Erge ğana qazaqtıñ mwñı batqan.

    Jetisudıñ sen ediñ oylı özeni,

    Qanşa dauıl soqsa da twnıp aqqan, – deydi. Dara darın iesiniñ kez kelgen tuındısına köz tikken sayın, qwddı bir «Kemel älemine» sayahat jasağanday küy keşemiz. Demek, Kemel Toqaev – älem...özgeşe älem. Özi de, qalamınan tuğan eñbekteri de.

Alğır oylı zertteuşiniñ jürip ötken şığarmaşılıq jolı birşama salalardı qamtidı. Birinşiden, jazuşı Kemel – detektiv janrınıñ sayıpqıranı. Ekinşiden, özekti mäselelerdi tilge tiek etip, olardı şeşu joldarın qarastırğan bilikti jurnalist. Üşinşiden, öz eñbekteri arqılı qoğamdıq pikir qalıptastıra bilgen qayratker. Törtinşiden, barlıq salanıñ «jalın» mıqtap wstağan, halıq sanasında oy qozğauşı publicist. Demek, biz üşin, yağni bolaşaq tilşiler qauımı üşin kemel darın, tasqın qalamger Kemel Toqaevtıñ ömiri – ülgi, eren eñbegi – önege ekeni anıq.

Büginde «detektiv janrınıñ atası» atanğan jazuşınıñ aluan türli taqırıptı qamtitın auqımdı, irgeli zertteu eñbekteri men kitaptarı mına bizge, bolaşaq tilşiler qauımına jetip otır. Jurnalistika jayında, bwl mamandıqtıñ bastau-bwlağı telejurnalistika jayında bolsın, yaki sıni közqarastan tuındağan şoqtığı biik tuındılar bolsın, barlığı derlik jurnalist biliktiligi men bilimdarlığın, izdenimpazdığın däleldeytin asa qwndı eñbekter. Qanday da bir taqırıp ayasındağı oyları, jazğan mwraları biik talğamdı tuındı. Sonımen qatar, bolaşaq tilşiler qauımı üşin birden-bir taptırmas «pärmendi qwral». Mwnı biz jazuşı-jurnalistiñ kez kelgen eñbegine köz tikken sayın bayqaymız.

Kemel Toqaev – qazaq halqınıñ birtuar perzentteriniñ biri de biregeyi. Qıran ğwmırın aqiqattıñ arajigin ajıratıp, şındıq şırayın keltiruge arnağan erekşe darın iesi mına ömirden jwldızday ağıp, jarq ete qalğan jasınday. «Ölmeytwğın artınan söz qaldırğan» kemel jazuşınıñ kindik qanı tamıp, balalıq şağı men eseyu jıldarı ötken tuğan ölke wmıtpaydı.

«Wrpağınıñ sanasında jañğırıp,

Jaqsı adamnıñ ölmeytini zañdılıq!» – degen jaqsı söz bar.

Iä, atı da, hatı da ölmes jazuşınıñ eñbegi eş ketken joq. Sebebi, artında sara söz sardarınıñ basqan izin qasiet twtar wlağattı wrpağı bar. Qazaq jurnalistikası, detektiv janrı Kemel jazuşı esimimen birge jasap, şığarmaşılığımen birge jañğıra bermek.

"The Qazaq Times"