قازاق قۇقىعىنىڭ انتولوگياسى

قادىرلى QT وقىرمانى، رەداكتسيا كورنەكتى قازاق زاڭگەرى، عالىم، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازىرگى قازاق قۇقىقتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى جانە قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇقىقتىق جۇيەسىن زەرتتەۋدە وراسان زور ۇلەس سالىق زيمانوۆ دايىنداعان «قازاق اتا زاڭدارىنىڭ» 10 تومدىعىنان تاڭدامالى ماقالالاردى قازاق جانە اعىلشىن (سايتتىڭ اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسىنان كورۋگە بولادى – QT) تىلدەرىندە ۇسىنۋدى ءجون كوردى.

سالىق زيمانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جارىق كورگەن «قازاقتىڭ اتا زاڭدارى» اتتى 10 تومدىق جيناق – وسىزامانعى قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى عىلىمي ەڭبەك. بۇل جيناق قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەتىن، بيلەر سوتىنىڭ ءرولىن جانە تاريحي قۇقىقتىق نورمالاردىڭ ەۆوليۋتسياسىن جان-جاقتى تالداپ، زاڭدىق قۇجاتتار مەن تاريحي دەرەكتەر ارقىلى نەگىزدەيدى.

بۇل جيناق قازاق دالاسىنداعى قۇقىقتىق جۇيەنىڭ تەك كوشپەلى وركەنيەتكە عانا ەمەس، الەمدىك قۇقىقتىق مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن دە كورسەتەدى. قازاقستاننىڭ قازىرگى قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ ءتۇپ-تامىرى قازاقتىڭ ءداستۇرلى زاڭدارىندا جاتقانىن دالەلدەپ، ۇلتتىق قۇقىقتىق جۇيەنىڭ ساباقتاستىعىن كورسەتەدى.

قۇجاتتار، دەرەكتەر جانە زەرتتەۋلەرگە سۇيەنگەن ون تومدىق 2000-شى جىلداردىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ كىتاپ سەريالارى اياسىندا جارىق كورگەن. بۇگىن جاريالانىپ وتىرعان سالىق زيمانوۆتىڭ «قازاقتىڭ اتا زاڭدارى جانە ونىڭ باستاۋلارى» ماقالاسى ءبىرىنشى تومنان الىنعان. بۇل باسىلىم 2004 جىلى «جەتى جارعى» باسپاسىنان شىققان. سونىمەن قوسا، ەلەكتروندى نۇسقاسىن رەسمي اشىق دەرەككوزدەن، ناقتىراق ايتقاندا ۇكىمەتتىك «ەلەكتروندىق مەملەكەتتىك كىتاپحانا قورى – قازاقستان ۇلتتىق ەلەكتروندىق كىتاپحاناسى» (مكقب-قازۇەك) سايتىنىڭ https://kazneb.kz/kk  كاتالوگىنان سۋرەتتى ۇلگىسىن تابۋعا بولادى. رەداكتسيا ءتول قۇقىق سالاسىنا قىزىعاتىن وقىرماندارعا ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن ءماتىن نۇسقاسىن بەرىپ وتىر.

 

قازاقتىڭ اتا زاڭدارى جانە ونىڭ باستاۋلارى
زيمانوۆ س.ز.

الەمدە، ونىڭ مادەني ارنالارىندا تاريحي ولشەم بويىنشا ايتارلىقتاي ماڭىزدى، بىراق سوعان قاراماستان ادامزات ءۇشىن ءالى دە جۇمباق بولىپ قالىپ وتىرعان، لايىقتى دەڭگەيدە باعالانباعان قۇندى قۇبىلىستار كوپ. ولار كوبىنە-كوپ تاريح قويناۋىنىڭ شىرعالاڭ قاتپارلارىندا شىرمالىپ، وركەنيەت دامۋىنىڭ سارابدال جولدارىنان ءتۇرلى سەبەپتەرمەن تىس قالىپ قويدى.

كوشپەلى وركەنيەت (تسيۆيليزاتسيا) ادامزات تاريحىندا بولعان دەسەك، وندا ونىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن تولاستاي تۇسكەن بايتاق ايماعى ۇلى دالا اتالاتىن، جەر شارىنىڭ ورتالىق-ازيالىق بولىگى سانالماق. سول كەزدەگى وسى ايماقتاعى ەلدەردىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن نەگىزىنەن تۇركى تەكتەس حالىقتار قۇرادى. سوندىقتان دا بۇل دالانى مادەني-ەتنيكالىق ماعىنادا تۇران، تۇركىستان دەپ اتاعان. قازاقتىڭ كونە قۇقىعى ۇلان-عايىر «ەركىن» ايماقتا ورنالاسقان، تۇركى ءتىلدى كوشپەلى وركەنيەتتىڭ ءتول تۋىندىسى، ءارى مادەني جەمىسى، ءارى مۇراسى.

قازىرگى قازاقستان اۋماعىن مەكەندەگەن حالىقتار ومىرىندە كوپتەگەن عاسىرلار بويى استان-كەستەن وقيعالار مەن وزگەرىستەر بولدى. وسىنداي قيلى تاريح شىرماۋىنان كونە ءداۋىردىڭ مۇراسى رەتىندە ۇرپاقتار ءۇشىن قازاقتار ەكى ماڭگى قۇندىلىقتى ساقتاپ قالدى – ول ءسوز قۇدىرەتى مەن زاڭ قۇدىرەتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانىندا جازىلعانداي:

«جارالعان نامىستان قاھارمان حالىقپىز،
ازاتتىق جولىندا جالىنداپ جانىپپىز.
تاعدىردىڭ تەزىنەن، توزاقتىڭ وزىنەن
امان-ساۋ قالىپپىز، امان-ساۋ قالىپپىز».

ادەتتىك-قۇقىقتىق جۇيەنىڭ مادەني جانە دەموكراتيالىق داستۇرلەرىنە نەگىزدەلگەن قازاق قۇقىعى ءوزىنىڭ رەتتەۋشىلىك ءمانىن XIX عاسىرعا دەيىن، كەيبىر جاعدايلاردا XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جوعالتپاي ساقتاپ كەلدى. قازاق قۇقىعىنىڭ بۇلاي ۇزاق ءومىر ءسۇرۋىن ەكى نەگىزگى جاعدايمەن تۇسىندىرۋگە بولادى: بىرىنشىدەن، كوشپەلى وركەنيەتتىڭ شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق، دۇنيەتانىمدىق نەگىزدەرى قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا جاڭا داۋىرگە دەيىن ساقتالدى. ەكىنشىدەن، قازاق قۇقىعى حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ وزەگىمەن قيسىنداس بولاتىن، حالىقتىڭ وزىنە جاقىن، تاندەس، جالپى ادام بالاسىنىڭ ماڭگىلىك رۋحاني ءبىتىم-بولمىسىنا، تالابىنا ساي بولاتىن.

قازاق قۇقىعى – قازاق حالقىنىڭ جانە بارلىق كوشپەلى وركەنيەتتىڭ مادەني بايلىعى. ول مىڭجىلدىق تاريحىمەن، ەرەكشەلىگى جانە ومىرشەڭدىگىمەن، ادام ەركىندىگىن جاقتاعان سيپاتتارىمەن الەم نازارىنا ءىلىندى. ۇلى دالادا كوشپەلى وركەنيەتتىڭ نەگىزىن قۇراعان قىپشاقتار داڭقىنىڭ ەرتە قۇلدىراۋى، تيىسىنشە قازاقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ بەدەلى مەن ءرولىنىڭ تومەندەۋىنە سەبەپ بولماعانى تاڭعالارلىق جاعداي. بۇل قايشىلىقتى قازاق اتا زاڭىنىڭ كەڭ دالانىڭ «ەركىندىك قابىلەتىنىڭ ساقتالۋىمەن»، «وقشاۋ ورنالاسۋىمەن» تۇسىندىرۋگە بولادى. دەگەنمەن دە، ورتا عاسىرداعى قازاق دالاسىنداعى مادەني-شارۋاشىلىق توقىراۋدىڭ بەلەڭ الۋى، وركەندەپ وسكەن باسقا ەلدەردەن كوش ىلگەرى قالىپ قويۋى قوعام دامۋىنا دا اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. ۇلان-بايتاق ورتالىق ازيا اۋماعى تاريح ساحناسىنىڭ سوڭعى شەبىنە ىسىرىلىپ تاستالدى دا، ۇزاق ۋاقىت بويىنا ۇمىت قالدى. جات ەلدەردىڭ كوشپەلىلەر دالاسىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ىسكە اسۋىمەن بايلانىستى قازاق قوعامى تاريح بەتىنە قايتا ەنە باستادى. بۇل وزگەرىستەر قازاق قۇقىعىنىڭ كەيىنگى تاعدىرىندا دا، وعان باعا بەرۋدەن دە كورىنىس تاپتى.

ءى

ورتاعاسىرلىق شىعىس، ونىڭ ىشىندە تۇركى، قىتاي جانە موڭعول جازبالارىندا، سونداي-اق كەيبىر باتىس جانە ورىس جيھانگەرلەرىنىڭ، زەرتتەۋشىلەرىنىڭ جانە جاڭا زامانداعى جەرگىلىكتى قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءبىز قازاقستاندا «التىن عاسىر» ءداۋىرى بولدى دەگەن قۇجاتتاردى ءجيى ۇشىراتامىز. ولار حالىقتىڭ جادىندا وتكەن ءومىردىڭ ساعىمى رەتىندە قازىرگى زامانعا دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ول جوقتان بار ەتىپ، بىرەۋلەردىڭ ويدان شىعارا سالعان قيالى بولعان جوق. ءوز ءمانى بويىنشا ول قازاق دالاسىن وتارلاپ العىسى كەلگەندەر مەن ونىڭ ەركىندىگىن اڭساعانداردىڭ اراسىندا بولعان ۇزدىكسىز كۇرەستى كورسەتكەن تاريحي شىندىقتى سيپاتتادى. ۇرپاقتاردىڭ ارمانىنا اينالعان بۇل اڭساۋدىڭ نەگىزىندە ءادىل تورەشى، اقىل مەن اردى تەڭ ۇستاعان، ءارى شەشەن، تاريحي تۇلعا – «بيلەر» اتىمەن بايلانىستىرىلاتىن «ادىلەتتى ءتارتىپ» يدەياسى جاتىر. بي قازاق دالاسىندا حان بولعان جوق. بىراق ول ءوزىنىڭ جەكە قاسيەتتەرى مەن الەۋمەتتىك مارتەبەسىنىڭ بيىگىندە حاننان دا جوعارى تۇردى. سوندىقتان دا حالىق اراسىندا: «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار، بيدە قىرىق كىسىنىڭ ارى، ءبىلىمى بار» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان.

اسا ءىرى زەرتتەۋلەرى ءۇشىن ءتىرى كۇنىندە «قازاق حالقىنىڭ گەرودوتى» اتانعان ورىستىڭ كورنەكتى شىعىستانۋشى-عالىمى ا.ي. لەۆشين ءحىح عاسىردىڭ باسىندا بىلاي دەپ جازعان ەدى: «كىشى وردا قىرعىزدارىنىڭ (قازاقتارىنىڭ – س.ز.) كورنەكتى اقىل يەلەرى قازاق حالقىنىڭ دا تىنىش، بەيبىت ءومىر سۇرگەن، زاڭدار مەن ءادىل سوت مەرەيى ۇستەمدىك قۇرعان ۋاقىتتارى بولعان دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. اۆتور ول كەزەڭدى حالىق «اڭساپ» ەسكە الاتىن «التىن عاسىر» دەپ اتايدى [1]. قازاق حالقىنىڭ اراسىندا كوپ جۇمىس ىستەگەن جانە قازاق ءتىلىن جەتە مەڭگەرگەن تاعى ءبىر ورىس زەرتتەۋشىسى ا.ە. الەكتوروۆ ءوز باستاۋىن كونە زاماننان الاتىن، بىراق ءحىح عاسىرعا دەيىن ساقتالعان بيلەر سوتىن تامسانا سۋرەتتەيدى. سوت ادىلدىگىنىڭ كونە داستۇرلەرىن ساقتاعان بيلەر، ونىڭ ايتۋىنشا، ەجەلگى دەموكراتيا ۇلگىلەرىن جۇزەگە اسىرعان. ول: «ءىستى قاراستىرۋ كەزىندە بي جانە اقساقال داۋلاسۋشىلارعا اسقان ادىلدىك تانىتۋدى ءوزىنىڭ قاسيەتتى پارىزى سانايدى. ول ەكى جاقتىڭ دا دالەلدەمەلەرىن ابدەن تىڭداپ بولعان سوڭ عانا ءوزىنىڭ ءادىل شەشىمىن جاريالاعان جانە ول شەشىم مىندەتتى تۇردە ورىندالعان» [2]، – دەپ جازدى. ءحىح عاسىرداعى قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمى جانە زەرتتەۋشىسى ش. ءۋاليحانوۆ بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى: «بيلەردىڭ بەدەلى ەۋروپاداعى اقىندار، عالىمدار مەن ادۆوكاتتار سياقتى وزدەرىنىڭ جەكە باستارىنىڭ قاسيەتتەرىنە بايلانىستى بولعان.» زەرتتەۋشىنىڭ پىكىرىنشە، شەكسپير مەن گەتەنىڭ اقىندىق ۇلىلىعى ۇكىمەت جارلىقتارىنان تۋماعان، وزدەرىنىڭ دارىندىلىعىنان تۋعان. سول سياقتى بيلەردىڭ دە بەدەلدەرى رەتتەلگەن» [3].

قازاق قۇقىعىنىڭ قالىپتاسىپ، جۇيەلى تۇردە دامۋىنا العىشارت بولعان ءۇش فاكتوردى باسا ايتىپ وتكەن ءجون. ولار: بىرىنشىدەن، قازاقتار جانە ولاردىڭ اتا-بابالارى مەكەندەگەن ەۋرازيالىق كونتينەنتتەگى جەردىڭ بايتاق كەڭدىگى. قازاق رەسپۋبليكاسى بۇگىنگى كۇنى اۋماعى بويىنشا الەمدە 9-ورىندا، 2,72 ملن. شارشى كم، ال 200-300 جىل بۇرىن بۇدان دا ۇلكەن، 1,5-2,0 ەسە اۋماقتى الىپ جاتقان.

ەكىنشىدەن، كوبىنەسە شىعىستان باتىسقا قاراي دۇنيەنى دۇرلىكتىرە اۋىسقان كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قوعامدار مەن بىرلەستىكتەردىڭ جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلعان جولدارى وسى ەۋرازيالىق دالا ارقىلى وتكەن نەمەسە ودان باستالعان. وسى ۇلى كوش بارىسىندا، سونىمەن بىرگە ورتا ازيا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىنىڭ اۋىسۋى جانە ىدىراۋى بارىسىندا، ولاردىڭ بولىكتەرى وسى قازاكيا دەپ اتالاتىن «ەركىن» اۋماقتى مەكەندەدى. ولار وزىندىك مادەني-دەموكراتيالىق، ادەتتىك-قۇقىقتىق داستۇرلەرىن الا كەلدى.

ۇشىنشىدەن، وسى ۇلان-بايتاق كەڭ دالادا سوعىستار مەن جاۋگەرشىلىك رۋحى بەيبىت ومىرگە ەرتەرەك اۋىستى. جاۋلاپ الۋشىلىق جورىقتار ەتنو-مادەني شەڭبەرىندە قورعانۋ جانە ءوزىن-ءوزى نىعايتۋ يدەيالارىنا ۇلاستى. قازاق دالاسىنداعى بىتىراڭقىلىقتىڭ، ءوزارا ارازداستىقتىڭ بىرتە-بىرتە بىرىگۋ يدەيالارىنا ويىسۋى ەلدەگى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ءبىر قالىپقا تۇسۋىنە جانە ەركىندىك، بەيبىتشىلىك، ەل بىرلىگى رۋحىنان ءنار العان قۇقىقتىق ەرەجەلەردىڭ ءرولىن ارتتىرا ءتۇستى. كوپتەگەن مىڭجىلدىقتار بويىنا قازاق ساحاراسىندا اۋىسىپ وتىرعان ءىرىلى-ۇساقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار، اسىرەسە تۇركىلەر مەن تۇركىلەنگەن وداقتار، ۇلان-عايىر دالادا وزدەرىنىڭ قالىپتاسقان تۇردەگى «ادىلەتتىك»، «بوستاندىق»، «ەركىندىك» يدەيالارىن مۇرا ەتىپ ارتىنا قالدىردى.

قازاقتىڭ كونە زاڭدارىنىڭ ەرەجەلەرى بەكىگەن كەڭىستىكتىك شەگى قازاقيا اتتى كوشپەلى حالقىنىڭ ەتنومادەني اۋماعىن قامتيدى. ياعني، ول ەشبىر قازاق حانىنىڭ ناقتى بيلىگىنىڭ اياسىمەن ولشەنبەيدى. دەمەك، «قازاق مەملەكەتتىگى» دەگەن ۇعىم دا ءبىر حاندىقتىڭ شەڭبەرىنە سىيمايدى. قازاق قوعامى ۇنەمى فەودالدىق بىتىراڭقىلىقتا جانە ۇلىستار مەن جۇزدەردىڭ «قازاقيانى» يەلەنۋى ءۇشىن كۇرەس جاعدايىندا ءومىر ءسۇردى. ەلدىڭ ساياسي بىرلىگى تەك حالىق باسىنا اۋىر كۇن تۋعاندا، قيىن-قىستاۋ جىلدارى عانا بوي كورسەتىپ، باسقا كەزەڭدەردە ۋاقىتشا سيپاتتا بولدى دەسەك، شىندىقتان قياس كەتپەسپىز. ال قازاق قۇقىعى ەتنيكالىق اۋماقتاردىڭ جالپى مادەني جەتىستىگى بولىپ قالا بەردى.

ءىى

ورتاعاسىرلىق قازاق قوعامىنىڭ بۇكىل قۇقىقتىق الەمىندە نەگىزگى بيلىك «دالا زاڭىنىڭ» بيلىگى بولدى. ال ونىڭ قاعيدالارىن ساقتاۋشى، رەفورماتورى جانە جۇزەگە اسىرۋشى كۇشى – بيلەر بولدى.

بي، ەڭ الدىمەن، سوت (سۋديا). ءبيدىڭ ءوزى دە، بيلىگى دە ءتۇپ-تامىرى حالىقتىڭ تاريحىنا بايلانىستى. سول سەبەپتى ول بەدەلدى، ءداستۇرلى بيلىك قاتارىندا بولدى. ال حان بيلىگىن كوپشىلىك بۇقارا اكىم بيلىگى دەپ تانىدى. قازاقتىڭ كورنەكتى مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى جازعانداي: «مىقتى بيلەر ءتىلىن الماعان حانداردى ءبىر كەزدە تاقتارىنان قۋىرشاقتاي الىپ تاستاپ وتىرعان» [4].

بي حالىقتىڭ سانا-سەزىمىندە اقيقاتتىڭ اق تۋىن كوتەرۋشى رەتىندە سيپاتتالادى. وعان دالەل رەتىندە بيلەردىڭ مىنا كاسىپتىك ۇراندارىن كەلتىرەدى: «شىننان وزگە قۇداي جوق»، «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى». بيلەردىڭ نەگىزگى ىسىنە اينالعان بۇل ۇراندار بويىنشا ادام ءۇشىن ونىڭ ار-وجدانى مەن نامىسىن، ادامگەرشىلىك، ادىلدىك تۇرعىدان قورعاۋدى ەڭ جوعارعى قادىر-قاسيەت دەپ ساناعان. بۇل مورالدىق قۇندىلىقتار ءادىل سوت ماسەلەسىنە تىكەلەي قاتىستى. «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەگەن ناقتى ەرەجەدەن كورىنىس تاپتى.

قازاق دالاسىندا بي بولۋ وڭايلىققا تۇسپەگەن. وعان كۇردەلى تالاپتار قويىلدى. تەك «قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلدارى عانا» بي بولا الدى. بي بولامىن دەگەن ادام تەك جەكە قاسيەتتەرىمەن تانىلىپ قانا قويماي، بىرنەشە ساتىلاردان تۇراتىن سىننان سۇرىنبەي ءوتۋى كەرەك بولعان. دالادا ادىلەتتىڭ اق تۋىن جەلبىرەتكەن بيگە تابيعات بەرگەن قاسيەتتەردەن باسقا شەشەندىك، سوزۋارلىق، اقىل-پاراسات، قىزىل تىلدە ەشكىمگە دەس بەرمەۋ، سونداي-اق «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىندا»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىندا»، «ءاز تاۋكەنىڭ جەتى جارعىسىندا» كورىنىس تاپقان «دالا زاڭىنىڭ» نەگىزگى قاعيدالارى مەن نورمالارىن جاتقا ءبىلۋى، وزىنە دەيىنگى اتاقتى بيلەردىڭ ۇلگىلى سوزىنەن ءنار الۋ سەكىلدى نەگىزگى تالاپتار قويىلاتىن. ارينە، بيلىك شەڭبەرى جاعىنان بيلەردىڭ ەلدەگى بەدەلى مەن ىقپالى بىردەي بولعان جوق: شاعىن اۋىل، شاعىن رۋ بىرلەستىگىنەن باستاپ جۇزگە، ۇلىسقا، ءتىپتى بۇكىل قازاق ەلىنە جۇرگەن بيلەر بولعان. مىنە، وسىعان سايكەس بيلەرگە قويىلاتىن تالاپتاردىڭ دا ءتۇر-سيپاتى، «قاتالدىعى» دا وزگەرىپ وتىرعان.

بالاسىنىڭ تابيعي دارىنىن بايقاعان اتا-اناسى وعان بي بولۋ جولىندا دۇرىس باعىت-باعدارداعى تاربيە بەرۋگە تىرىسقان. ەڭ الدىمەن، وتباسىندا وعان قازاقتىڭ ايشىقتى ءسوز ونەرىن، ادەتتىك-قۇقىقتىق داستۇرلەرى مەن ەرەجەلەرىن ۇيرەتكەن، لوگيكالىق ماسەلەلەردى شەشۋدى، ياعني سوتتىق قىزمەت بارىسىندا كەزدەسەتىن سان-قيلى ومىرلىك ماسەلەنىڭ تۇپكى نەگىزىن تابۋدى ۇيرەنۋىنە كومەكتەسكەن، قيسىندى سوزبەن ۇيلەستىرىلگەن جۇمباق ءسوزدىڭ استارىن تابۋعا باۋلىعان. بۇل قىزمەتتى اتا-اناسى ۇيرەتكەن، اۋىلىنا بەلگىلى، تانىمال، كوپتى كورگەن، ءوزىنىڭ بىلگەن-تۇيگەنىمەن ومىرلىك تاجىريبەسى بار اۋىل اقساقالدارىنان ءتالىم العان. مۇنداي جاس جەتكىنشەكتىڭ ەرتە باستان بەلگىلى بيلەردىڭ الدىن كورىپ، ولارعا اتقوسشىلىققا ءجۇرىپ، «دالالىق» سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ قىر-سىرىن جاس كۇنىنەن باستاپ يگەرۋى وتە ماڭىزدى شارت بولىپ ەسەپتەلگەن.

ۇستاز رولىندەگى بۇل بيلەر شاكىرتىنە كەيدە بيلەر سوتىندا قارالاتىن ىستەر بويىنشا شىعارۋعا قاتىستى شەشىمگە ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ناقتى ءبىلدىرۋ مۇمكىنشىلىگىن بەرىپ، ونىڭ قابىلەتىن سىناپ وتىرعان. كەيىنىرەكتە قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، ءارى ورتا ءجۇزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ «توبە ءبيى» اتانعان ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي دا وسى ەسكى جولدان تايماعان. قۇنانباي بالاسىن 6 جاسىنان باستاپ قازاق دالاسىنداعى اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسىنە الىپ باراتىن. ونىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى قارقارالىدا بيلەردىڭ، اقساقالداردىڭ، شەشەندەردىڭ قاتىسۋىمەن سوتتار، جينالىستار بولىپ تۇراتىن. توبىقتى رۋىنىڭ وزىندە دە تاجىريبەسى مول اقساقالدار كوپ بولعان. اباي سولاردىڭ مەكتەبىنەن وتكەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، 13 جاسىندا اباي ءوزىنىڭ سوتتىق شەشىمدەرىن شىعارا باستاعان. اباي ءومىرىن زەرتتەۋشى م.اۋەزوۆ بۇل تۋرالى بىلاي دەپ جازعان ەدى: «رۋارالىق كۇرەستىڭ دەم بەرۋشىلەرىنىڭ اراسىندا ءجۇرىپ تابيعاتىنان دارىندى اباي قارۋى – شەشەندىك، اقىل-پاراسات بولعان ءسوز سايىسىن جۇرگىزۋدىڭ سان-قيلى تاسىلدەرىن ءجىتى مەڭگەرەدى. داۋلار پاتشا سوتىندا ەمەس، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعى نەگىزىندە شەشىلگەندىكتەن اباي قازاقتىڭ حالىقتىق ءسوز ونەرىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن جەتىك ءبىلۋى قاجەت ەدى» [5].

زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا ايتەكە بي دە (1666-1722) ءدال وسىنداي جولدان وتكەن. وعان «ونىڭ ەرەكشە تالانتىنا قاۋىم مەن اۋىل اقساقالدارى 5-6 جاسىندا كوڭىل بولگەن» [6]. «بولار بالا بوعىنان» دەگەندەي، ورتا جۇزدەن شىققان اتاقتى شورمان 13 جاسىندا، كەيىنىرەكتە سىرداريا (كىشى ءجۇز) القابىنداعى ازاتتىق قوزعالىستى باستاعان ەسەت (كوتىباردىڭ بالاسى) 20 جاسىندا اتاقتى بي بولادى. تولىققاندى بي اتانۋ ءۇشىن جەكە قاسيەتتەرى مەن «دالا زاڭىنىڭ» ەرەجەلەرىن بىلگەننەن باسقا «جەتىلگەندىك» بەلگىسى دەپ اتالاتىن ەكى جوعارى سىننان ءوتۋ قاجەت بولدى. بىرىنشىدەن، ول اتاقتى بيلەر مەن ويشىلداردىڭ «فيلوسوفيالىق» سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ، ءوزىنىڭ اقىل-پاراساتى مەن تانىم لوگيكاسىنىڭ جەتكىلىكتى دارەجەدە دامىعاندىعىن دالەلدەۋى قاجەت بولدى. ەكىنشىدەن، دانىشپان اقساقالداردىڭ باتاسىن الۋى كەرەك. سوندىقتان حالىق «باتامەن ەر كوگەرەر، جاۋىنمەن جەر كوگەرەر» دەگەن. نەعۇرلىم مىقتى بي بولامىن دەگەن ادام، سوعۇرلىم اتاقتى دا شەشەن ءبيدىڭ باتاسىن الۋعا تىرىسقان.

مۇنداي جولدان «بيلەر اتاسى» اتانعان اتاقتى تولە بي دە (1663-1756) وتكەن. تولەنىڭ اكەسى الىبەك سول رۋداعى ەڭ اتاقتى بي بولعان. اكەسى ونى «دالا زاڭدارىنىڭ» قىر-سىرىن مەڭگەرسىن دەپ داۋلى ىستەردى شەشۋگە بىرگە الىپ جۇرەتىن. تولە 9 جاسىنان سوتتىق ىستەرگە ارالاسا باستادى. ال 15 جاسىندا اتاقتى بي بولدى. ول كەزىندە 90 جاستاعى دانا قاريا جەتەس ءبيدىڭ، ءجۇز جاستاعى اتاقتى انەت بابانىڭ باتاسىن الدى. حالىق جادىندا بۇل جاعداي بىلاي سيپاتتالادى:

انەت بابا ءبىر بۋما سولقىلداق شىبىق الدىرادى: «بالام، مىنانى سىندىرىپ كورشى» – دەيدى. تولە بۋىلعان شىبىقتى ولاي-بۇلاي ءيىپ سىندىرا المايدى. «ەندى سول بۋما شىبىقتى بىرتىندەپ سىندىرشى» – دەيدى انەت بابا. تولە وپ-وڭاي سىندىرادى. انەت بابا: «بۇدان نە ءتۇسىندىڭ، بالام؟» – دەپ سۇرايدى. تولە: «ءتۇسىندىم، بابا. ىنتىماقتى، بىرلىگى مىقتى ەلدى جاۋ دا الا المايدى». – «ساياق جۇرگەن تاياق جەيدى» دەگەندى بىلدىرەدى»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سوندا انەت بابا: «بارەكەلدى، بالام، دۇرىس تاپتىڭ. ەل بيلەۋ ءۇشىن ەلدى اۋىزبىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرا ءبىل. «باق قايدا باراسىڭ؟» – «ىنتىماققا بارامىن» دەگەننىڭ ءمانىسى – وسى» دەپ وڭ باتاسىن بەرىپتى.

تولەنىڭ رۋ اقساقالىنان العان تاعى ءبىر باتاسىندا: «ءۇي بالاسى ما دەپ ەدىم، ەل بالاسى ەكەنسىڭ. اۋىلىڭنىڭ تاڭى بول، ماڭدايداعى باعى بول!» – دەگەن ءسوزى بار.

قازاق دالاسىنىڭ اتاقتى بيىنە اينالعان ايتەكەنىڭ دە (1666-1722) كىشى ءجۇزدىڭ اتاقتى دانىشپانى قوسۋاق ءبيدىڭ وزىنەن باتا العاندىعى تۋرالى اڭىز بار. ول: «كارى توزادى، جاس وزادى. ەندىگى جەردە ۇيدە دە، تۇزدە دە بيلىك تىزگىنىن ءوزىڭ ۇستا!» – دەپ باتا بەرگەن ەكەن.

ءالى قوعامنىڭ مويىنداۋىنا يە بولماعان، بي بولام دەۋشى ادامدى دا سىناۋ ءار ءتۇرلى سەبەپتەرگە ساي جۇرگىزىلگەن: جاس كۇنىندە ونىڭ قابىلەتىنىڭ بار-جوعىن تەكسەرۋ ءۇشىن، ەسەيگەن شاعىندا بيلىك دارىندىلىعىنىڭ دەڭگەيىن تەكسەرۋ ءۇشىن، ەل اۋزىنا ءىلىنىپ جۇرگەن بيلەر دە باسقا ەل اراسىندا «سەنىمدىلىك» سىناعىنان وتكەن. توپ الدىندا بيلەر ايتىسىندا، يا ەل تورە-اكىمى الدىندا ءوزىن كورسەتە ءبىلۋ ادەتى قولدانىلعان. ماسەلەن، ۇرگەنىشتىڭ (شىعىس تۇركىستان) حانى اتاعى شىققان سىرىم بيمەن كەزدەسكەندە وعان ءتورت سۇراق قويادى: «داۋ مۇراتى نە؟ ساۋدا مۇراتى نە؟ قىز مۇراتى نە؟ جول مۇراتى نە؟» سىرىم ءبيدىڭ جاۋابى: «داۋ مۇراتى – ءبىتۋ، ساۋدا مۇراتى – ۇتۋ، قىز مۇراتى – كەتۋ، جول مۇراتى – جەتۋ» – دەگەندە حان ۇشىپ تۇرىپ، قۇشاقتاپ، قوناعاسىن بەرىپ، ات مىنگىزىپ شىعارىپ سالىپتى.

ءبيدىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق ءبىلىمى مەن ونىڭ ويلاۋ ءۇردىسىنىڭ ەرەكشەلىگى قاشان دا ءبىرىنشى ساپتاعى كريتەري بولعان. ەگەر سوتتىق پروتسەستىڭ جانە سوتقا دەيىنگى پروتسەستىڭ سايىسۋشىلىعى، اشىق، جاريا سيپاتىن ەسكەرسەك، وندا ولاردىڭ زور ءمانى بولعانىن ەسكە تۇسىرەدى. ارينە، تانىم بىرتىندەپ كەلەدى جانە ومىرلىك تاجىريبە بارىسىندا جىلدار بويى جينالادى. بىراق بي بولام دەگەن ادامدا وزىندىك ونەرىنىڭ جاس كەزىنەن باستاپ-اق بايقالۋى قاجەت. قوعامنىڭ قازىرگى جانە بولاشاقتاعى بيلەرگە قوياتىن تالابى وسىنداي بولدى. بيلەردىڭ ەشقايسىسى، ءتىپتى ەسەيگەن شاعىندا دا مۇنداي كەزدەيسوق سىناقتان تىس قالامىن دەپ ويلاماعان.

قازاقتىڭ ادەتتىك-قۇقىقتىق جۇيەسى تاريح بويى قالىپتاسقانىن، ونىڭ ءار ءتۇرلى عاسىرلار ۇنىمەن ۇندەستىگىن باسا ايتپاسا بولمايدى. ءبىر جاعىنان العاندا، ونىڭ كونسەرۆاتيۆتىك سيپاتى، ەكىنشى جاعىنان كوشپەلى وركەنيەت اۋانىندا ءار كەز قوزعالىستا، دامۋدا بولعاندىعى سەزىلەدى. وسىنداي وزگەرىستى قوزعالىس بارىسىندا بي قازاقتىڭ قۇقىقتىق داستۇرلەرىنىڭ ساقتاۋشىسى رەتىندە كورىنىس تاپقان. بۇل ونىڭ كاسىپتىك قىزمەتىنىڭ مىندەتتى قىرى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار، بي – ۇلى دالا قۇقىعىن ەركىن تالقىلاۋشى، ءارى ونىڭ نورمالارىن قوعام وزگەرۋىنە ساي قولدانۋشى.

قازاق قۇقىعى ءوز باستاۋىن XIII ع. ءومىر سۇرگەن، قازاقتىڭ كونە «ءۇيسىن» رۋىنان شىققان، شىڭعىس حاننىڭ (1155-1227) «وردا ءبيى» اتانعان، مايقى بيدەن الاتىندىعى ءشۇبا كەلتىرمەيتىن شىندىق. سوندىقتان قازاق قۇقىعىندا: «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى – مايقى بي»، – دەگەن دانالى ءسوز قالعان. قازاق قۇقىعىنىڭ جۇيەلەنگەن قاينار كوزى بولىپ «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» (قاسىم حان بيلىگى – 1511-1532 جج.), «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» (ەسىم حان بيلىگى – 1598-1623 جج.) جانە تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» اتتى ەرەجەلەر جيناعى ەسەپتەلەدى. بيلەردىڭ جانە بيلەر سوتىنىڭ قۇقىق بايلىعىنا تەك ءداستۇرلى «حان جارلىقتارى» جاتىپ قانا قويمايدى. سونىمەن قاتار، اتاقتى بيلەردىڭ جالپى جۇرتقا تاراعان ءبىتىم، شەشىم، جۇگىنىس ۇلگىلەرى دە كەڭىنەن تاراعان.

ورتاعاسىرلىق قازاق دالاسىندا، ءتىپتى جاقىن اراداعى جاڭا زامانعا دەيىن ءسوز قۇدىرەتىنىڭ بەدەلدى دە كۇشتى بولعاندىعى سونشا، ءسوز ونەرىن جەتە مەڭگەرگەن جەزتاڭداي بي الدىندا فاكتىلەر دە تىزە بۇككەن. ۇلى دالا مادەنيەتىنىڭ مۇنداي ەرەكشەلىگى قازاق قۇقىعىندا نىق ورىن الدى. «ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن بىتىرەر بي»، «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەي كەلە، قازاق قۇقىعى سوت ادىلدىگىنىڭ ماقساتى «ءتىل جۇيرىك ەمەس، بيلىكتە شىن جۇيرىك» دەگەن تۇجىرىمدى نىقتاپ بەكىتتى.

ءىىى
قازاق قۇقىعىنىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ كوشپەلى وركەنيەت شەڭبەرىندە تۋىپ، سول ءداۋىردىڭ ەڭ قۇندى سيپاتىن يەلەنۋىندە. بۇل تۇرعىدان ول تاريحي ماڭىزى بار قۇقىقتىق جۇيەلەر الەمىنەن زاڭدى تۇردە ءوز ورنىن الا الادى، الۋى دا ءتيىس.

قازاق قۇقىعىنىڭ ءمانى مەن ەرەكشەلىگى ونىڭ تاريحتاعى بەلگىلى ءبىر جۇيەلى-ينستيتۋتسيونالدى قۇرىلىم ەكەندىگىندە ەمەس. بارلىق حالىقتار ءوز تاريحىنىڭ باستاپقى ساتىسىندا وسىنداي ادەت-عۇرىپقا نەگىزدەلگەن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ ۇستەمدىك ەتكەن ءداۋىرىن باسىنان وتكەردى. بىراق مۇنداي كەزەڭ كوپتەگەن حالىقتاردا تۇراقسىز ءارى قىسقا مەرزىم ىشىندە وتپەلى ءداۋىر عانا بولدى. ولاردا قۇقىق جۇيەسى بيلىك ءۇشىن اۋلەتتىك كۇرەس، كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى وداقتاردىڭ جاڭا جەرلەردى ىزدەپ كوشۋى سياقتى ورتاعاسىرلىق يدەولوگياعا ساي قالىپتاستى.

قازاق قۇقىعىنىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ «ەركىندىك» لەبى ءورىس العان كەڭ اۋماقتا قالىپتاسىپ، وركەندەۋىندە، كوشپەلى وركەنيەتتىڭ بەيبىت، تابيعي تۇراقتى قاعيدالارىنا نەگىزدەلە دامىعاندىعىندا. بۇل تۇرعىدان ول ءوزىنىڭ مازمۇنى بويىنشا ءوزى قالىپتاسقان ءداۋىردى ايقىنداپ قانا قويماي، ونىڭ شەڭبەرىنەن اسىپ ءتۇستى.

قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعى جۇيەسىندە ءبيدىڭ ءمانى مەن مارتەبەسىن انىقتايتىن بىرقاتار قاعيدالار مەن نورمالار بار. ولار حالىق ساناسىنان بەرىك ورىن الىپ، كوبىنەسە ونىڭ ءداستۇرلى مەنتاليتەتىنىڭ مازمۇنىن قۇرادى. بۇل قاعيدالار قىسقا دا، ءماندى ناقىل سوزدەر ارقىلى كورىنىس تاپتى: «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول», «تۋعانىنا بۇرعان ءبيدى قۇداي ۇرعانى», «تاستا تامىر جوق، بيدە باۋىر جوق».

شىندىق پەن ادىلدىككە جەتۋ – قازاق قۇقىعىنىڭ نەگىزگى وزەگى جانە بيلەردىڭ سوتتىق شەشىمدەرىنىڭ تۇپكى نەگىزى ءارى باستى ماقساتى سانالعان. وعان تومەندەگى ءارى مورالدىق، ءارى قۇقىقتىق كۇشى بار ەرەجە-ماتەلدەر دالەل: «اتاڭنىڭ قۇلى ايتسا دا، ادىلدىككە باس ي», «ادەت — ادەت ەمەس، ءجون ادەت», «ءتىل جۇيرىك ەمەس، شىن جۇيرىك», «ءادىلسىز بولسا بي وڭباس، ايەلسىز بولسا ءۇي وڭباس», «بي ءتورتتىڭ قۇلى: ادال ەڭبەك، تازا نيەت، تەرەڭ وي، ادىلدىك», «ەلگە باي قۇت ەمەس، بي قۇت», «باتىر دەگەندى ەكى قاتىننىڭ ءبىرى تابادى، بي دەگەندى ىلۋدە بىرەۋى تابادى».

داۋدى قاراستىرۋداعى قاراپايىمدىلىق، سوت ادىلدىگى مەن دالەلدەۋ بوستاندىعىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى، تاراپتاردىڭ جانە پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ىسكە ارالاسۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەلمەۋى، سونداي-اق تاراپتاردى تاتۋلاستىرۋعا ۇمتىلۋ – بيلەر سوتىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارى بولدى. ءتىپتى كىنالى تاراپقا قاتاڭ جازا تاعايىندالعان كەزدە دە، بيلەر سوتىنىڭ شەشىمى قوعام الدىندا ادىلەتتى جانە لوگيكا زاڭدارىنا ساي بولۋى ءتيىس ەدى. اقىرعى سوت شەشىمىن شىعارۋ جاۋاپكەرشىلىگىن يەلەنگەن بي جاسى مەن ومىرلىك تاجىريبەسىنە قاراماستان، ءوز داۋىرىندەگى دانىشپان قاريالارعا ۇقساپ باعۋعا تىرىسقان.

سوتتىق فۋنكتسيانى اتقارعان ءبيدىڭ ءوز پىكىرىن بىلدىرۋىندە جانە ءىس-ارەكەتتەرىندە ەركىندىك كوپ بولدى. بىراق ونى حالىق ءجىتى قاداعالاپ وتىردى.

سوت جۇرگىزۋدىڭ ءتارتىبى مەن سوت قۇرامىن بەلگىلەۋدە ەكى نارسەگە كوڭىل ءبولىندى: وعان قاتىساتىن تاراپتاردىڭ ىقىلاسى مەن ءىستىڭ كۇردەلىلىگى. داۋدى ءبىر بي جەكە دارا ءوزى شەشۋى دە مۇمكىن ەدى. بۇل سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ ەڭ قاراپايىم، ءارى كەڭ تاراعان ءتۇرى. ول كوبىنەسە بيگە ءبىر اۋىلدىڭ ادامدارىنىڭ، جاقىن رۋلاستاردىڭ داۋىن شەشىپ بەرۋدى سۇراعاندا نەمەسە تاراپتاردىڭ وزدەرى – تالاپكەر مەن جاۋاپكەر – ەرىكتى تۇردە ءوز داۋلارىن شەشۋدى سۇراپ جۇگىنگەندە قولدانىلدى.

ەگەر جابىرلەنۋشىنىڭ نەمەسە وكپەلى ادامنىڭ شاعىمى بيمەن تۋىستىق بايلانىسى بار ادامدارعا قاتىستى بولسا، سوعان قاراماستان ءىس ءبيدىڭ ىنتاسىمەن باستالىپ، قاراستىرىلۋى دا مۇمكىن. بۇل جاعدايدا بي جاۋاپكەرشىلىگى ارتا تۇسەدى، كەرەكتى ادامداردى جۇگىنىسكە ءوزى شاقىرادى، ال جاۋاپكەر بۇدان باس تارتا المايدى. ونىڭ كەلمەۋى تۋىستارى ءۇشىن بارىپ تۇرعان ۇيات بولىپ سانالادى. ەگەر بي ءارى اتاقتى، ءارى دانا، ءارى ادىلەتتى بولسا، ونىڭ شەشىمىنە قۇلدىق ۇرعان جانە ونىڭ الدىنا الىس رۋلاردان جۇگىنىسكە كەلۋشىلەر لەگى ءبىر مەزەتتە تولاستاماعان.

ءار ءتۇرلى رۋلىق قاۋىمداردىڭ اراسىنداعى اسا شيەلەنىسكەن داۋ-شارلاردى، ءارى كۇردەلى ىستەردى بيلەر سوتى القالى تۇردە قاراستىرادى. ولاردىڭ ىشىندە بىرەۋى توبە بي، ياعني نەگىزگى بي بولىپ سايلانادى دا، ونىڭ پىكىرى سوت شەشىمىن شىعارۋدا باسىمدىلىق مانگە يە بولادى.

بيلەر سوتى سايىسۋشىلىق پروتسەسس. ءاربىر تاراپ سوتقا ءوزىنىڭ بيىمەن، كەيدە ءتىپتى ءوز رۋلاسىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن بىرنەشە بيمەن قاتىسادى. بيلەر سوتىندا كەزدەيسوق سىرتتان كەلىپ ءبىر تاراپتى جاقتاۋعا رۇقسات ەتىلمەدى. سوت ءىسىن جۇرگىزۋ حاننىڭ وتىراتىن جەرىندە، الاڭىندا، ءبيدىڭ ۇيىندە نەمەسە بەلگىلەنگەن جەرلەردە، كوبىنەسە رۋلاردىڭ كوشپەلى مەكەندەرىندە ءوتتى.

قازاق قۇقىعىندا ءولىم جازاسى، تۇرمەلەر مەن زىنداندار (قاماۋعا ارنالعان جەر استى ورىندارى), باس بوستاندىعىنان ايىرۋ، دەنەگە زاقىم كەلتىرۋ تۇرلەرى، قىلمىستىق جازالار بولعان جوق. بارلىق داۋلار جانە ەڭ كۇردەلى قاقتىعىستار ازاماتتىق-قۇقىقتىق سيپاتقا يە بولدى جانە ولار ءۇشىن مۇلىكتىك، مۇلىكتىك ەمەس، ۇيالتاتىن، ماسقارالايتىن، بىتىمگەرشىلىك جانە وزگە دە جازالاۋ نىساندارى قولدانىلدى.

جازالاۋدىڭ، جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدىڭ ءۇش نەگىزگى ءتۇرى بار: «قۇن تولەۋ» /كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن نەمەسە كىسى ولتىرۋگە تەڭەستىرىلگەن قىلمىستار ءۇشىن تولەنەتىن تولەم/, «توعىز» /توعىز سانىنا تەڭەستىرىلگەن مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىك/, «ايىپ» (كەشىرىم ايىبىن تولەۋ). بۇلاردىڭ بارلىعى مال، اسىرەسە جىلقى باسىنان تۇراتىن زاتتىق سيپاتتا بولعان. ءاربىر جازادا تاراپتاردىڭ ءوزارا بىتىمگە كەلۋ شارتى ساقتالىندى، كەيدە ءتىپتى داۋ-تارتىس، جاۋاپكەرشىلىك نەكەلىك مامىلەلەرمەن بىتىسكەن. «قۇننىڭ دا» /كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ/ ءتۇر-ءتۇرى بولعان، ول ولگەن ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىنە ساي: «ەر قۇنى» /اسكەر ءۇشىن/, «سۇيەك قۇنى» /كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن/, «ونەر قۇنى» /ولگەن كىسىنىڭ ونەردەگى ءبىلىمى مەن قابىلەتى ءۇشىن/, «ار قۇنى» /ار-نامىسقا تيگەنى ءۇشىن/. جازانىڭ مولشەرى ولگەن ادامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا دا بايلانىستى بولدى.

ءبىزدىڭ ەسەپتەۋىمىزشە، جازا تۇرىندەگى قولدانىلاتىن «توعىزدىڭ» 30-دان اس-تام ءتۇرى بار. ول تومەنگى «توعىزدان» ات نەمەسە تۇيە باستاتقان «توعىزعا» نە-مەسە قىز باستاعان «توعىزعا» بارعان. «ايىپ» كوبىنەسە «ات-تون، شاپانمەن» شەك-تەلگەن.

قازاقتار قۇقىعىنداعى جاۋاپكەرشىلىك پەن جازا تۇرلەرى اسا باي، ءارى كوپ ءتۇرلى بولدى. ولاردىڭ تۇرلەرىنىڭ كوپتىگى سوتتاردىڭ ارەكەتتەرىنىڭ كەڭىستىگىن قامتاماسىز ەتتى. سونىمەن قاتار، بۇل بيلەرگە ءوز شەشىمىنىڭ لوگيكالىق، ادام-گەرشىلىك نەگىزدىلىگى ءۇشىن ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. ءدال وسى جەردە ءىستىڭ ءمان-جايىنان كەم باعالانبايتىن سۋديانىڭ جەكە قاسيەتتەرى مەن اقىل-پاراساتى كورىنۋى قاجەت.

IV

ەۋرازيالىق كەڭىستىكتىڭ ۇلان-بايتاق ورتالىق ازيالىق بولىگىندە كونە زا-ماننان قازىرگى كۇنگە دەيىن نەگىزىنەن قىپشاقتار دەگەن جالپى اتقا يە بولعان تۇركى ءتىلدى ەتنوستار مەن حالىقتار ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.

تاريحتاعى جالپى (گلوبالدى) مانىنە قاراي قىپشاق دالاسىن ەكىگە: وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك اۋماققا بولۋگە بولادى. يراننان قىتايعا، ءۇندىستاننان قازاقستاننىڭ قازىرگى وڭتۇستىك اۋداندارىنا دەيىنگى ۇلان-عايىر «وڭتۇستىك اۋماق» ەۋروپا مەن ازيانى دانەكەرەستىرگەن توعىز جولدىڭ تورابى جانە بەل-گىلى ءبىر دارەجەدە دامىعان قالا شارۋاشىلىعى، ساۋداسى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بار جارتىلاي كوشپەلى جانە جارتىلاي وتىرىقشى ەلدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ايماعى بولىپ تابىلدى. ءدال وسى اۋماق ورتاعاسىرلاردىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندە الەمدىك تاريحقا ەلەۋلى اسەر ەتكەن ورتالىق ازيا حالىقتارى مەن ولاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ كۇشتى ساياسي وداقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ التىن بەسىگى بول-دى. الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن، ءبىزدىڭ عاسىرىمىزعا اياق باسقان شاقتا تۇركى ءتىلدى كوشپەلىلەر – عۇنداردىڭ باتىسقا قاراي كوشۋى، اسكەري، نەگىزىنەن تۇركىلەردەن قۇرالعان شىڭعىس حاننىڭ (XII عاسىر), اقساق تەمىردىڭ (XIV ع. ەكىنشى جارتىسى – XV ع. باسى) جاۋلاپ الۋشىلىق جورىقتارى ءدال وسى اۋماقتا باستالعان. ءدال وسى جەردە ءىرىلى-ۇساقتى، نەگىزىنەن تۇركى ءتىلدى مەملەكەتتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى پايدا بولىپ، ءوزارا تەكەتىرەستىڭ، سىرتقى كۇشتەردىڭ جانە ۋاقىتشا جاۋلاپ الۋشىلىقتاردىڭ اسەرىنەن جويىلىپ كەتىپ وتىردى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ورتالىق ازيانىڭ «وڭتۇستىك اۋماعى» ساياسي-الەۋمەتتىك تولقىنىستار مەن ءار قيلى وقيعالارعا تولى بولدى.

«وڭتۇستىك اۋماققا» قاراعاندا ودان دا كولەمدى كەڭىستىكتى الىپ جاتقان «سولتۇستىك اۋماق»، ياعني بالقاش پەن ارالدان، ءسىبىر التايىنا دەيىنگى، ەدىل وزەنىنەن ەرتىس وزەنى، تارباعاتاي تاۋلارىنا دەيىنگى جەرلەر كوشپەلى وركەنيەتتىڭ قانات جايىپ ورنىعۋى ءۇشىن مەيلىنشە ىڭعايلى، بەيبىتشىلىككە بەت العان «ەركىن ايماق» قاتارىندا سانالدى. بۇل ولكەنى مەكەندەگەن ءوزىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى تۇركى تەكتى حالىقتان باسقا، بۇل جەر كوپتەگەن اۋىر زۇلماتتى وقيعالاردان، وزگەرىستەردەن ىققان حالىقتاردىڭ ەكىنشى دەمىن الار تۇراعىنا اينالدى. اسەرى كۇشتى يسلام ورتالىقتارىنان الىس ورنالاسقان ورتالىق ازيانىڭ بۇل بولىگىندە قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىنا، سونداي-اق قۇقىقتىق مادەنيەتكە دە اسەر ەتكەن «ەركىندىك» ىرعاعى، زيالى ءومىر قالپى ورنادى.

ەرتە ورتاعاسىرلاردا قۇرلىقتىڭ ەۋرازيالىق توسكەيىندە، تۇرىكتەردىڭ ەتنوگەنەتيكالىق تامىرىن، قازىرگى قازاقتاردىڭ نەگىزىن قۇراعان، كوشپەلىلەردىڭ ساياسي تۇتاستىعى قالىپتاستى. قازاق دالاسى ءوزىنىڭ وڭتۇستىكتەگى يەلىكتەرىنە ىقپالىن ارتتىرا وتىرىپ، بۇكىل تۇركىستان اۋماعىن قولتىعىنىڭ استىنا الۋعا تىرىستى. قازىرگى زامانعى اسا ءىرى قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ماناش قوزىباەۆ بىلاي دەپ جازعان ەدى: «قورىتا ايتقاندا، قىپشاق اتاۋىمەن حالىق بولىپ تانىلعان قازاق، بارشا تۇركى اۋلەتىنىڭ قارا شاڭىراعى بولدى. ەۋرازيانىڭ قوس قۇرلىعىندا تاريحتىڭ قۇدىرەتتى تورىنە بىراق شىقتى» [7].

اسا ءىرى قازاق ويشىلى جانە اقىنى ماعجان جۇماباەۆ وسى عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا: «تۇركىستان ەكى دۇنيە ەسىگى عوي، تۇركىستان ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي»، – دەپ ايتقان سوزدەرى تاريحي-حرونيكالىق اقيقاتتى سيپاتتايدى. قازىرگى كۇنى بۇل سوزدەر تۇركيا استاناسى انكارا قالاسىنىڭ شاعىن دەمالىس الاڭىندا جازىلعان. بۇل كەيىنگى ۇرپاققا قازاق ەلى – قازاقستاننىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ نەگىزگى باستاۋلارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن، ءدال وسى جەردەن تۇركى ءتىلدى ەتنوتاريحي جانە قۇقىقتىق مادەنيەتتەر الەمىنە اپاراتىن جولداردىڭ باستاۋ الاتىنىن بىلدىرەدى.

قازاقتار، ولاردىڭ اتا-بابالارى باستاپقىدا جارتىلاي كوشپەلى بىرلەستىكتەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىنا ساي، كوبىنەسە تابيعي جولمەن قالىپتاسقان ادەت-قۇقىق جۇيەسىن قابىلداپ، ساۋلەلى دارەجەسىن كوتەرىپ، دامىتىپ، جەتىلدىردى. ولاردىڭ نورماتيۆتىك مازمۇنى مەن قۇرىلىمىندا نەگىزىنەن تۇركى حالىقتارىنىڭ جانە قازاقستان اۋماعىن مەكەندەگەن تۇركى تەكتى ەمەس حالىقتاردىڭ وداقتارى مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى ءوز ءىزىن قالدىردى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى ورتالىق ازيانىڭ كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى الەمىنە سايكەستىگى دارەجەسىنە قاراي «دالا زاڭىندا» بەكىتىلىپ، بەيىمدەلىپ، ونى بايىتا ءتۇستى. دەمەك، قازاقتىڭ اتا زاڭدارى، ءبىر جاعىنان، ءتۇپ تامىرىمەن بايىرعى جەرگىلىكتى، لوكالدى رەجيمدەرگە كەتەتىن قۇقىقتىق مادەنيەت رەتىندە كورىنسە، ەكىنشى جاعىنان، قازاق ەلىنىڭ ومىرىنە ساي قوعامدىق قۇرىلىمدار مەن نەگىزىنەن تۇركى جانە وزگە دە حالىقتاردىڭ پايدالى قۇقىقتىق ۇلگىلەرىن ءوز بويىنا جيناقتاعان جۇيە رەتىندە بولدى.

ءوز الدىنا قازاق مەملەكەتىنىڭ پايدا بولۋىن تاريحشىلار XV-XVI عاسىرلارعا جاتقىزادى. ال «قازاق قۇقىعىنىڭ» پايدا بولۋى ودان ارىدە، تەرەڭدە جاتىر، ول قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تۇتاستانۋىنان بۇرىن قالىپتاسقان. قازاقتىڭ كونە قۇقىعى ەجەلگى تۇركى-قازاق تايپالىق، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردان قۇرالعان، اۋىسىپ وتىرعان كوپتەگەن كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى بىرلەستىكتەردىڭ قۇقىقتىق دۇنيەتانىمى مەن نورماتيۆتىك اكتيۆتەرى نەگىزىندە قالىپتاستى.

V
نەگىزگى قاينار كوزى ۇلى دالانىڭ ادەت-عۇرىپ جۇيەسى، مادەني داستۇرلەرى بولىپ تابىلاتىن قازاقتىڭ اتا زاڭدارى قانشاما عاسىرلار بويى تىكەلەي جانە جاناما تۇردە ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەر تاراپىنان قىسىم كورىپ، ولاردىڭ يدەولوگياسىنىڭ اسەرىن سەزىنسە دە، ءوزىنىڭ تاڭعالارلىق ومىرشەڭدىگىن كورسەتتى. ارينە، قازاق قوعامى وسىنداي كۇشتەردىڭ اسەرىنەن ەلەۋلى تۇردە وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان، بىراق ونىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى مەن ءتىل مادەنيەتىن سىڭىركىم، ەشبىر كۇش ءتىپتى وزگەرتە المادى. ولار بۇنداي قيىن-قىستاۋ جاعدايلاردا دا تەك ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قانا قويماي، ىشتەي كۇشكە يە بولىپ، نىعايدى دا.

ۇلان-بايتاق قازاق دالاسىندا بولعان وزگەرىستەر مەن توڭكەرىستەرگە قاراماستان، ساقتالىپ، ءوزىنىڭ باستاپقى «مويدەگىن» جوعالتپاعان قازاق قۇقىعىنىڭ ومىرشەڭدىگىن، ونىڭ نەگىزى، قۇرىلىمىنىڭ وزەگى تابيعي ەركىندىك، ادىلدىك، ونەگەلىك يدەيالارمەن ۇندەستىكتە بولۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

پاتشالىق (رەسەيلىك) وكىمەت XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا باستالعان، دالا ولكەسىن وتارلاۋ ساياساتىن بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرسا دا، عاسىرلار بويى قازاقيادا قالىپتاسقان ءداستۇرلى قۇقىقتىق رەجيمنىڭ تۇبەگەيلى جۇيە ەكەندىگىنە جانە ونى ءبىر ۇرپاقتىڭ ءومىرى ىشىندە ورىستىڭ قۇقىق جۇيەسىمەن كۇشتەپ نەمەسە «بەيبىت جولمەن» الماستىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە كۇن وتكەن سايىن كوزدەرى جەتە باستادى. ءوز حالقىنىڭ تاريحى مەن بولمىسىن جاقسى بىلەتىن جازۋشى ءارى عالىم، اكادەميك ءسابيت مۇقانوۆ بىلاي دەپ جازعان ەدى: «كيىز تۋىرلىقتى قازاق اتالاتىن بۇل ەلدىڭ ءومىر تاريحى، تۇرمىس سالتى، ادەت-عۇرپى، مىنەز-قۇلقى اينا قاتەسىز بىردەي... وسىنشاما تۇراقتىلىق، تۇتاستىق وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن تۇتاس مەملەكەت بولماعان ەلدە ساقتالۋى تاڭعالارلىق قۇبىلىس» [8].

قازاق اتا زاڭدارىنىڭ ءمانىن تەك قانا قازاقيانىڭ ەتنو-مادەني شەكاراسىنداعى وزىندىك نورماتيۆتىك رولىمەن تۇسىندىرۋگە، شەكتەۋگە بولمايدى. وندا ءبىز اياسى كەڭ قازاق قۇقىعىن بەلگىلى قىساندىقتىڭ بۇعاۋىندا قالدىرارىمىز حاق. ول ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە قىزمەت اتقاردى: رەتتەۋشىلىك، باسقارۋشىلىق، بىرىكتىرۋشىلىك، قورعاۋشىلىق جانە ادامگەرشىلىك. ول كەڭ ماعىنادا العاندا زاڭ دا، بيلىك تە، قوعامدىق بولمىس پەن ونەگەلىلىكتىڭ قاينار كوزى دە، رۋحاني قۇندىلىق تا بولدى.

وسىنداي وزىنە ءتان تۇراقتى سيپاتتارىنىڭ ارقاسىندا كونە قازاق زاڭدارىن قۇراستىرعان ەرەجەلەر ادۋىنى مىقتى مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ، كوشپەلىلىك سيپاتى ءبىر بولعان موڭعول قۇقىعىنىڭ، تەگەۋرىنى مىقتى ورىس زاڭىنىڭ ىقپالىندا كەتپەي، ءوزىنىڭ بەت-بەينەسىن ساقتاپ قالدى. كورشىلەس ەلدەردىڭ قۇقىق جۇيەلەرىنىڭ قازاق قۇقىعىنا اسەرى بولسا دا، ونى جوياتىن كۇشكە ۇلاسا المادى. قازاق قۇقىعىنىڭ تۇبەگەيلى قۇرىلىمى كەشەگى جاڭا زامان داۋىرىنە دەيىن قوعامداعى ىقپالىن جويمادى.

XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا شوقان ءۋاليحانوۆ اتاپ ايتقانداي: «بيلەر سوتى، 50 جىل بويعى ورىس ساياساتىنىڭ اسەرىنە قاراماستان، بىزگە دەيىنگى جۇزدەگەن، بالكىم، مىڭداعان جىلدار بۇرىن قانداي بولسا، سول قالپىندا قالدى» [9].

1. لەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. سپب.، 1832. III ءبولىم. 169-170-بەتتەر.
2. الەكتوروۆ ا. ە. // كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا. №2.
3. ۆاليحانوۆ چ. چ. سوبر. سوچ.: ۆ 5 ت. الماتى، 1985. ت. 4. 77-بەت.
4. سەيفۋللين س. 6 تومدىق شىعارمالار جيناعى. الماتى: جازۋشى، 1994. 6-توم. 265-بەت.
5. اۋەزوۆ م. جيزن ي تۆورچەستۆو ابايا كۋنانباەۆا. ۆ سب.: جيزن ي تۆورچەستۆو ابايا. الماتى، 1954. 7-8-بەتتەر.
6. ەسلامعاليۇلى م. ايتەكە بي. الماتى: جەتى جارعى، 1988. 91-66-بەتتەر.
7. قوزىباەۆ م. اتا تاريحى تۋرالى سىر // ەگەمەن قازاقستان. 30 ءساۋىر.
8. مۇقانوۆ س. 16 تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار. الماتى: جازۋشى، 1979. 15-توم. 37-بەت.
9. ۆاليحانوۆ چ. سۋد بيەۆ ۆ درەۆنەي نارودنوي فورمە // زاپيسكي رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا پو وتدەلۋ ەتنوگرافي. سپب.، 1904. ت. 29. 164-بەت.