باشار اساد ازاماتتىق سوعىسىنىڭ جەڭىمپازى بولماق: يدليبتە كىمدەردىڭ مۇددەسى جاتىر

ءسۇريانىڭ يدليب ايماعىندا باشار اساد رەجيمى رەسەيدىڭ قولداۋىمەن قارۋلى وپەراتسيالارىن باستاۋعا جاقىن تۇر. بۇل سۇرياداعى ازاماتتىق سوعىستىڭ سوڭعى ساتىسىنا جەتكەنىنەن حابار بەرەدى. سەبەبى، بۇل ەلدەگى وپپوزيتسيا كۇشتەرىنىڭ سوڭعى تياناعى. يدليبتە قارۋلى قاقتىعىس باستالسا بۇل ءسۇريانىڭ ءوز ىشىندەگى عانا ەمەس، الەمنىڭ بىرقاتار ەلىنە، سونىڭ ىشىندە اقش پەن ەۋروپا، رەسەي، تۇركيا، يران، يزرايل قاتارلى ەلدەرمەن وڭىرلەرگە ءوزىنىڭ اسەرىن تيگىزەدى. ونىڭ سەبەبى وسى اتالعانداردىڭ ءسۇريا داۋىندا وزىندىك مۇددەلەرى مەن ماقساتتارىنىڭ بولۋىندا.

سونىمەن، ءسۇريا ازاماتتىق سوعىسىنىڭ نۇكتەسى قويىلۋى مۇمكىن يدليب ايماعىنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى نەدە؟ ەڭ اۋەلى يدليب تۇركيا شەكاراسىندا ورنالاسقان. باس قالا داماسك پەن تۇركيا اراسىنداعى ماڭىزدى وتكەل. ەل ىشىندە الەپپو مەن حوموس، حاما جانە داماسكىنى جالعاستىرادى. بۇدان تىس، جەر-ورتا تەڭىزىنە جاعاسىنداعى لاتەكيا سىندى ماڭىزدى ەكونوميكالىق ايماقتى ءسۇريادان ءبولىپ تۇر.

رەسەي قولداۋىنداعى باشار اساد ازاماتتىق سوعىستىڭ جەڭىمپازىنا اينالعالى تۇر. فوتو: AFP/BBC.

سوڭعى جەتى جىلدا يدليب كوتەرىلىسشىلەر مەن جيھادشىلاردىڭ شىلاۋىندا بولىپ كەلدى. ءارى، بۇل ايماقتاعى تۇرعىنداردىڭ باسىم كوبى ءسۇريانىڭ جەر-جەرىندەگى سوعىستاردان باس ساۋعالاپ قاشىپ كەلگەندەر. بۇۇ مالىمەتىنە سەنسەك، ايماقتا 3 ملن شاماسىندا حالىق تۇرادى. ونىڭ ميلليونعا جۋىعى بالالار.

يدليبتەگى ۇكىمەتكە قارسى قۇرالدىلاردىڭ الەۋەتى ءسىرا قاي دەڭگەيدە؟ يدليبتە سوعىس وتى تۇتانار بولسا، شەگىنەرگە جولى جوق ۇكىمەتكە قارسى كۇشتەر، باشار اسادقا تابانداپ تۇرىپ قارسىلىق تانىتۋى مۇمكىن. بۇل سوعىستىڭ قيان-كەسكى بولاتىنى انىق. ۇكىمەت ارمياسىنا ولاردى جەڭۋ وڭايعا سوقپايدى. مالىمەتتەردە ايتىلۋىنشا، بىرنەشە ۇقساماعان قارۋلى توپتاردىڭ باقىلاۋىنداعى ايماقتا  30 مىڭنان استام قارۋلى جاۋىنگەر بار.

يدليبتەگى قارۋلى سوعىسكەرلەر سانى 30 مىڭنان اسادى. فوتو: The Daily Star

بۇلاردىڭ اراسىندا «حايات تاحير ءال-شام» دەپ اتالاتىن توپ ەڭ ىقپالدى. بۇل توپ مۇشەلەرىنىڭ سانى 10 مىڭنان اسادى، باسىم كوبى شەتەلدەردەن كەلگەن ەكسترەميستەر قۇرايدى. اراسىندا، ورتا-ازيالىقتار دا كوبىرەك توپتاسقان. «ءال-كايدامەن» بايلانىسى تىعىز بۇل توپ يدليبتە ەڭ اۋقىمدى تەرريتوريانى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ تۇر. ايتالىق، پروۆينتسيا ورتالىعى مەن تۇركيا-ءسۇريا اراسىنداعى قاتىناس دالىزدەرى سولاردىڭ قاراماعىندا.

ەكىنشى ورىندا تۇركيا قولداۋىنداعى «ۇلتتىق بوستاندىق فرونتى» تۇر. ولارعا بىرنەشە يسلامشىل قارۋلى توپتار دا قوسىلعان. سونىڭ ءبارى «ازات سيريا ارمياسىنىڭ» قاتارىنا جاتادى.

باشار اسادقا قاراستى ۇكىمەت ارمياسىنىڭ قۋاتى قانشالىق؟ ءسۇريا ازاماتتىق سوعىسىنىڭ جەڭىمپازى باشار اساد بولاتىنى بەلگىلى بولعانداي. وعان قاراستى ۇكىمەت ارمياسىن رەسەي اۋە كۇشتەرىمەن، يران جاياۋ اسكەرلەرىمەن جەلەپ-جەبەپ وتىر. ورىس ۇشاقتارىنىڭ اۋە سوققىلارى مەن پارسى جاۋىنگەرلەرىنىڭ قۇرلىقتاعى وپەراتسيالارى وپپوزيتسيانى كوپ ايماقتان كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتتى. بۇنداي قولداۋعا يە بولعان باشار اساد وزىنە قارسى توپتاردى داماسك ماڭىنان تۇرە قۋىپ، يدليبكە دەيىن تىقسىرىپ اكەلدى.

«يدليبتى ازات ەتپەي قويمايمىز». بۇل جاقىندا ءسۇريا ءسىم باسشىسى جاساعان مالىمدەمەدە بەلگىلى بولعان ءسوز. سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جاقىن ارادا ۇكىمەت ءيدليبتى ازات ەتۋ ارەكەتىن جۇزەگە اسىراتىنىن، ادام شىعىنىن ازايتۋ ماقساتىندا كەلىسسوزدەرگە دە جۇگىنەتىنىن، الايدا، مەيلى قانداي جولمەن بولسا دا، ءيدليبتى داماسكىگە قاراتپاي قويمايتىندارىن ايتقان.

بۇعان ماسكەۋ جارىسا ءۇن قوسىپ: «ۇكىمەتتىڭ ءوز تەرريتورياسىن تەررورلىق توپتاردان تازارتۋعا قۇقىعى بار»، – دەدى. الايدا، تۇركيا ۇكىمەتى ماسكەۋمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، اسكەري قادام جاساۋدان باس تارتۋدى ۇسىنىس ەتتى. سەبەبى، يدليبتە تۇركيا ارمياسى ورنالاسقان. ولار ايماقتاعى كەلىسىمدەردىڭ ورىندالۋىنا قاداعالاۋشىلىق ەتىپ كەلدى. وداندا ماڭىزدىسى، يدليبتە سوعىس بولسا، تۇركياداعى 3,5 ملن-عا جۋىق سۇريالىق بوسقىندارى سانى ودان ارمان كوبەيەدى.

800 مىڭ ادامدىق بوسقىندار اعىنى – تۇركيا مەن ەۋروپانىڭ باستى ۋايىمى. وتكەن اپتادا عانا بۇۇ مالىمدەمە جاساپ، يدليب قاقتىعىسى ورىن السا، 800 مىڭ بوسقىننىڭ قونىس اۋدارۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان. ءارى، يدليب سوعىسى ايماقتا بۇرىن بولىپ كورىلمەگەن الەۋمەتتىك داعدارىسقا سەبەپشى بولادى دەپ تە ەسكەرتكەن. يدليبتەگى ءجۇز مىڭداعان تۇرعىن ونسىزدا كۇيرەگەن ەكونوميكا مەن داعدارىسقا تولى قوعامدا قالت-قۇلت ەتىپ جان ساقتاپ كەلە جاتىر. بوراعان وقتان باس ساۋعالاعان بوسقىندارعا تۇركيا ءوز شەكاراسىن بىردەن اشا سالۋى دا نەعايبىل.

يدليبتىڭ تۇرعىندارى مەكەنىنەن بوسىپ كەتسە، تۇركيا مەن ەۋروپاعا جاڭا پروبلەما تۋىلماق. فوتو: Al Jazeera.

ارا-اعايىن نە دەيدى؟ بۇۇ-نىڭ سۇرياداعى ارنايى وكىلى ستەفان دە ميستۋرا رەسەي مەن ءسۇريا ۇكىمەتىنە قاراتقان سوزىندە: «جيھاتشىلاردى جوعالتامىز دەپ، ءجۇز مىڭداعان جاي بۇقارانىڭ ومىرىنە قورقىنىش ۇيالاتپاڭدار»، – دەدى. ول جانە داعدارىستى كەلىسسوز ارقىلى شەشۋدى، بەيبىت تۇرعىنداردى قاۋىپسىز ايماققا كوشىرىپ كەتۋ ءۇشىن گۋمانيتارلىق كوريدور جاساۋدى ۇسىندى.

اراعايىن گۋمانيتارلىق كوريدور سۇرايدى. فوتو: Al Jazeera.

ءسۇريا ماسەلەسى ازاماتتىق سوعىس ىسپەتتى كورىنگەنىمەن، ول تۇتاس ءوڭىردى قامتىپ جاتىر. بۇل دودادا «ءال-كايدا» سىندى ىقپالدى تەررورلىق توپتاردان تارتىپ، تۇركيا، يران، يزرايل سىندى ايماقتىڭ نەگىزگى ويىنشىلارى، اقش، رەسەي سەكىلدى الەمدىك دەرجاۆالار دا سالىم سالىپ جاتىر.

ءسۇريا ازاماتتىق سوعىسى اياقتالۋى باشار اسادتىڭ جەڭىسى مە؟ قىسقاشا ايتقاندا بۇل باشار اسادتىڭ تۇبەگەيلى جەڭىسى ەمەس. وپپوزيتسيالىق كۇشتەر جەڭىلىس تاپقانىمەن، اساد رەجيمىنە دەگەن باتىس ەلدەرىنىڭ قىسىمى تولاستامايدى. كەرىسىنشە قىل بۇراۋ ودان سايىن قىسا تۇسەدى. سەبەبى، اقش پەن يزرايل جانە ونىڭ پارسى شىعاناعى مەن قىزىل تەڭىز اراسىنداعى وداقتاستارى ءسۇريانىڭ ماسەلەسىن يرانعا قارسى سوعىس مايدانى رەتىندە قولداناتىنى كوپتەن ايتىلىپ كەلەدى. ءسۇريا ماسەلەسىنە نۇكتە قويىلعان كۇننىڭ وزىندە، ورتا شىعىستا جانجالدىڭ وتى وشە سالمايدى. الدا، يران مەن اۋعانستان ماسەلەسى باتىستىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعانى انىق.

“The Qazaq Times”