اقش پەن يزرايل ۋادەلەستى: ورتا شىعىستا جاڭا جاعداي

يران يادرولىق كەلىسىمى جونىندەگى كەلىسسوزدىڭ ساتسىزدىگى ايماقتاعى تامىرى تەرەڭدە جاتقان قايشىلىقتى قايشىلىق قولامتاسىن قايتا ۇرلەپ، ورتا شىعىستاعى قاقتىعىس قاۋپىنىڭ ارتاتىنىن ايتقان ەدىك. بۇنىڭ العاشقى كورىنىستەرى دە ءجۇز بەرىپ جاتىر. ءبىر كۇن بۇرىن اقش پەن يزرايل يران يادرولىق باعدارلاماسىنا قارسى ورتاق مالىمدەمە جاسادى. وندا يران يادرولىق باعدارلاماسى «ايماققا ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى» دەلىنگەن. ءارى، اقش پەن يزرايل تەھراننىڭ يادرولىق باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋىنا جول بەرمەۋگە ۋادەلەستى.

يزرايل مەن اقش-تىڭ ارنايى دەلەگاتسيالى ءبىر ۇستەلدە وتىرىپ، يراننىڭ ايماققا توندىرەتىن قاۋىپتەرىن جان-جاقتى تالقىلاعان. مىسالعا، تەررورلىق ۇيىمداردى قولداۋى، ءوزىنىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىن كەڭەيتۋ ارەكەتتەرى جانە يادرولىق باعدارلاماسى سەكىلدى تەھراننان كەلەتىن ءتۇرلى قاۋىپتەردى تالقىلاعان. ناتيجەسىندە، تەل-اۆيۆ پەن ۋاشينگتون يراندى ايماقتىڭ تۇراقتىلىعىنا قاتەر ءتوندىرۋشى دەپ ءبىر اۋىزدان تانىدى.بۇل دەگەنىمىز، اقش پەن يزرايل ەندى يرانعا قاراتا ورتاق قادامداردى جۇزەگە اسىرادى دەگەندى بىلدىرەدى. ال، ونىڭ ارى جاعىندا ايماقتاعى گەوساياسي، اسكەري ءىس-قيمىلداردىڭ جيىلىگىن ارتتىرىپ، ايماقتا قاقتىعىس قاتەرى دە كۇشەيەتىنىن مەڭزەيدى.

يران ماسەلەسىن تالقىلاعان تەل-اۆيۆ پەن ۋاشينگتوننىڭ دەلەگاتسياسىلارىن ەكى ەلدىڭ دە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى باس كەڭەسشىلەرى باستاعان. ءبىر تاراپتا بايدەننىڭ كەڭەسشىسى مارك سالليۆان، ەندى ءبىر تاراپتا ەۆرەي مەملەكتىنىڭ قازىرگى ۇكىمەت باسشىسى ناۆتالي بەننەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى ەيال حۋلاتتا. بۇل ەكەۋىنىڭ كەزدەسىنەن كەيىن ءيزرايلدىڭ جوعارى لاۋازىمدىلارىنىڭ مالىمدەمەسى قاتقىل شىقتى. ولار ديپلوماتيا ءساتسىز بولعان جاعدايدا، يراننىڭ يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزۋىنە جول بەرمەس ءۇشىن الدىن الا سوققى بەرىلۋى دە مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەدى.

قازىرگى بەيبىت جاعداي مەن يراننىڭ تۇرعىسىنان ايتقاندا بۇل مالىمدەمەلەر سوعىسقا شاقىرۋ دابىلى قاتارىندا قابىلدانارى انىق.

ەندى ماسەلەگە جالپىلىق تۇرعىسىنان كوز جۇگىرتىپ كورەلىك. 2015 جىلى يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىن توقتاتۋ ءۇشىن التى ەل تەھرانمەن كەلىسكەنى بەلگىلى. ونىڭ قاتارىندا اقش تا بار. كەلىسىم بويىنشا يرانعا سالىناتىن سانكتسيالار جەڭىلدەتىلۋى ءتيىس ەدى. بىراق، باراك وباما اكىمشىلىگى قول قويعان كەلىسىمدى ترامپ ۇكىمەتى تانىمايتىن بولىپ شىقتى، كەلىسىمنەن بىرجاقتى باس تارتىپ، يرانعا قارسى سانكتسيلاردى قالپىنا كەلتىردى. يران اقش-تى كەلىسىمدى بۇزدى دەپ ايىپتاپ، ءوزىنىڭ يادرولىق كەلىسىمدەگى مىندەتتەرىن ورىنداۋدان باس تارتتى، ۋران بايىتۋ مولشەرىن جوعارىلاتتى.

ترامپ نەگە كەلىسىمنەن شىقتى؟ قۇراما شتاتتاردىڭ اكىمشىلىك-ساياسي جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىگى سول، ءبىر پرەزيدەنتتىڭ قول قويعان كەلىسىمدەرىن كەلەسى پرەزيدەنت مىندەتتى اتقارۋى ءتيىس ەمەس. پرەزيدەنت ترامپ ءوز كەزەگىندە يرانمەن كەلىسكەن كەلىسىمدى ءتيىمسىز دەپ تاپتى، ونىڭ ويىنشا اتالمىش كەلىسىم يراندى ەكونوميكالىق سانكتسيالاردان بوساتقانىمەن، تەھران بيلىگى يادرولىق باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىكتەر بەرىپ قويادى ەكەن.

ارينە، اقش پرەزيدەنتتەرىنىڭ شەشىمى جەكە ءوز تاراپىنان جاسالا بەرۋى ەكى تالاي. پارلامەنتتىك بيلىك جۇيەسى دەگەن كۇندە دە، كونگرەسس شەشىمىنە اسەر ەتەتىن ۇيىمدار، قارجىلىق توپتاردىڭ بار ەكەنىن جاسىرۋ قيىن. بۇرىن بولماسا دا، قازىر بەلگىلى بولعانداي، ترامپتىڭ بۇل شەشىمىنە يزرايل تىكەلەي اسەر ەتتى. يزرايل اۋەلدەن يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىن ديپلوماتيالىق جولمەن توقتاتۋعا كەلىسكەن ەمەس جانە ونى مۇمكىن ەمەس دەپ سانايدى. 2015 جىلعى كەلىسىمنەن كەيىن دە يزرايل ءوزىنىڭ باراۋ اگەنتتەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، يراندى يادرولىق باعدارلاماسىن جاسىرىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر دەپ ايىپتاعان-دى.

ال، دونالد ترامپ پەن يزرايل اراسىندا ونىڭ ەۆرەي كۇيەۋ بالاسى، ياعني قىزى ينۆانكا ترامپتىڭ كۇيەۋى جارەد كۋشنەردىڭ فاكتورىن دا وسى ارادا ايتا كەتۋگە بولادى. پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى رەتىندە يزرايلگە دونالد ترامپتان بۇرىن ساپارمەن باردى جانە پرەزيدەنتتىڭ يزرايلدەگى ساپارىندا دا بىرگە ءجۇردى. قىسقا عانا ءتورت جىل ىشىندە كۋشنەردىڭ تەل-اۆيۆپەن بايلانىسىنىڭ قويۋ بولعانى انىق بايقالدى.

يزرايل ۇزاق جىلداردان بەرى اراب ەلدەرىمەن گەوستراتەگيالىق قايشىلىقتا ءومىر ءسۇردى. بىراق، جىل وتكەن سايىن ەۆرەي مەملەكەتىنىڭ ءباسى ارابتىڭ ونداعان ەلىنەن باسىم تۇسە بەردى. ەندىگى جەردە ءيزرايلدىڭ ايماقتاعى قارسىلاسى ارابتان كورى پارسىلار ەكەنى بەلگىلى بولا ءتۇستى. ۇيتكەنى، ءبىر ۇلت، ءبىر سەنىم بولعانىنا قاراماستان ورتا شىعىستاعى اراب ەلدەرىنىڭ باسى بىرىككەن ەمەس. ءيزرايلدىڭ پالەستينانى جاۋلاۋىنا دا ءونىمدى قارسىلىق كورسەتە العان جوق. ەسەسىنە، يران ءوزىن ايماقتاعى ماڭىزدى ويىنشى رەتىندە كورسەتىپ كەلەدى. ءارى، ساۋد ارابياسى سىندى باستى قارسىلاسىنان يەمەن، يراك، ءسۇريا سەكىلدى اراب ەلدەرىندە باسىمدىعىن بايقاتتى.

قازىرگى جاعداي تۇرعىسىنان قاراعاندا، اقش پەن يزرايل الداعى ۋاقىتتا يراننىڭ يادرولىق قارۋعا يە بولۋىنا جول بەرمەس ءۇشىن قانداي قادامدار جاسايتىنىن ماڭىزدى. ەگەر، بۇل ەكەۋى يرانعا قارسى اسكەري وپەراتسيالاردى قولدانسا، بۇل ورتا-شىعىستا بىتپەس سوعىستىڭ باستالۋىنا سوقتىرۋى دا عاجاپ ەمەس.

ەسحات سۇلتان

The Qazaq Times