تاريحتىڭ تارعالاڭ ءبىر تۇسىندا تاعدىرى قىسپاققا تۇسكەن قازاق بالاسىنىڭ ءدام-تۇزى قايدا شاشىلماعان. تۇران كىندىگى التايدان گيمالاي اسىپ انادولىعا جەتكەن قازاقتاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ەۋروپانىڭ جەر-جەرىنە تاراپ وتىر. قارت قۇرلىققا بىتىراي تاراعان قانداستار عىلىمى مەن تەحنيكاسى وزىق جۇرتتا دا كوشىنەن قالىسپاي، ءوزىنىڭ شارۋاشىلىعىن دوڭگەلەتىپ، ءبىر جاعىنان ۇلتىن ۇلىقتاپ، قازاق اتىن قايدا بولماسىن بيىك كوتەرىپ ءجۇر. اۋستريانىڭ (اۆستريا) ۆەنا قالاسىندا تۇراتىن قازاقتاردان قۇرالعان «FC Vienna Kazakh» تانىمال فۋتبول كومانداسى سونىڭ ءبىر دالەلى. اتالعان قۇرامانى ۆەناداعى قازاق مادەني قاۋىمداستىعىنىڭ جەتەكشىسى، قانداسىمىز ساجيت الي باسقارىپ وتىر. بىرەر كۇن بۇرىن ساجيت مىرزا الماتىعا كەلگەن ەدى. وسى ءساتتى پايدالانىپ، ەۋروپاداعى قانداستارىمىزدىڭ جاي-كۇيى جانە ەۋروپا مەن قازاقستان اراسىنداعى بىرقاتار تاقىرىپتار تۋرالى اڭگىمە-دۇكەن قۇرعانىمىز بار-تىن.

– اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن وزىڭىزدەن باستاساق. تۋعان جەرىڭىز، بالالىق شاعىڭىز، ماماندىعىڭىز جايلى ايتىپ وتسەڭىز.

ەۋروپادا تۇرعانىما 28 جىل بولدى. كىشكەنتاي كەزىمدە وتباسىمىز تۇركيادان اۋسترياعا قونىس اۋداردى. ۆەنادا مەكتەپ ءبىتىرىپ، «ەلەكترونيك» تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الدىم. بۇعان قوسا عىلىم سالاسى مەن مەنەدجمەنت بويىنشا تاجىريبە تولىقتىردىم. العاشقى قىزمەتىمدى ءىت مامانى، ينجەنەر رەتىندە باستاعان بولاتىنمىن.

-         قازاقتار اۋستريا جەرىنە وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنان باستاپ قونىس تەپكەنىن بىلەمىز. وسى ۋاقىت كولەمىندە قازاقي ورتا تۇبەگەيلى رەگەنەراتسياعا ۇشىراپ كەتكەن جوق پا؟ ونداعى باۋىرلاس اعايىن ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى بەرىك ۇستانىپ، انا تىلىندە جەتىك سويلەي مە؟

2001 جىلدان بەرى ۆەنادا قازاق دياسپورالارىنىڭ مادەني ورتالىعى، قازاق قوعامى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. سالت-داستۇرلەرىمىزدى تىنباي ناسيحاتتاپ وتىرامىز. ۆەنا قازاقتارى قاشان دا ءداستۇردى دارىپتەپ، ۇلتتى ۇلىقتاۋدان باس تارتقان ەمەس. ءتىل تاقىرىبىنا كەلەر بولساق، وكىنىشكە وراي، بىزدە قازاق ءتىلىن وقىتاتىن ارنايى كۋرستار جەتكىلىكسىز بولىپ وتىر. سوندىقتان دا، ءتىل ماسەلەسى قيىندىق تۋعىزادى. تۋعان ءتىل انانىڭ اق سۇتىمەن داريدى. كەز كەلگەن پەرزەنت ءوز ءتىلىن ماداقتاۋى قاجەت. وسى ماقساتتا قازاق اۆتورلارىن وقىپ، اندەرىن تىڭدايمىز.

-         قازاق مادەني قاۋىمداستىعىنا باسشىلىق ەتىپ وتىرعاندىقتان، قانداستارىمىزدىڭ جاي-كۇيىنەن حاباردار بولارسىز. ەۋروپادا تۇراتىن قازاقتار ءوز شارۋاشىلىعىن قانداي باعىتتاردا دامىتىپ وتىر؟ ميگراتسياعا قاتىستى قيىندىقتار تۋىنداي ما؟

ۆەناداعى قازاقتار تەرى يلەۋ، كيىم تىگۋ، توقىما ونەركاسىپ سالالارىن جاقسى جۇرگىزىپ كەلەدى. التايدان گيمالاي مەن پامير اسىپ تۇركياعا قونىس اۋدارعان اتالارىمىزدان بەرى قاراي ونداعى قازاقتار وسى سالالاردى مىقتى دامىتىپ كەلەدى.

ميگراتسيا كەز كەلگەن ەلدە ماسەلە تۋعىزاتىن تاقىرىپ. بىراق، دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا بولعاندىقتان، كوشى-قون جاعدايى جاقسى قولعا الىنعان. سىرتتان كەلگەن تۇرعىندارعا ءوز جاعدايىن جاساپ العانعا دەيىن قارجىلاي، ماتەريالدىق كومەك كورسەتىلەدى. العاش رەت ۆەناعا كوشىپ بارعاندا، جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ۇركە قاراعان كەزدەرى بولعان. كەيىننەن جەتە تانىسا كەلە، سول ورتاعا بەيىمدەلىپ كەتتىك. بەس كۇندىك جۇمىس ۋاقىتىندا ءتىل بىلمەيتىن قانداستارىمىزعا كومەكتەسىپ، جىلى تارتادى.

-         ۆەنا قازاقتارىنان قۇرالعان «FC Vienna Kazakh» فۋتبول كومانداڭىزدىڭ بار ەكەنىنەن حاباردارمىز. ەندى وسى كوماندا تۋرالى مالىمەتتەر بەرە كەتسەڭىز. سوعان قوسا، سالىستىرا وتىرىپ قازاقستانداعى فۋتبولعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

«FC Vienna Kazakh»-تىڭ قۇرىلعانىنا ەكى جىل بولدى. قازىرشە قۇرامدا 43 جىگىت بار. ولاردىڭ 35-ءى دياسپورالىق، جەرگىلىكتى جانە ستۋدەنت قازاقتار. قالعانى تۇركىتىلدەس ۇلتتار. نەگىزگى ماقسات – شەتەلدەگى قازاقتاردى ءبىر ارناعا توعىستىرىپ، فۋتبولدى دامىتۋ جانە الەمدىك ارەنالاردا ويىن كورسەتۋ. قۇراماداعى بەس جىگىت ۆەناداعى ۇلتتىق فۋتبول ويىنىنىڭ ساپىندا ونەر كورسەتەدى. ءبىراز ۋاقىت كولەمىندە جوعارى بەلەستەن كورىنىپ ۇلگەردى. ال قازاقستانداعى «استانا» فۋتبول كومانداسىن جاقسى كورەمىن.

ءبىزدىڭ كوماندامىزدا كىشكەنتاي بالالار، جاسوسپىرىمدەر مەن ەرەسەكتەر دە بار. ءوزارا سىن نەمەسە جوعارى دەڭگەيدەگى جارىستاردا الدىڭعى قاتاردان كورىنىپ كەلەدى.

جالپى قازاقستانداعى فۋتبولمەن سالىستىرعاندا، قۇرىلعانىنا كوپ بولماسا دا «FC Vienna Kazakh»-تىڭ تاجريبەسى جوعارى دەۋگە بولادى. ناعىز ويىن كورسەتىپ، بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرەدى-اۋ دەگەن جىگەرلى جىگىتتەر جينالعان. ويىنشىلار ۇنەمى جاتتىعۋ جاساپ، نامىسقا تىرىسادى. جالقاۋلىق، سالعىرتتىققا جول جوق.

-         ەلدە «قازاق قىزدارىنىڭ شەتەلدىكتەرگە تۇرمىسقا شىعۋى» دەيتىن تاقىرىپ جۇرتتىڭ كوپ تالقىسىنا تۇسەدى. وسى رەتتە «ۇلتتىق كودتى» ساقتاۋ نەمەسە ارالاس نەكەگە دەگەن كوزقاراسىڭىزدى بىلسەك...

ۇلتىن شىن سۇيەتىن، تۋعان جەرىنە باس يەتىن كەز كەلگەن قازاق ارالاس نەكەگە جول بەرمەۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. نەگە دەسەڭىز، بىرىنشىدەن، اتام زاماننان بەرى ءبىزدىڭ قانىمىز بۇزىلماعان. الەم بويىنشا ەڭ تازا حالىقتاردىڭ ءبىرىمىز.

ەكىنشىدەن، تال بەسىكتەن بويعا سىڭگەن ءتالىمدى تاربيە مۇندايدى بولدىرمايدى.

ۇشىنشىدەن، قازاق قىزى وزگەگە تۇرمىسقا شىقتى دەگەن ءسوز – ونىڭ ەندى قازاق ەمەستىگىن، ۇرپاعىنىڭ قازاقي بولمىستى ۇستانبايتىنىن بىلدىرسە كەرەك. مۇندايدا قازاق بىرلىگى، سوناۋ زاماننان قالىپتاسقان مادەنيەت السىرەيدى. ءسىز جونىمەن ايتىپ وتىرعان ۇلتتىق كود ماسەلەسى قاشان دا ماڭىزدى. شەتەلدىك كۇيەۋبالالار سانى ارتقان سايىن ۇلتتىق كود وزگەرىسكە ۇشىرايدى. بۇل – تۇتاستاي حالىق مادەنيەتىن، سالت-ساناسىن رەگرەسسكە اكەلۋى مۇمكىن.

-         سالىستىرۋعا كەلمەيتىن، وزگە قۇندىلىقتارداعى ەكى قوعام ەكەنىن بىلسەك تە، ەۋروپادان كەلگەن نەمەسە «ەۋروپا كورگەندەردەن» قازاقستان مەن ەۋروپا اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى سۇراۋعا داعدىلانعانبىز. بۇل تاقىرىپتا نە دەر ەدىڭىز؟

مەنىڭ كوزقاراسىمدا، قازاقتار ءبىرىنشى كەزەكتە قوناقجايلىعىمەن ۇتادى. مۇندا كورشى-قولاڭ، تۋعان-تۋىس بولىپ ءجيى قوناققا بارامىز، ۇلان-اسىر توي بولادى، ءبىر-ءبىرىمىزدى جاتسىنبايمىز. بۇنىڭ ءوزى ءبىر ارتىقشىلىق دەۋگە بولادى. سەبەبى، ەۋروپانى الىپ قاراساڭىز، ولاردا ونداي جوق. ادامدار روبوت سياقتى. ينتەللەكتكە ءجيى جۇگىنەدى. مەنتاليتەت مۇلدە وزگە. تۇرعىندار جاڭا زامان، تەحنولوگيالار عاسىرىنا قاتتى بەيىمدەلگەن.

ال، شەتەلدە جۇمىس جاسايتىن قازاق ازاماتى رەتىندە اتاجۇرتىمىزدا قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايى باستى كەمشىلىك دەر ەدىم.  سەبەبى، ءبىز قازاق ازاماتىنا انا تىلىمىزدە سۇراق قويساق، ول بىزگە ورىسشا جاۋاپ بەرەدى. ءبىراز جەردەن سوندايدى بايقادىم. بۇل – كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىن، قىنجىلتاتىن جاعداي. بىراق، قالاي بولعان كۇندە دە، اتاجۇرت بىزگە ىستىق.

قازاق حالقى ءداستۇرلى ونەردى ءوز دەڭگەيىندە الىپ جۇرگەنىمەن، ەۋروپادان ەكونوميكا، تەحنيكالىق سالالار جاعىنان ءبىر ادىم كەيىن. جاستار عىلىمعا، كوسموستى يگەرۋگە، تىڭ تەحنولوگيالاردى ويلاپ تابۋعا قۇلشىنىستى بولۋى قاجەت دەپ ويلايمىن. بولاشاقتىڭ جارقىن بولۋى دا وسىعان بايلانىستى.

-         سىزدىڭشە، ءبىلىم سالاسىنداعى نەگىزگى ەرەكشەلىكتەر قانداي؟

قازاقستاندا مادەنيەت، ونەر، كلاسسيكالىق جانە ۇلتتىق مۋزىكا جاقسى دامىعان. ال ەۋروپادا عىلىم، جاراتىلىستانۋ باعىتى، تەحنيكالىق سالانى دامىتۋ، جۋرناليستيكا جانە ءتۇرلى يندۋستريالىق جوبالار جوعارى دەڭگەيدە. ءتىل ۇيرەنۋ دە باستى مىندەت سانالادى. الدىمەن تۋعان ءتىلدى ءبىلۋ قاجەت. ودان كەيىن نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرى مىندەتتى تۇردە وقىتىلادى. جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى تالاپتار وتە جوعارى. ەسەسىنە، تاجىريبە جاعىنان بىلىكتى مامان بولىپ شىعاسىز.

-         ۆەنادا قازاق ازاماتتارى، ستۋدەنتتەر ءجيى باس قوسىپ تۇراسىزدار ما؟

ءجيى جينالىپ، رۋحاني، مادەني كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ تۇرامىز. از ۋاقىت كورمەي قالساق، ساعىنىسىپ قاۋىشامىز. قازىر ۆەنادا 500-دەن استام قازاق ستۋدەنتى «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتىر. ودان بولەك، جەرگىلىكتى تۇرعىنعا اينالعان وتباسىلار بار. بارلىعىمىز كەڭ داستارقان باسىندا جينالىپ، شەر تارقاتامىز. 2003 جىلدان بەرى ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالعالى، ستۋدەنتتەر لەگى ارتتى.

-         ەركىن سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر، ءوزىڭىزدى قانداي ادامدار توبىنا جاتقىزاسىز؟

بىلگەنىمنەن بىلمەيتىنىم، ءالى دە ۇيرەنەرىم كوپ. قاشان دا ەڭبەك ەتىپ، ىزدەنىستە جۇرگەندى، كىتاپ وقىعاندى جاقسى كورەمىن. العا قويعان ماقساتتارىما جەتىپ، ودان ارى دامۋدى قالايمىن. ادام بالاسى ۇنەمى تاجىريبەلىك كەزەڭدەرگە قۇشتار بولعانى ءجون. ءوزىمدى شىڭدالۋدان جالىقپايتىن اداممىن دەپ ايتار ەدىم.

-         كەلەشەكتە اتامەكەنىڭىزگە ورالۋ ويىڭىزدا بار ما؟

شەتەلدە دۇنيەگە كەلسەم دە، اتاجۇرتىمىز قازاق جەرىنە بۇيرەگىم بۇرىپ تۇرادى. اۋستريادا قازاقى ءداستۇر، ونەردى دامىتۋ ماقساتىندا قىزمەت ەتىپ كەلەمىن. دەگەنمەن، ەۋروپانىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا كونىگىپ قالعانىمىز شىن. ءبىر جولاتا اتاجۇرتقا قونىس اۋدارۋ تۋرالى ازىرگە ناقتى شەشىم قابىلدامادىم.

-         رياسىز سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن: اراي جۇماتاي