سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ ىسىنە شىن كۇيىنگەن جانە قۋانىشىنا ورتاقتاسقان بارشا قاۋىمدى قۇتتىقتاعىمىز كەلەدى. سوت شەشىمى جاريالانعاننان كەيىن الاقايلاپ، قاۋمالاعان جۇرتشىلىقتى كورىپ جان تەبىرەنىپ، جۇرەك تولقيدى. سول ماڭدا قۋانباعان ادامنىڭ جوق ەكەنى دە انىق. سايراگۇلدىڭ ىسىنەن كەيىن، قىتاي قازاقتارىنىڭ ماسەلەسىنە جانە قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى ءبىر قاتار ماسەلەلەر ايتۋعا تۋرا كەلەدى. 

قىتاي قازاقتارىنىڭ ماسەلەسى تۋرالى وسىعان دەيىن دە ازاماتتىق پىكىرىمىزدى ورتاعا سالعان ەدىك. جەكە كوزقاراس تۇرعىسىنان ايتقاندا، قىتاي قازاقتارىنىڭ ماسەلەسى «سايراگۇلگە دەيىن جانە سايراگۇلدەن كەيىن» دەپ ءداۋىر بولگىشتىك سيپاتقا وزگەرۋى مۇمكىن. قازىر، ءبىزدىڭ جۇرت تەك قانا قۋانىشتى قۇتتىقتاپ, تويلاۋمەن ابىگەر بولىپ جاتقانى انىق. ماسەلەگە ۇلكەن ماسشتابتان قاراپ، ستراتەگيالىق تالداۋ-ساراپتاۋ جاساۋ جەتىسپەي تۇر.  

قىتايدان زاڭسىز شەكارا بۇزىپ ءوتۋ وقيعاسى سايراگۇلگە دەيىن دە بولعان (سايراگۇلدەن كەيىن دە بولۋى مۇمكىن). سابەت-قىتاي اراسىنداعى قىرعيقاباق كەزىندە قىتايداعى سابەتشىل قازاق ۇلتشىلدارى مەن جاس زيالىلاردىڭ ءبىرازى زاڭسىز نەمەسە ءبىر جاپىراق تاڭبالى انىقتامامەن (قاعاز) شەكارادان كەسىپ وتكەن. ارينە، سول تۇستا قازاقتار عانا ەمەس، كامپەسكەلەۋگە تايتۇياعىمەن قارسى قىتايدىڭ ءبىرمۇنشا كاپيتاليستەرى، بۋرجۋازيا وكىلدەرى نەمەسە ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى اڭداپ جاڭ كايشىنىڭ امەريكانى يەك ارتىپ قايتا تاپ بەرۋىن كۇتىپ جاتقان ىشكى سىبايلاستار دا بار ەدى. سولار 50-60 جج وزىندە-اق تەڭىز جولى ارقىلى الىس جاقىن شەتەلگە قاشىپ ۇلگىردى. 1979-1989 جج اراسىندا قىتاي شەكاراسىن بۇزىپ تەڭىز جولى ارقىلى سوتسياليستىك لاگەردەن قاشقاندار تىپتەن كوپ بولدى. اۋستراليا  (اۆستراليا), وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەن امەريكا جانە ەۋروپاعا بەتتەگەندەرى كوپ. بيلىكتەگى كەيبىر شەندى-شەكپەندى وليگارح توپتاردىڭ دا شەتەلگە قاشۋ وقيعاسى كوپ تۋىندادى. مىسالى، مەملەكەتتىڭ بۇكىل ىشكى قۇپياسىن الىپ سابەتكە قاشىپ بارا جاتقان جولدا موڭعوليا جەرىندە (وندىرقان) وپات بولعان لين بياودىڭ وقيعاسى سول كۇيى بۇگىنگە دەيىن قۇپيا قالدى...

كوممۋنيستىك رەجيمدەگى قىتاي تاريحىندا (1949 جىلدان بەرگى) شەتەلگە قاشۋ ىستەرى ءجيى تىركەلەدى. ماودىڭ جانىنداعى ءتوس قاعىسقان دوسىنان تارتىپ، ەڭ قاراپايىم قاتارداعى زيالىعا دەيىن تالاي ادام شەتەلگە زاڭسىز قاشتى. شەتەلگە قاشۋدىڭ ەڭ كوپ ماقساتى- قىتاي قۇپياسىن بىلۋىندە عانا ەمەس، سوتسياليستىك سۇردەك جۇيەدەن ابدەن شارشاپ مەزى بولۋىنان دا تۋىنداپ وتىر.

قىتايدا 1949-2009 جىلدار اراسى شەتەلگە قاشۋ وقيعاسىن بىرنەشە كاتەگورياعا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى;

  • ۇلت قۇرامى جاعىنان:
    شەتەلگە قاشقان قىتايلار;
    شەتەلگە قاشقان قىتاي ەمەستەر (مانجۋر، تيبەت، ۇيعىر، موڭعول جانە قازاق);
  • ساياسي سيپاتى جاعىنان:
    مەملەكەتتىك قۇپيانى بىلەتىندەر;
    بيلىككە بالاما كۇشتەر (وليگارح، كلون);
    انتيكوممۋنيسشىلدەر;
    انتيقىتايشىل سابەتشىلدەر;
    ۇلتشىلدار;
    ەۋروپاشىل ليبەرالدى كۇشتەر;
    ەركىندىك اڭساعان قاراپايىم ازاماتتار;
  • سەنىم سيپاتى جاعىنان:
    ءدىني ميسسيونەرلەر (حريستيان);
    ھيجراشىلدار (مۇسىلماندار);

1989-2019 جىلدار اراسىندا قىتايدان شەتەلگە قاشۋ وقيعاسى تىپتەن كۇردەلى، جىڭىشكەلىكپەن كاتەگورياعا ءبولىپ قاراستىرىپ زەرتتەسەڭىز وتە قىزىق تاقىرىپ بولار ەدى. شەتەلگە توپتالعان قىتايدىڭ ۇلتشىل، مەملەكەتشىل وليگارحتارىنىڭ ءوز تەلەارناسى، تاۋەلسىز ءباسپاسوزى جانە عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارى جانە وندا اكادەميالىق ولشەمدە تالداۋ جاسايتىن ءار سالانىڭ كاسىبي ماماندارى بار. ولار قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ قىلت ەتكەن ساياساتىن كۇنىگە دوڭگەلەك ۇستەلدە تالداپ، ساراپقا ساپ جاتادى. قىتايدىڭ شەتەلگە زاڭسىز قاشىپ وتكەندەر ءۇشىن ۇستانعان ساياسي پوزيتسياسىن جەكە تاقىرىپ رەتىندە زەرتتەپ قاراستىرۋعا بولادى.

ەندى، سايراگۇل تاقىرىبىنا كەلەيىك. ايتالىق، قىتاي وسى وقيعادان سوڭ قانداي رەاكتسياسى تانىتۋى مۇمكىن:

ءبىرىنشى، سايراگۇلدىڭ قازاقستان اۋماعىندا قالۋى قازاقستاننىڭ جەڭىسى، كەلەسى ءبىر جاعىنان قىتايدىڭ دا جەڭىسى سانالادى. ساياساتتا ء"بىر قۋانىشتىڭ قاسىندا ءبىر وكىنىش" بار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ارينە، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز، دەربەس ۇكىمەتى ءبىر سايراگۇلگە اراشا تۇسكەنىمەن قىتايداعى نەشە مىڭ ءتىپتى ودان دا كوپ سايراگۇل تاعدىرلاستارعا اراشا تۇسە المايدى. قىتايدىڭ ساياسي تەحنولوگتارى ءبىزدى ء"بىر سايراگۇلدىڭ تاعدىرىمەن قۋاندىرىپ، مىڭ سايراگۇلدىڭ تاعدىرىمەن ازاپتاۋى مۇمكىن". قىتايدا ساياسي مەحانيزم مەن ساياسي تاكتيكا وتە دامىعان. ءبىز تاۋەلسىز ەل، دەربەس مەملەكەت رەتىندە قىتايدىڭ بارلىق رەاكتسياسىنا دايىن بولۋىمىز كەرەك. سايراگۇل قىتايعا قايتارىلسا دا، قايتارىلماسا دا قىتايدىڭ جەڭىسى دەۋىم مىنادا – قايتارىلسا قىتاي تارابى سايراگۇلدى جازالايتىنى انىق; قايتارىلماسا قىتاي "سايراگۇلدەردى" جازالايدى. ءجىتى كوز جۇگىرتەر بولساق، قىتاي ءۇشىن سايراگۇلدى جازالاسا دا، "سايراگۇلدەردى" جازالاسا دا ۇپايى تۇگەل بولماق. ال، قازاقستان سايراگۇلدى قۇتقاردى، بىراق "سايراگۇلدەردى" قۇتقارا الا ما؟ ونى جۇرتتىڭ ءوز سوزىنە قالدىرالىق.

ەكىنشىسى، بۇل ماسەلە قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى ساۋدا-بيزنەس نارىعىنداعى باسەكەلەستىكتى عانا ەمەس، ساياسي الاڭداعى كۇرەس باسەكەلەستىگىن دە ودان سايىن ارتتىرادى. قىتاي باستاپتا جەڭىلگەن سىڭاي تانىتادى، شەگىنشەكتەيدى بىراق وسال تۇسىڭنان وڭدىرمايدى. سوندىقتان ساياسي تاكتيكانى، قىراعىلىقتى ارتتىرۋ كەرەك. قىتايدىڭ ەنەرگيا مەن گەو-جاعرافيالىق تاسىمالعا بولعان سۇرانىسىن ءساتتى پايدالانىپ، جالاڭ ۇلت ماسەلەسىن جىلتىڭداتا بەرمەي، باسقا تاكتيكاعا كوشۋ كەرەك. بۇل ماسەلە، الماتى-استانا كوشەلەرىندەگى بىرنەشە قىتايعا سەس كورسەتۋمەن نەمەسە ءبىر قىتايدى اساۋ جامباسقا ساپ الىپ ۇرعانىنا ءماز بولۋمەن شەشىلمەيدى. بيلىك ەل تاعدىرى ءۇشىن شىنايى تاكتيكالارعا كوشۋ كەرەك، ستراتەگ مامان، تاۋەلسىز ساراپشى، ساتىلۋدى بىلمەيتىن ۇلت ينتەلليگەنتتەرى كەرەك. ارينە قاراماققا وتە ازبىز، ءبىر پەكيننىڭ قالا سانىنا دا تولمايمىز. بىراق، حالقىمىز از بولسا دا دانالىعىمىز كەندە حالىق ەمەسپىز، ءبىر مايا ءشوپتى ءبىر تال سىرىڭكەمەن ورتەي سالۋعا بولادى، كول-كوسىر داريانى ءبىر كۇرەكپەن ارىق قازىپ قۇلاعىن بايلاپ اعىزا سالۋعا بولادى. قىتاي بىزگە – مۇمكىندىك، ءبىز قىتايمەن جاعالاسۋ ارقىلى ءوز ۇلتىمىزدىڭ ەرىك-جىگەرىن، سابىرىن، ساۋاتىن، مادەنيەتىن ھام ساياسي تاكتيكاسىن سىنايمىز، جەتىلدىرەمىز، مەملەكەتشىلدىك قۇدىرەتىمىز ارتادى.

ۇشىنشىدەن ەكى ءتۇرلى بولجام ايتۋعا بولادى – الدا، قىتايدان كەلەتىن كوش نە تۇبەگەيلى توقتاپ قالۋى مۇمكىن، نەمەسە، كوش جاندانا ءتۇسۋى دە مۇمكىن. ەكەۋىنە دە دايىن بولۋ كەرەك، كوش توقتاسا ونى كوممۋنيستىك بيلىك توقتاتادى، ەرتەڭ كوممۋنيستتەر كەتسە ليبەرالدار كوشتىڭ ەسىگىن ءبارىبىر اشىپ بەرەدى. سونى قاداعالاپ زەرتتەپ گرافيكاسىن سىزىپ وتىرۋ كەرەك. كوش توقتاسا قازاقتارمەن مادەني، رۋحاني بايلانىستى باسقا قىرىنان جالعاپ اكەتۋ كەرەك. ال، كوش توقتاماي جاندانعان جاعدايدا ىشكى كوشى-قون ماسەلەسى مەن سىرتقى كوشى-قون ماسەلەسىن تۇبەگەيلى رەتتەۋگە تۋرا كەلەدى. تىركەۋ، ورالمان كۋالىك، ازاماتتىق الۋ كونە سۇردەك كۇيىندە قالا بەرسە قىتايداعى قازاق ماسەلەسى بىرتىندەپ "قازاقستانداعى قازاق ماسەلەسىنە" اينالىپ كەتۋى بەك مۇمكىن.

ءتورتىنشى، ۇلى تۇركىستاندىق پوتەنتسيال كۇشىن بىرىكتىرۋ.
قىتاي جاعى قازاق-قىرعىز، قازاق-وزبەك حالىقتارىنىڭ بىرىگىپ ورتاق كۇشكە اينالۋىنان قاتتى الاڭدايدى. سوندىقتان ولاردىڭ اراسىنداعى جىككە سىزات سالىپ وتىرۋ ءۇشىن "قىتايلىق تۇركىستان پروجەسىن (باعدارلاماسى-رەد.)" دايىنداپ وتىرادى. ورتالىق ازياعا ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءۇرىمجى مەن قاشقاردىڭ وڭىرلىك جانە باسقا مۇمكىندىكتەرىن پايدالانادى. ۇيعىردىڭ ورتا جانە شاعىن بۋرجۋازيالىق بيزنەستەرى ارقىلى ورتالىق ازيا ەكونوميكالىق ءھام ساۋدا-بيزنەس "سوعىسىن" اشادى. ورتالىق ازيانى نە قاشقار ارقىلى نە ءۇرىمجى ارقىلى وزىنە تاۋەلدى ەتۋگە تىرىسادى. وسى مۇمكىندىكتەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن "قىتاي تۇرىكشىلدىگىن" قولدان جاساپ، تۇتاس تۇركىستاندى (ورتالىق ازيانى) ۇيعىرلار ارقىلى شاۋجايلاي باستايدى. ءسىز قازاقستانداعى جانە الىس-جاقىنداعى ۇيعىرلاردىڭ قازاقتى ۇيعىردان تاراتۋىن، بۇكىل الماتى وبلىسىنىڭ جەر-سۋ اتاۋىن ۇيعىر تىلىنەن  كەپ شىققان دەۋىنىڭ ارتىندا قىتايداعى "قىتاي تۇرىكشىلدىگى" پروجەسى تۇرعانىن بايقايسىز با؟

قىتايدىڭ ساياسي تەحنولوگتارى الداعى ۋاقىتتا باسقا دا كوپتەگەن ساياسي ويىندى جاساپ شىعاراتىن بولادى. بۇل كۇرەسكە بالاما رەتىندە، بىرىنشىدەن، قازاقستان ءوزىنىڭ جەكە پوتەنتسيال كۇشىن ارتتىرۋ كەرەك، ەكىنشىسى ءبىرتۇتاس تۇركىستان تۇسىنىستىگى مەن تاعدىرلاس، مۇددەلەس مۇمكىندىگىن بىرىكتىرە ءبىلۋ كەرەك. كەش قالساق، قىتايدىڭ "قىتاي تۇرىكشىلدىگى" پروجەسىنە ءبىر-بىردەن جەلىنىپ بىتەمىز. ۇلى تۇركىستان تۇسىنىستىگى ارتسا جانە قىتايعا ورتاق ساياسي كۇشكە اينالسا، قىتايدىڭ ەنەرگيا مەن گەو-ستراتەگيالىق وڭىرلىك تاسىمالعا مۇقتاج مۇمكىندىكتەرىن شاۋجايلاۋعا بولادى. سوعان قوسا، ۇلى تۇركىستان اۋماعىنداعى (ورتالىق ازيا) ىشكى تەپە-تەڭسىزدىك كورسەتكىشتەردى تولىقتاپ (مىسالى، ەڭبەككۇش، ورتا-شاعىن بيزنەس، تاريحي تۋريزم، وزەن-سۋ، تاسىمال، ت.ب.) سونىڭ ەرىك-جىگەرىمەن قىتايعا مۇقتاجدىقتى ازايتۋعا بولادى.  ول ءۇشىن دە "وزبەكتەسىپ كەتەمىز، قالانى قىرعىز باسىپ كەتەدى" دەيتىن تاۋدىڭ قۋىسىنداعى ساسىق قورقىنىشتان ارىلۋ كەرەك.

 “The Qazaq Times”