Sayragül Sauıtbaydıñ isine şın küyingen jäne quanışına ortaqtasqan barşa qauımdı qwttıqtağımız keledi. Sot şeşimi jariyalanğannan keyin alaqaylap, qaumalağan jwrtşılıqtı körip jan tebirenip, jürek tolqidı. Sol mañda quanbağan adamnıñ joq ekeni de anıq. Sayragüldiñ isinen keyin, Qıtay qazaqtarınıñ mäselesine jäne Qazaq-Qıtay qarım-qatınasına baylanıstı bir qatar mäseleler aytuğa tura keledi. 

Qıtay qazaqtarınıñ mäselesi turalı osığan deyin de azamattıq pikirimizdi ortağa salğan edik. Jeke közqaras twrğısınan aytqanda, Qıtay qazaqtarınıñ mäselesi «Sayragülge deyin jäne Sayragülden keyin» dep däuir bölgiştik sipatqa özgerui mümkin. Qazir, bizdiñ jwrt tek qana quanıştı qwttıqtap, toylaumen äbiger bolıp jatqanı anıq. Mäselege ülken masştabtan qarap, strategiyalıq taldau-saraptau jasau jetispey twr.  

Qıtaydan zañsız şekara bwzıp ötu oqiğası Sayragülge deyin de bolğan (Sayragülden keyin de boluı mümkin). Säbet-Qıtay arasındağı qırğiqabaq kezinde Qıtaydağı säbetşil qazaq wltşıldarı men jas ziyalılardıñ birazı zañsız nemese bir japıraq tañbalı anıqtamamen (qağaz) şekaradan kesip ötken. Ärine, sol twsta qazaqtar ğana emes, kämpeskeleuge taytwyağımen qarsı qıtaydıñ birmwnşa kapitalisteri, burjuaziya ökilderi nemese üşinşi düniejüzilik soğıstı añdap Jañ Kayşınıñ Amerikanı iek artıp qayta tap beruin kütip jatqan işki sıbaylastar da bar edi. Solar 50-60 jj özinde-aq teñiz jolı arqılı alıs jaqın şetelge qaşıp ülgirdi. 1979-1989 jj arasında Qıtay şekarasın bwzıp teñiz jolı arqılı socialistik lagerden qaşqandar tipten köp boldı. Australiya  (Avstraliya), Oñtüstik-Şığıs Aziya men Amerika jäne Europağa bettegenderi köp. Biliktegi keybir şendi-şekpendi oligarh toptardıñ da şetelge qaşu oqiğası köp tuındadı. Mısalı, memlekettiñ bükil işki qwpiyasın alıp Säbetke qaşıp bara jatqan jolda Moñğoliya jerinde (Öndirqan) opat bolğan Lin Biyaodıñ oqiğası sol küyi büginge deyin qwpiya qaldı...

Kommunistik rejimdegi Qıtay tarihında (1949 jıldan bergi) şetelge qaşu isteri jii tirkeledi. Maodıñ janındağı tös qağısqan dosınan tartıp, eñ qarapayım qatardağı ziyalığa deyin talay adam şetelge zañsız qaştı. Şetelge qaşudıñ eñ köp maqsatı- Qıtay qwpiyasın biluinde ğana emes, socialistik sürdek jüyeden äbden şarşap mezi boluınan da tuındap otır.

Qıtayda 1949-2009 jıldar arası şetelge qaşu oqiğasın birneşe kategoriyağa bölip qarastıruğa boladı;

  • Wlt qwramı jağınan:
    Şetelge qaşqan qıtaylar;
    Şetelge qaşqan qıtay emester (Manjur, Tibet, Wyğır, Moñğol jäne Qazaq);
  • Sayasi sipatı jağınan:
    Memlekettik qwpiyanı biletinder;
    Bilikke balama küşter (oligarh, klon);
    Antikommunisşilder;
    Antiqıtayşıl säbetşilder;
    Wltşıldar;
    Europaşıl Liberaldı küşter;
    Erkindik añsağan qarapayım azamattar;
  • Senim sipatı jağınan:
    Dini missionerler (hristian);
    Hijraşıldar (mwsılmandar);

1989-2019 jıldar arasında Qıtaydan şetelge qaşu oqiğası tipten kürdeli, jiñişkelikpen kategoriyağa bölip qarastırıp zertteseñiz öte qızıq taqırıp bolar edi. Şetelge toptalğan qıtaydıñ wltşıl, memleketşil oligarhtarınıñ öz telearnası, täuelsiz baspasözi jäne ğılımi zertteu ortalıqtarı jäne onda akademiyalıq ölşemde taldau jasaytın är salanıñ käsibi mamandarı bar. Olar qıtay kommunisteriniñ qılt etken sayasatın künige döñgelek üstelde taldap, sarapqa sap jatadı. Qıtaydıñ şetelge zañsız qaşıp ötkender üşin wstanğan sayasi poziciyasın jeke taqırıp retinde zerttep qarastıruğa boladı.

Endi, Sayragül taqırıbına keleyik. Aytalıq, Qıtay osı oqiğadan soñ qanday reakciyası tanıtuı mümkin:

Birinşi, Sayragüldiñ Qazaqstan aumağında qaluı Qazaqstannıñ jeñisi, kelesi bir jağınan Qıtaydıñ da jeñisi sanaladı. Sayasatta "bir quanıştıñ qasında bir ökiniş" bar ekenin wmıtpauımız kerek. Ärine, Qazaqstannıñ täuelsiz, derbes ükimeti bir Sayragülge araşa tüskenimen Qıtaydağı neşe mıñ tipti odan da köp Sayragül tağdırlastarğa araşa tüse almaydı. Qıtaydıñ sayasi tehnologtarı bizdi "bir Sayragüldıñ tağdırımen quandırıp, mıñ Sayragüldiñ tağdırımen azaptauı mümkin". Qıtayda sayasi mehanizm men sayasi taktika öte damığan. Biz täuelsiz el, derbes memleket retinde Qıtaydıñ barlıq reakciyasına dayın boluımız kerek. Sayragül Qıtayğa qaytarılsa da, qaytarılmasa da Qıtaydıñ jeñisi deuim mınada – Qaytarılsa Qıtay tarabı Sayragüldi jazalaytını anıq; Qaytarılmasa Qıtay "Sayragülderdi" jazalaydı. Jiti köz jügirter bolsaq, Qıtay üşin Sayragüldi jazalasa da, "Sayragülderdi" jazalasa da wpayı tügel bolmaq. Al, Qazaqstan Sayragüldi qwtqardı, biraq "Sayragülderdi" qwtqara ala ma? Onı jwrttıñ öz sözine qaldıralıq.

Ekinşisi, Bwl mäsele Qazaqstan-Qıtay arasındağı sauda-biznes narığındağı bäsekelestikti ğana emes, sayasi alañdağı küres bäsekelestigin de odan sayın arttıradı. Qıtay bastapta jeñilgen sıñay tanıtadı, şeginşekteydi biraq osal twsıñnan oñdırmaydı. Sondıqtan sayasi taktikanı, qırağılıqtı arttıru kerek. Qıtaydıñ energiya men geo-jağrafiyalıq tasımalğa bolğan swranısın sätti paydalanıp, jalañ wlt mäselesin jıltıñdata bermey, basqa taktikağa köşu kerek. Bwl mäsele, Almatı-Astana köşelerindegi birneşe qıtayğa ses körsetumen nemese bir qıtaydı asau jambasqa sap alıp wrğanına mäz bolumen şeşilmeydi. Bilik el tağdırı üşin şınayı taktikalarğa köşu kerek, strateg maman, täuelsiz sarapşı, satıludı bilmeytin wlt intelligentteri kerek. Ärine qaramaqqa öte azbız, bir Pekinniñ qala sanına da tolmaymız. Biraq, halqımız az bolsa da danalığımız kende halıq emespiz, bir maya şöpti bir tal siriñkemen örtey saluğa boladı, köl-kösir dariyanı bir kürekpen arıq qazıp qwlağın baylap ağıza saluğa boladı. Qıtay bizge – mümkindik, biz Qıtaymen jağalasu arqılı öz wltımızdıñ erik-jigerin, sabırın, sauatın, mädenietin ham sayasi taktikasın sınaymız, jetildiremiz, memleketşildik qwdiretimiz artadı.

Üşinşiden eki türli boljam aytuğa boladı – alda, Qıtaydan keletin köş ne tübegeyli toqtap qaluı mümkin, nemese, köş jandana tüsui de mümkin. Ekeuine de dayın bolu kerek, köş toqtasa onı kommunistik bilik toqtatadı, erteñ kommunistter ketse liberaldar köştiñ esigin bäribir aşıp beredi. Sonı qadağalap zerttep grafikasın sızıp otıru kerek. Köş toqtasa qazaqtarmen mädeni, ruhani baylanıstı basqa qırınan jalğap äketu kerek. Al, köş toqtamay jandanğan jağdayda işki köşi-qon mäselesi men sırtqı köşi-qon mäselesin tübegeyli retteuge tura keledi. Tirkeu, Oralman Kuälik, Azamattıq alu köne sürdek küyinde qala berse Qıtaydağı qazaq mäselesi birtindep "Qazaqstandağı qazaq mäselesine" aynalıp ketui bek mümkin.

Törtinşi, Wlı Türkistandıq Potencial küşin biriktiru.
Qıtay jağı qazaq-qırğız, qazaq-özbek halıqtarınıñ birigip ortaq küşke aynaluınan qattı alañdaydı. Sondıqtan olardıñ arasındağı jikke sızat salıp otıru üşin "Qıtaylıq Türkistan projesin (bağdarlaması-red.)" dayındap otıradı. Ortalıq Aziyağa ıqpalın arttıru üşin Ürimji men Qaşqardıñ öñirlik jäne basqa mümkindikterin paydalanadı. Wyğırdıñ orta jäne şağın burjuaziyalıq biznesteri arqılı Ortalıq Aziya ekonomikalıq häm sauda-biznes "soğısın" aşadı. Ortalıq Aziyanı ne Qaşqar arqılı ne Ürimji arqılı özine täueldi etuge tırısadı. Osı mümkindikterdi iske asıru üşin "Qıtay türikşildigin" qoldan jasap, twtas Türkistandı (Ortalıq Aziyanı) wyğırlar arqılı şaujaylay bastaydı. Siz Qazaqstandağı jäne alıs-jaqındağı wyğırlardıñ qazaqtı wyğırdan taratuın, bükil Almatı oblısınıñ jer-su atauın wyğır tilinen  kep şıqqan deuiniñ artında Qıtaydağı "Qıtay türikşildigi" projesi twrğanın bayqaysız ba?

Qıtaydıñ sayasi tehnologtarı aldağı uaqıtta basqa da köptegen sayasi oyındı jasap şığaratın boladı. Bwl küreske balama retinde, birinşiden, Qazaqstan öziniñ jeke potencial küşin arttıru kerek, ekinşisi birtwtas Türkistan tüsinistigi men tağdırlas, müddeles mümkindigin biriktire bilu kerek. Keş qalsaq, Qıtaydıñ "qıtay türikşildigi" projesine bir-birden jelinip bitemiz. Wlı Türkistan tüsinistigi artsa jäne Qıtayğa ortaq sayasi küşke aynalsa, Qıtaydıñ energiya men geo-strategiyalıq öñirlik tasımalğa mwqtaj mümkindikterin şaujaylauğa boladı. Soğan qosa, wlı Türkistan aumağındağı (Ortalıq Aziya) işki tepe-teñsizdik körsetkişterdi tolıqtap (mısalı, eñbekküş, orta-şağın biznes, tarihi turizm, özen-su, tasımal, t.b.) sonıñ erik-jigerimen Qıtayğa mwqtajdıqtı azaytuğa boladı.  Ol üşin de "Özbektesip ketemiz, qalanı Qırğız basıp ketedi" deytin taudıñ quısındağı sasıq qorqınıştan arılu kerek.

 “The Qazaq Times”