شىۇ شىنىندا اقش پەن ەۋروپاعا قارسى كۇش پە: چيڭداۋ سامميتىنە الەم نازارى قانداي؟

شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمنىڭ (ارى قاراي شىۇ) چيڭداۋ (تسينداو/Qingdao) ءسامميتى جەكسەنبى كۇنى تۇستەن كەيىن اياقتالدى. بۇل رەت ءۇندىستان مەن پاكىستان شىۇ كەڭەسىنە تولىق مۇشە رەتىندە قاتىستى. كەزەكتى ءسامميتتىڭ ەرەكشەلىگى، الەمدەگى بىرقاتار ماڭىزدى سامميتتەرمەن تۇسپا تۇس كەلدى. ايتالىق كانادادا ءوتىپ جاتقان G7 سامميتىمەن قاتار ءوتتى جانە ترامپ-كيم كەزدەسۋىنەن بىرەر كۇن بۇرىن بولدى.

سونىمەن بىرگە ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ ليدەرلەرى قىتايعا ساپارلاي بارىپ، جەكەلەگەن كەزدەسۋلەردى دە وتكىزدى.  قحر توراعاسى شي جينپيڭ كەڭەستە سويلەگەن سوزىندە، ءۇندىستان مەن پاكىستاننىڭ ۇيىمعا تولىق مۇشە بولعاننان كەيىن ءىرى جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن اتاپ ءوتتى. ال قىتايدىڭ رەسمي باق-تارى «بارلىق الەم تۇبەككە جينالدى» دەگەن كوزقاراستى ۇگىتتەۋگە تىرىستى.

چيڭداۋ سامميتىنە قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ توراعالىق ەتتى. ءارى، قاتىسۋشى ەلدەرگە «چيڭداۋ دەكلاراتسياسى» جانە «ساۋداعا جاردەمدەسۋ بويىنشا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ بىرلەسكەن مالىمدەمەسى» جاسالدى. ال، قىتاي باسشىسى وعان قارسى ەكەنىن ءبىلدىرىپ، قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ تۋرالى باسا ايتتى. ايتالىق، «ءۇش قاۋىپكە» سوققى بەرۋ، سونداي-اق، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتۋدى ورتاعا سالىپ، ول ءۇشىن قىتاي 30 ميلليارد يۋان كولەمىندە بالامالى ارنايى نەسيە بەرەتىنىن دە اتاپ ءوتتى.

وسى تۇستا جاپونيانىڭ «The Japan Times» باسىلىمى ۇلىبريتانيا پارلامەنتىنىڭ جوعارعى پالاتاسىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى كوميتەتىنىڭ توراعاسى لورد دەۆيد حوۋەللدىڭ ماقالاسىن جاريالادى. وندا باتىستاعى ليبەراليستىك كۇشتەر شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن تەرىسكە شىعاراتىنىن، ءارى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ كەلگەنى ايتىلادى. ماقالادا شىۇ-نى ءالسىز ۇيىم دەپ باعالاپ، ەۋروپالىق وداق نەمەسە ناتو سەكىلدى ورتالىقتاندىرىلعان جۇيە مەن ۇيلەستىرۋ قۇرىلىمى جوق ەكەنىن العا تارتقان. سونىمەن بىرگە، اتالمىش ۇيىمنىڭ جالپى ماقساتتارى تۋرالى ءسوز ەتكەندە، شىۇ ەۋروپا مەن امەريكاعا قارسى بىرلىك رەتىندە قۇرىلعانىن، سوندىقتاندا ۇيىم ۇلكەن قايشىلىقتارعا جول اشۋى مۇمكىن دەگەن كوزقاراستى ايتادى.

دەگەنمەن، اتالعان ماقالادا، شيەلەنىستى جاعدايدا كەلە جاتقان ءۇندىستان مەن پاكىستاننىڭ ۇيىمعا رەسمي مۇشە بولۋى جانە الەم حالىق سانىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن يەلەنىپ وتىرعانىن، ءبىر الىپ جۇيەگە اينالىپ كەلە جاتقانىن دا باسا ايتىپ وتكەن.

شىن مانىسىندە ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىنداعى ۇزاق ۋاقىتتىق قايشىلىقتارعا، قىتاي-ءۇندىستان اراسىنداعى شەكارالىق داۋ مەن ءبىر-ءبىرىن ستراتەگيالىق قاۋىپتى ەل دەپ سانايتىنىنا قاراماستان، وتكەن جىلى يسلاماباد پەن جاڭا-دەلي شىۇ-عا مۇشە بولۋعا شەشىم قابىلدادى. سوندىقتاندا شىۇ-نىڭ كەزەكتى ءسامميتى جالپى جاعىنان تۇراقتى جانە پروگرەسسيۆتى دەپ سانايتىن كوزقاراس تا الەم اقپارات كەڭىستىگىندە كوپتەپ ايتىلۋدا. سەبەبى، شىۇ-نىڭ باستى مىندەتى رەتىندە تەرروريزمگە قارسى كۇرەس باستى ورىنعا قويىلعان. ال، ءدال وسى ماسەلە بويىنشا ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا پىكىر قايشىلىعى، ايىرماشىلىقتار وتە از. سوندىقتان دا، اتالمىش ۇيىم وڭاي ۇيىسىپ، دامۋى دا عاجاپ ەمەس. ءتىپتى، ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىنداعى قايشىلىقتاردى، قىتاي-ءۇندىستان شەكارالىق قاقتىعىستارى مەن داۋدى شەشۋدە دە ۇيىم ءوز ىقپالىن كورسەتۋى مۇمكىن.

بۇل ويدى تاراتا ايتار بولساق، ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىندا وسى كەزدەسۋدەن كەيىن ورتاق باعىتتار پايدا بولماق. ايتالىق، ۇيىمنىڭ تەرروريزمگە قارسى كۇرەسى، اتالعان ەكى ەلگە ورتاق باعىت بولىپ قالماق. بۇدان بارىپ شىۇ-نىڭ بىرلەسكەن ىنتىماقتاستىق شەڭبەرىندە ءۇندىستان-پاكىستان ىنتىماقتاستىعى قالىپتاسۋى مۇمكىن. بۇنىڭ سىرتىندا تەرروريزمگە قارسى كۇرەس نەگىزىندە شىعىس ازيا ەلدەرى، قىتاي، رەسەي ءۇندىستان جانە پاكىستان ەلدەرى وداقتاسقان. مۇنداي كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق، كەيبىر ەكىجاقتى قايشىلىقتاردى – ءۇندىستان-قىتاي، ءۇندىستان-پاكىستان قايشىلىعىن تۇبەگەيلى شەشپەسە دە، جەڭىلدەتە تۇسەدى.

قىتايدىڭ جاڭا ءداۋىر حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىنىڭ قاۋىپسىزدىك جانە قاۋىپسىزدىكتى باقىلاۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى لي ۆەي VOA NEWS-كە بەرگەن سۇحباتىندا: «ءۇندىستان مەن پاكىستان شىۇ-عا تولىق  مۇشە بولدى، دەمەك مۇشە ەل رەتىندە ۇيىمنىڭ كونۆەنتسياسىنا سايكەس قادامدار جاسايدى. ۇيىمنىڭ نەگىزگى باعىتى مەن ماقساتتارىنا قاراي وتىرىپ، ولار ەكىجاقتى شيەلەنىستى جانە وڭىرلىك قاقتىعىستاردى جەڭىلدەتۋگە جاردەمدەسەتىن بولادى»، – دەگەن ويىن ايتقان.

كەزەكتى سامميتكە بايلانىستى تاعى ءبىر كوڭىل اۋداراتىن جاعداي – بۇل رەت چيڭداۋ ءسامميتىن قىتاي تارابى بۇعان دەيىنگى سامميتتەردەن جوعارى دەڭگەيدە دابىرالى وتكىزدى. قاتىسۋشى ەلدەرگە قوناقجايلىق كورسەتىپ، وتشاشۋ، تەاترلاندىرىلعان قويىلىمدار سەكىلدى مازمۇندارىن كەڭەيتتى. ءسامميتتىڭ قاۋىپسىز ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بيلىك ورگاندارى ەرەكشە قاۋىپسىزدىك شارالارىن قابىلدادى. قىتايدىڭ سامميت وتكىزۋ كەزىندەگى بۇنداي ارەكەتتەرى ارەكەتتەرى G7 سامميتىنە كورسەتكەن قىرى دەۋگە بولادى. سالىستىرا قاراعاندا، كانادانىڭ كۆەبەك قالاسىندا وتكەن G7 سامميتىندە بىرقاتار كەلەڭسىز جايتتار ورىن الدى. ايتالىق، سامميت الدىندا كۆەبەكتە نارازىلىق شارالارى بولىپ جاتتى. سونداي-اق، ساۋدا-ساتتىق جانە تاريفتەر سياقتى ماسەلەلەر بويىنشا اقش پرەزيدەنتى كەلىسىمگە قول قويۋدان باس تارتتى. بۇل ەكەۋىن سالىستىرعان بىلايعى جۇرت، چيڭداۋ سامميتىنە قاراعاندا G7 ءسامميتى «سالقىن»، «جۇگەنسىز» ءوتتى دەپ قارايتىنداي. بۇعان قىتاي رەسمي اقپارات قۇرالدارىنىڭ اقپاراتتىق سوققىلارىن قوسىڭىز. سول ارقىلى قىتاي بيلىگى الەم نازارىن وسى ۇيىمعا اۋدارتۋعا تىرىستى.

ەكى ءسامميتتى سالىستىرا قاراعان حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىن شولىپ شىققاننان كەيىن مىناداي قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى: G7 بولسا ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني سالالاردى قامتيتىن، كۇن تارتىپتەگى ماسەلەلەرى تىم ۇلكەن، ءبىر-ەكى وتىرىس ارقىلى شەشىم تابۋى قيىن ماسەلەلەر. سوندىقتان كانادادا وتكەن ءسامميتتىڭ شاشىراڭقى، "سالقىن" وتەتىنى تابيعي.  ال، چيڭداۋ ءسامميتى تەرروريزمگە قارسى ماسەلەلەرگە عانا شوعىرلانعاندىقتان،  پروگرەسكە جەتۋ وڭاي. بۇعان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ دابىرالى كۇن تارتىپتەرى، كەزەكتى جينالىستى دابىرالى دەڭگەيگە كوتەرگەن.

چيڭداۋ سامميتىندە ءۇندىستان، پاكىستان سىندى جاڭا مۇشەلەرىنەن تىس، يران، مونعوليا، اۋعانستان جانە بەلورۋسسيا سياقتى ەلدەرگە باقىلاۋشى مارتەبەسىن بەرگەن. سونداي-اق تۇركيا، نەپال، كامبودجا، ءازىربايجان، ارمەنيا جانە شري-لانكادا ديالوگتىق سەرىكتەستەرى دە بار.  بۇدان شىۇ-نىڭ بولاشاقتا وسى اتالعان ەلدەرگە قاراي كەڭەيۋى مۇمكىن ەكەنى دە بولجاي ايتىلىپ جاتىر. ءارى، تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ماقساتىندا بىرلەسكەن اسكەري وقۋ-جاتتىعۋلار وتكىزۋ ۇيىمنىڭ اسكەري ىقپالىن دا ارتتىرا تۇسەتىنى انىق.

شىۇ  قىتاي ءۇشىن ءتيىمدى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مامىر ايىندا، ترامپ اقش-تىڭ تىنىق مۇحيت قولباسشىلىق شتابىنا بىرقاتار وزگەرىستەر جاسادى. بۇنى سىرت كوز سىنشىلار، قىتايدىڭ تىنىق مۇحيتتاعى ىقپال ورىنىن يەمدەنۋگە تىرىسۋ دەپ باعالادى. وسىدان كەيىن قىتاي مەن اقش اراسىندا وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسى از بولماعان قايشىلىقتارعا ۇلاستى. بۇل تۇرعىدا قىتاي تارابى شىۇ-نى اقش-تىڭ تىنىق مۇحيتتاعى ىقپالىنا قارسى پايدالانۋى مۇمكىن دەگەن كوزقاراستاردا بار. الايدا، قىتايلىق ساياساتتانۋشىلار بۇنى تەرىستەپ الەك. ولار بۇل جايىندا شىۇ قىسقا ۋاقىتتا تىنىق مۇحيت وڭىرىندە اقش-قا قارسى كۇش بولىپ بىرىگە المايدى دەگەن ءۋاجىن ايتادى.

شىنىنا كەلسەك، اتالعان ۇيىمداعى مۇشە ەلدەردىڭ «ويى ونعا، ساناسى سانعا بولىنگەن». ءتىپتى باسىم كوپ ەلدىڭ تىنىق مۇحيت وڭىرىمەن مۇددەلىك الاقاسى جوق. «شانحاي بەستىگى» 2001 جىلى «شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى» بولىپ قۇرىلعاننان بەرى، حالىقارالىق قاۋىمداستىق پەن ينستيتۋتتاردىڭ ۇيىمنىڭ مارتەبەسى مەن قۋاتىنا دەگەن پىكىرلەرى ءارتۇرلى بولىپ كەلدى. كەيبىر پىكىرلەردە، شىۇ-نى نەگىزىنەن قىتاي، رەسەي جانە بۇرىنعى كەڭەس قۇرامىندا بولعان ورتا ازيا ەلدەرى جاعىنان قۇردى. ونى «قىرعيقاباق سوعىسى» كەزىندەگى «ۆارشاۆا كەلىسىمى» نەمەسە «قىرعيقاباق سوعىسىنان» كەيىن دە ءوز ىقپالىن ساقتاپ قالعان ناتو ۇيىمىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى دەپ قارايدى. ءتىپتى ونىڭ پايدا بولۋى قانداي دا ءبىر سالماقتى يەلەنبەيدى دەپ قارادى. بىراق، قازىرگى باتىس ەلدەرىنىڭ جانە وزگە ەلدەردەگى باق شىۇ-نىڭ بولاشاق دامۋ پوتەنتسيالىن، اقش-تىڭ ءۇندى-تىنىق مۇحيت ستراتەگياسىنا توندىرەتىن قاۋپىن جوققا شىعارمايدى.

قالاي بولعان كۇندە دە،  قازاقستان ازياداعى ەڭ الىپ ەلدەرمەن قاتار وسى كوشكە كولىگىن قوستى. ۇيىم ىشىندەگى بەدەلى جاعىنان قازىر رەسەي مەن قىتايدان كەيىنگى ءۇشىنشى ەل بولىپ سانالادى. قازاق قوعامىندا قازىرگى قازاق-قىتاي قاتىناسىنا بايلانىستى شىۇ ۇيىمىنا دا ءتۇرلى كوزقاراستار ايتىلادى. بۇنداي كوزقاراستارعا تورەلىك ايتۋعا قۇقىعىمىز جۇرمەگەنىمەن، الەم اقپارات كەڭىستىگىندەگى وسى ايتىلىمداردى نازارىنا، وي سارابىنا ۇسىنۋ – پارىزىمىز.

ۇيىمنىڭ جالپى باعىتىنان الىپ قاراعاندا، تاياۋ جىلداردا قىتاي مۇددەسى ءۇشىن تۇبەگەيلى قىزمەت ىستەپ كەتپەيتىنى انىق. رەسەي، ءۇندىستان سەكىلدى قىتايدىڭ وڭىردەگى باستى ارىپتەستەرى دە مۇشە بولعان ۇيىم ءبىر بەيجىڭنىڭ دەگەنىمەن كەتۋى نەعايبىل. قازىرگى جاعدايدا اتالعان ۇيىمنىڭ تەرروريزمگە قارسى كۇرەستى باستى ورىنعا قويۋى، ورتا ازيادا ماڭىزدى كۇن تارتىپتە تۇرعان قاۋىپتى جاعدايلار تۇسىندا قازاقستان ءۇشىن ءتيىمدى جاعى دا بار. ولاي دەيتىنىمىز، قىتايداعى قانداستاردىڭ ماسەلەسىنىڭ ءبىر ۇشى دا قازىرگى ورتالىق ازيا مەن باتىس قىتايعا ءتونىپ تۇرعان تەرروريزم قاۋپىندە جاتىر. ال شىۇ ارقىلى قىتايمەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستەگى وداقتاس بولىپ وتىرعان قازاقستانعا، ونداعى قانداستاردىڭ قيىنشىلىعىن جەڭىلدەتۋگە وراي تۋماق. تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە ەكى ەلدىڭ سەنىمدىلىگىن، تاتۋلىعىن، ازاماتتاردىڭ قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋ سەكىلدى ءتۇرلى جولدار ونداعى قازاق ماسەلەسىن قازاق مۇددەسى تۇرعىسىنان شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

“The Qazaq Times”