Çiñdau sammiti. Foto: Reuters.

Şanhay Intımaqtastıq Wyımnıñ (arı qaray ŞIW) Çiñdau (Cindao/Qingdao) sammiti jeksenbi küni tüsten keyin ayaqtaldı. Bwl ret Ündistan men Päkistan ŞIW keñesine tolıq müşe retinde qatıstı. Kezekti sammittiñ erekşeligi, älemdegi birqatar mañızdı sammittermen twspa tws keldi. Aytalıq Kanadada ötip jatqan G7 sammitımen qatar ötti jäne Tramp-Kim kezdesuinen birer kün bwrın boldı.

Sonımen birge wyımğa müşe elderdiñ liderleri Qıtayğa saparlay barıp, jekelegen kezdesulerdi de ötkizdi.  QHR törağası Şi Jinpiñ keñeste söylegen sözinde, Ündistan men Päkistannıñ wyımğa tolıq müşe bolğannan keyin iri jetistikterge jetkenin atap ötti. Al Qıtaydıñ resmi BAQ-tarı «Barlıq älem tübekke jinaldı» degen közqarastı ügitteuge tırıstı.

Çiñdau sammitine Qıtay basşısı Şi Jinpiñ törağalıq etti. Äri, qatısuşı elderge «Çiñdau deklaraciyası» jäne «Saudağa järdemdesu boyınşa Şanhay ıntımaqtastıq wyımına müşe memleketter basşılarınıñ birlesken mälimdemesi» jasaldı. Al, Qıtay basşısı oğan qarsı ekenin bildirip, qauipsizdik salasındağı ıntımaqtastıqtı damıtu turalı basa ayttı. Aytalıq, «Üş qauipke» soqqı beru, sonday-aq, «Bir beldeu, bir jol» qwrılısın ilgeriletudi ortağa salıp, ol üşin Qıtay 30 milliard yuan' köleminde balamalı arnayı nesie beretinin de atap ötti.

Osı twsta Japoniyanıñ «The Japan Times» basılımı Wlıbritaniya parlamentiniñ joğarğı palatasınıñ Halıqaralıq qatınastar jönindegi komitetiniñ törağası Lord Devid Houelldiñ maqalasın jariyaladı. Onda Batıstağı liberalistik küşter Şanhay Intımaqtastıq Wyımın teriske şığaratının, äri alañdauşılıq bildirip kelgeni aytıladı. Maqalada ŞIW-nı älsiz wyım dep bağalap, Europalıq Odaq nemese NATO sekildi ortalıqtandırılğan jüye men üylestiru qwrılımı joq ekenin alğa tartqan. Sonımen birge, atalmış wyımnıñ jalpı maqsattarı turalı söz etkende, ŞIW Europa men Amerikağa qarsı birlik retinde qwrılğanın, sondıqtanda wyım ülken qayşılıqtarğa jol aşuı mümkin degen közqarastı aytadı.

Degenmen, atalğan maqalada, şielenisti jağdayda kele jatqan Ündistan men Päkistannıñ wyımğa resmi müşe boluı jäne älem halıq sanınıñ jartısına juığın ielenip otırğanın, bir alıp jüyege aynalıp kele jatqanın da basa aytıp ötken.

Şın mänisinde Ündistan men Päkistan arasındağı wzaq uaqıttıq qayşılıqtarğa, Qıtay-Ündistan arasındağı şekaralıq dau men bir-birin strategiyalıq qauipti el dep sanaytınına qaramastan, ötken jılı Islamabad pen Jaña-Deli ŞIW-ğa müşe boluğa şeşim qabıldadı. Sondıqtanda ŞIW-nıñ kezekti sammiti jalpı jağınan twraqtı jäne progressivti dep sanaytın közqaras ta älem aqparat keñistiginde köptep aytıluda. Sebebi, ŞIW-nıñ bastı mindeti retinde terrorizmge qarsı küres bastı orınğa qoyılğan. Al, däl osı mäsele boyınşa wyımğa müşe memleketter arasında pikir qayşılığı, ayırmaşılıqtar öte az. Sondıqtan da, atalmış wyım oñay wyısıp, damuı da ğajap emes. Tipti, Ündistan men Päkistan arasındağı qayşılıqtardı, Qıtay-Ündistan şekaralıq qaqtığıstarı men daudı şeşude de wyım öz ıqpalın körsetui mümkin.

Bwl oydı tarata aytar bolsaq, Ündistan men Päkistan arasında osı kezdesuden keyin ortaq bağıttar payda bolmaq. Aytalıq, wyımnıñ terrorizmge qarsı küresi, atalğan eki elge ortaq bağıt bolıp qalmaq. Bwdan barıp ŞIW-nıñ birlesken ıntımaqtastıq şeñberinde Ündistan-Päkistan ıntımaqtastığı qalıptasuı mümkin. Bwnıñ sırtında terrorizmge qarsı küres negizinde Şığıs Aziya elderi, Qıtay, Resey Ündistan jäne Päkistan elderi odaqtasqan. Mwnday köpjaqtı ıntımaqtastıq, keybir ekijaqtı qayşılıqtardı – Ündistan-Qıtay, Ündistan-Päkistan qayşılığın tübegeyli şeşpese de, jeñildete tüsedi.

Qıtaydıñ Jaña däuir halıqaralıq qatınastar institutınıñ Qauipsizdik jäne qauipsizdikti baqılau ortalığınıñ direktorı Li Vey VOA NEWS-ke bergen swhbatında: «Ündistan men Päkistan ŞIW-ğa tolıq  müşe boldı, demek müşe el retinde wyımnıñ konvenciyasına säykes qadamdar jasaydı. Wyımnıñ negizgi bağıtı men maqsattarına qaray otırıp, olar ekijaqtı şielenisti jäne öñirlik qaqtığıstardı jeñildetuge järdemdesetin boladı», – degen oyın aytqan.

Kezekti sammitke baylanıstı tağı bir köñil audaratın jağday – bwl ret Çiñdau sammitin Qıtay tarabı bwğan deyingi sammitterden joğarı deñgeyde dabıralı ötkizdi. Qatısuşı elderge qonaqjaylıq körsetip, otşaşu, teatrlandırılğan qoyılımdar sekildi mazmwndarın keñeytti. Sammittiñ qauipsiz ötuin qamtamasız etu üşin bilik organdarı erekşe qauipsizdik şaraların qabıldadı. Qıtaydıñ sammit ötkizu kezindegi bwnday äreketteri äreketteri G7 sammitine körsetken qırı deuge boladı. Salıstıra qarağanda, Kanadanıñ Kvebek qalasında ötken G7 sammitinde birqatar keleñsiz jayttar orın aldı. Aytalıq, sammit aldında Kvebekte narazılıq şaraları bolıp jattı. Sonday-aq, sauda-sattıq jäne tarifter siyaqtı mäseleler boyınşa AQŞ prezidenti kelisimge qol qoyudan bas tarttı. Bwl ekeuin salıstırğan bılayğı jwrt, Çiñdau sammitine qarağanda G7 sammiti «Salqın», «Jügensiz» ötti dep qaraytınday. Bwğan Qıtay resmi aqparat qwraldarınıñ aqparattıq soqqıların qosıñız. Sol arqılı Qıtay biligi älem nazarın osı wyımğa audartuğa tırıstı.

Eki sammitti salıstıra qarağan halıqaralıq sarapşılardıñ pikirlerin şolıp şıqqannan keyin mınaday qorıtındığa keluge boladı: G7 bolsa sayasi, ekonomikalıq jäne mädeni salalardı qamtitın, kün tärtiptegi mäseleleri tım ülken, bir-eki otırıs arqılı şeşim tabuı qiın mäseleler. Sondıqtan Kanadada ötken sammittiñ şaşırañqı, "salqın" ötetini tabiği.  Al, Çiñdau sammiti terrorizmge qarsı mäselelerge ğana şoğırlanğandıqtan,  progreske jetu oñay. Bwğan Qıtay ükimetiniñ dabıralı kün tärtipteri, kezekti jinalıstı dabıralı deñgeyge kötergen.

Çiñdau sammitinde Ündistan, Päkistan sındı jaña müşelerinen tıs, Iran, Monğoliya, Auğanstan jäne Belorussiya siyaqtı elderge baqılauşı märtebesin bergen. Sonday-aq Türkiya, Nepal, Kambodja, Äzirbayjan, Armeniya jäne Şri-Lankada dialogtıq seriktesteri de bar.  Bwdan ŞIW-nıñ bolaşaqta osı atalğan elderge qaray keñeyui mümkin ekeni de boljay aytılıp jatır. Äri, terrorizmge qarsı küres maqsatında birlesken äskeri oqu-jattığular ötkizu wyımnıñ äskeri ıqpalın da arttıra tüsetini anıq.

ŞIW  Qıtay üşin tiimdi ekeni aytpasa da tüsinikti. Mamır ayında, Tramp AQŞ-tıñ Tınıq mwhit qolbasşılıq ştabına birqatar özgerister jasadı. Bwnı sırt köz sınşılar, Qıtaydıñ Tınıq mwhittağı ıqpal orının iemdenuge tırısu dep bağaladı. Osıdan keyin Qıtay men AQŞ arasında Oñtüstik Qıtay teñizi mäselesi az bolmağan qayşılıqtarğa wlastı. Bwl twrğıda Qıtay tarabı ŞIW-nı AQŞ-tıñ Tınıq mwhittağı ıqpalına qarsı paydalanuı mümkin degen közqarastarda bar. Alayda, Qıtaylıq sayasattanuşılar bwnı teristep älek. Olar bwl jayında ŞIW Qısqa uaqıtta Tınıq mwhit öñirinde AQŞ-qa qarsı küş bolıp birige almaydı degen uäjin aytadı.

Şınına kelsek, atalğan wyımdağı müşe elderdiñ «oyı onğa, sanası sanğa bölingen». Tipti basım köp eldiñ Tınıq mwhit öñirimen müddelik alaqası joq. «Şanhay bestigi» 2001 jılı «Şanhay Intımaqtastıq Wyımı» bolıp qwrılğannan beri, halıqaralıq qauımdastıq pen instituttardıñ wyımnıñ märtebesi men quatına degen pikirleri ärtürli bolıp keldi. Keybir pikirlerde, ŞIW-nı negizinen Qıtay, Resey jäne bwrınğı Keñes qwramında bolğan Orta Aziya elderi jağınan qwrdı. Onı «Qırğiqabaq soğısı» kezindegi «Varşava kelisimi» nemese «Qırğiqabaq soğısınan» keyin de öz ıqpalın saqtap qalğan NATO wyımımen salıstıruğa bolmaydı dep qaraydı. Tipti onıñ payda boluı qanday da bir salmaqtı ielenbeydi dep qaradı. Biraq, qazirgi Batıs elderiniñ jäne özge elderdegi BAQ ŞIW-nıñ bolaşaq damu potencialın, AQŞ-tıñ Ündi-Tınıq mwhit strategiyasına töndiretin qaupin joqqa şığarmaydı.

Qalay bolğan künde de,  Qazaqstan Aziyadağı eñ alıp eldermen qatar osı köşke köligin qostı. Wyım işindegi bedeli jağınan qazir Resey men Qıtaydan keyingi üşinşi el bolıp sanaladı. Qazaq qoğamında qazirgi qazaq-qıtay qatınasına baylanıstı ŞIW wyımına da türli közqarastar aytıladı. Bwnday közqarastarğa törelik aytuğa qwqığımız jürmegenimen, älem aqparat keñistigindegi osı aytılımdardı nazarına, oy sarabına wsınu – parızımız.

Wyımnıñ jalpı bağıtınan alıp qarağanda, tayau jıldarda Qıtay müddesi üşin tübegeyli qızmet istep ketpeytini anıq. Resey, Ündistan sekildi Qıtaydıñ öñirdegi bastı äriptesteri de müşe bolğan wyım bir Beyjiñniñ degenimen ketui neğaybıl. Qazirgi jağdayda atalğan wyımnıñ terrorizmge qarsı küresti bastı orınğa qoyuı, Orta Aziyada mañızdı kün tärtipte twrğan qauipti jağdaylar twsında Qazaqstan üşin tiimdi jağı da bar. Olay deytinimiz, Qıtaydağı qandastardıñ mäselesiniñ bir wşı da qazirgi Ortalıq Aziya men Batıs Qıtayğa tönip twrğan terrorizm qaupinde jatır. Al ŞIW arqılı Qıtaymen terrorizmge qarsı kürestegi odaqtas bolıp otırğan Qazaqstanğa, ondağı qandastardıñ qiınşılığın jeñildetuge oray tumaq. Terrorizmge qarsı küreste eki eldiñ senimdiligin, tatulığın, azamattardıñ qarım-qatınasın jaqsartu sekildi türli joldar ondağı qazaq mäselesin qazaq müddesi twrğısınan şeşuge mümkindik beredi.

“The Qazaq Times”