ەلدەس وردا: قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن شەشۋدىڭ التى جولى

وتكەن جىلى وسىندا "قىتايدا قازاق قاۋپى بار ما؟ " اتتى ماقالامدى جاريالاعاننان كەيىن، ىلە-شالا سيامدى قۇرعاتپاي "قازاقستان قىتايدىڭ ستراتەگيالىق تۇزاعىنا تۇسە مە؟" اتتى ساراپتامالىق ماقالامدى جازىپ ەدىم، بىراق جۇرتقا جاريا ەتپەدىم. ونىڭ سەبەبى كوپ ەدى...
بۇگىن سول نەگىزدە بىرەر ويدى ورتاعا سالماقپىن.

شىنى كەرەك، قىتاي ءالى كۇنگە دەيىن "قازاق قاۋپى" ۇرەيىنەن سەيىلگەن جوق. قىتايدىڭ سوڭعى ون، ونبەس جىلدان بەرگى ورتالىق ازيا مەن شىڭجاڭ ماسەلەسى تۋرالى جازعان عىلمي ساراپتامالىق ماقالالارىنىڭ قورتىندىسى – قازاقستانداعى ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋ قىتايداعى قازاق پەن ۇيعىرعا جان جاقتىلى ىقپال جاسايدى جانە ودان قالاي ساقتانامىز، مىنە وسى. اسىرەسە قىتاي قازاعى ءوزىن ۇلت رەتىندە نە قازاقستاندى تاڭداۋى كەرەك، نە قىتايدى تاڭداۋى كەرەك دەيتىن كۇردەلى "سۇراق" قويۋعا اكەپ سوعىپ وتىر. ءبىر قىزىعى ون، ونبەس جىلدان بەرى ورتالىق ازيا جانە قازاقستان مەن شىڭجاڭ ۇلت ماسەلەسىن تالقىعا سالىپ جۇرگەن عىلمي كىشى قىزمەتكەرلەردىڭ لاۋازىمى ءوستى. ولار ونبەس جىلدان بەرى ءبىر ورىندىقتا تاپجىلماي ماقالا جازدى دەپ ويلايسىز با؟ جوق، ولاردىڭ الدى مەملەكەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى جۇمىستارىنا يدەيالوگيالىق كەڭەسشى بولىپ كوتەرىلدى. ولار ويلارىن كەشە تەوريا جۇزىندە ايتىپ كەلسە (مىسالى، قازاق قاۋپى), بۇگىن ساياسي پراكتيكادا سونى شىنايى ىسكە اسىرىپ جاتىر نەمەسە ۇكىمەتكە كەڭەس بەرىپ جاتىر.

ءسىز ويلاۋىڭىز مۇمكىن – «قازاقستان قىتايدى "قورقىتىپ" ۇرەي سالاتىنداي الپاۋىت ەل ەمەس قوي» دەپ. ارينە، قازاقستاندى قىتايمەن قاتار قويىپ تەڭەستىرۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە، قازاق قىتايعا ەشبىر قارجىنىڭ شىعىنىسىز، ەشبىر اسكەري كۇشسىز تاريحي ھام تابيعي سۇرىپتالعان بۇگىنگى قاۋىپ ماسەلەسىن قالىپتاستىرىپ وتىر. ال، قىتاي «قازاق قاۋپى» ءۇشىن بەلگىلى شىعىنعا باتارى انىق. ايتالىق، ادام كاپيتال شىعىنى، ەكونوميكالىق زونا قالىپتاۋدىڭ شىعىنى، شەكارا قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن اسكەري سۇباشىلار شىعىنى، ت.ب دەگەندەي. قالاي دەسەڭىز، قىتاي وتىز جىلدان بەرى قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان وڭىرگە ىشكى قىتايدان ادام كاپيتالىن تاسيمىن دەپ ميلليارد شىعىندى سارپ قىلدى. قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان تاۋلى ءوڭىردى قازاقتان ارىلتۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق شىعىنعا باتتى. قازاق شوعىرىن ىشتەن جانە سىرتتان ىدىراتىپ سەيىلتۋ ءۇشىن تاعى قارجى جانە ادام كاپيتال شىعىنىنا باتتى. ەندى ويلاڭىز، قازاقستان شە؟ قىتايداعى "قازاق قاۋپى" ءۇشىن قالتاسىنان كوك تيىن شىعارىپ "اۋرە" بولدى ما؟ جوق، ەشقاشان اۋرە بولعان ەمەس. بۇل تاريحي ھام تابيعي بولمىستىڭ بۇگىنگى ناتيجەسى ەدى. سونىمەن قىتايدىڭ «باتىس شەكارا ءوڭىرىن يگەرۋ» دەگەن اتپەن سوڭعى وتىز جىلدا جۇمساعان شىعىنىن ەشكىم بىلمەيدى، بۇل قاراماققا سولتۇستىك-باتىس شەكارانى يگەرۋ بولعانمەن شىنتۋايتىندا كەشە سابەت ىقپالىمەن كۇرەسسە، بۇگىن (1991-دەن بەرى) قازاقستانمەن جانە ورتالىق ازيا تۇركى رەسپۋبيليكالارىمەن كۇرەسىپ كەلەدى. شىعىندا ەسەپ جوق! قازاقستان دەيتىن ەل قىتايمەن كورشى تۇرادى ەكەن قىتايدىڭ شىڭجاڭ وڭىرىنە مادەني، ساياسي ھام ەكونوميكالىق جاقتان ىقپال جاساماي قالمايدى. بۇنى قىتايدىڭ ونبەس جىلدان بەرگى قازاقستان تۋرالى ءار سالاداعى ساراپتاۋلى وي-جەلىسىنەن اڭعاراسىز. ارينە، بۇنى قازاقستانداعى «قىتاي قاۋپىنەن» اسىرە قورقاتىندار مەن قىتايدى ۇزاق باقىلاي الماي نەمەسە قىتايدىڭ ءالسىز تۇسىن بىلە الماي جۇرگەندەرگە سەندىرۋ قيىن. ءبىز قىتايدى تانۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىمىزدىڭ قىتايعا قانشالىق ستراتەگيالىق سالماق سالىپ وتىرعانىمىزدى دا تانۋىمىز كەرەك.

قىتاي ءبىر جارىم جىلدان بەرى تەك عانا قازاقتارعا گەنوتسيت جاساپ جاتىر دەسەك قاتەلەسەمىز. بۇل ساياسي ناۋقان بۇكىل قىتايدا جاپپاي تۋىنداپ جاتىر. ماو ولگەن سوڭ قىتايدىڭ جاڭا ساياسي رەفورماشىلدارى بيلىكتى ماو سياقتى ءبىر ادامنىڭ قولىنا ۇزاق ۋاقىت بەرىپ قويۋدى شەكتەۋ ءۇشىن بيلىكتى بولىسكە سالا باستادى. كوممۋنيست تاپتا بولماعان پارتيا-توپتاردىڭ بيلىككە اقىل ايتىپ، ساياساتقا ارالاسۋىنا مۇمكىندىك بەردى. سونىمەن قىتايدا بۇعىپ جاتقان ىشكى كاپيتاليست كۇشتەردىڭ پوتەنتسيالى ارتىپ، بۇنداي تاريحي مۇمكىندىكتى قولدان بەرمەۋگە تىرىستى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1983 جىلدان بەرگى وتىز جىلدا قىتاي بيلىگى ءوز ىشىندە ۇلكەندى كىشىلى ونشاقتى توپقا ءبولىنىپ، ءبىرىن ءبىرى تىڭدامايتىن، ءبىرىن ءبىرى "جەمقور", "قياناتشى" دەگەن اتپەن سوتتاتىپ قۇرتاتىن جويداقسىز كۇيگە ءتۇستى. كەيبىر توپتار ەۋروپا مەن امەريكاعا جاقىنداپ بيلىككە اقپاراتتىق ھام ساياسي قۇقاي كورسەتتى.

ەندى قاراڭىز، قىتاي قازاعى وسى ونشاقتى توپتىڭ ىشىندە كوممۋنيستتىك پارتياعا ەڭ ادالى. بىلايشا ايتقاندا، قازاقتىڭ بىردە ءبىر ساياسي قايراتكەرى، اقىن-جازۋشىسى، ونەرلىسى، باسقاسى بيلىكپەن بالاما باقاس توپتار مەن ۇيىم پارتيالارعا مۇشە ەمەس ەكەن. شي بيلىككە كەلگەن سوڭ وتىز جىلدان بەرگى بيلىككە باقاس بارلىق پارتيا توپتاردى ساياسي كۇشپەن "تەگىستەپ" جاتىر. ونىڭ بەس جىل كۇرەسىپ التىنشى جىلى كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتاۋلار ەنگىزىپ، بيلىك مەرزىمىن ۇزارتۋى انە سودان. شيمەن تىرەسە الاتىن كۇشتەردىڭ باسكوتەرەر تۇلعالارىنىڭ كوبى جويىلدى. كوبىسى ليدەر تۇلعالارىنان ايرىلعان سوڭ ىشكى قىتايدىڭ ءار بۇرىشىندا ءتىسىن قايراپ ءجۇر. شيگە تىكەلەي قاۋىپ توندىرەتىن كۇشتەر مەن ۇيىمداردىڭ ءبىرازى شەتەلدە. ولاردى ەكىگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى:  ءبىرى، شيگە دەيىن ياعني وتىز جىلدان بەرگى ساياسي باقتالاستىق كەزىندە شەتەل اسقان ساياسي وليگارحتار; ەكىنشىسى، شي العاش رەت سوتتاۋ رەپەتيتسياسىن باستاعان كەزدە شەتەلگە قاشىپ ۇلگىرگەن ساياسي وليگارحتار. قازىر ولار شي بيلىگىنە قارسى كۇرەسۋگە كۇش بىرىكتىرىپ جاتىر. ال، شي بيلىگىنىڭ ساياسي وليگارحتارمەن كۇرەسىنىڭ سوڭى 2017 جىلى شىڭجاڭ قازاعىن بىرگە كۇرەسكە الىپ كەتۋىنە ناقتى كىمدەر سەبەپشى بولعانى ءوز الدىنا ءبىر تاقىرىپ.

ءبىر انىعى، قىتايدىڭ قازىرگى بيلىگى مەن بيلىككە بالاما ساياسي وليگارحتاردىڭ كۇرەسى ۇزاققا جالعاسادى. سوندىقتان قازاق ەلى وسى مۇددەلەر قاقتىعىسىن زەرتتەپ ساراپتاپ قىتايعا ناقتى قانداي ساياسات جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن وسى باستان ايقىنداپ الۋى ءتيىس. بۇل قىتايمەن اراداعىنى شەشۋدىڭ ءبىرىنشى العىشارتى بولماق. سونىمەن، قىتاي وليگارحتارىنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەستەن ساياسي تۇلعالاردان كورى قاراپايىم حالىق كوپ زيان شەكتى. شىڭجاڭدى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە ىشكى قىتايدا جازىقسىز قامالعاندار، ادامي قۇقىقتارىنان ايرىلعاندار، ءدىني سەنىم ەركىندىكتەرى بۇزىلعاندار، قيراعان عيبادات ورتالىقتار وتە كوپ. ال، شىڭجاڭ ولكەسىندە بۇل ارەكەتتەردىڭ شەكتەن شىعۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – شىڭجاڭنىڭ قىتاي كادرلارى بۇعان دەيىن ىشتەي ءتىسىن قايراپ كەلۋى.

2009 جىلعى 5 شىلدە وقيعاسىنان كەيىن شىڭجاڭدا قىتاي مەن قازاق-ۇيعىردىڭ ارا جىگى اشىلىپ، قىتاي ءوز بازارى مەن ءوز رايونىندا، قازاق پەن ۇيعىر ءوز بازارى مەن ءوزىنىڭ شوعىرلى ىقشام اۋدانىندا عانا جۇرەتىن، ءبىر-بىرىنە كىرىگىپ كەتپەيتىن، اسا ىشتەسىپ جاقىندامايتىن جاعداي قالىپتاستى. سونىمەن بىرگە، قازاق جاستارىنىڭ قازاقستانشىل بولۋ فاكتورى ون ەسە ارتىپ، «بىزگە ءبارىبىر شىڭجاڭدا بولاشاق جوق، وداندا ەلىمە كەتەيىن» دەيتىن وي كوپ مازالايتىن بولدى. ال، كەيبىرى تىم بولماعاندا قازاقستان بۇيىمدارىن اكەپ ورتا جانە شاعىن بيزنەس جۇمىستارىن قولعا الدى. شىڭجاڭنىڭ ەڭ ۇلكەن قالاسى ءۇرىمجى كوشەلەرىندە قازاقستان اندەرى ءار بۇرىشتا جاڭعىرىپ، قازاقستان بايراعى تالاي قازاقتىڭ كولىكتەرىندە جەلبىرەپ ءجۇردى دەسە، وسى كۇنى كىم سەنەدى؟! 2009 جىلعا دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى جاعداي شىڭجاڭ قىتايلارىنىڭ قازاققا دەگەن قىزعانىش ھام وشپەندىلىك "اۋرىۋىن" ودان ارى كۇشەيىتتى. ساياسي وليگارحتارمەن كۇرەستە قىتايدىڭ شىڭجاڭدىق باسشىلارى وڭىردەگى "قازاق قاۋپىن" بارىنشا جويىپ، تامىرىنا بالتا شابۋ ءۇشىن بارلىق ساياسي تاسىلدەردى قولدانىپ جاتىر. دەگەنمەن، بۇنىمەن "قازاق قاۋپى" جويىلا قويمايدى دەۋگە بولادى. قايتا ول جاقتىڭ قازاعى ىسىلا تۇسەدى...

ۇلتتىڭ جەتىلۋى، ساياسي كۇرەستى ءتۇسىنۋى، ۇلت رەتىندە بويىنا قۋات الۋى ءۇشىن ءبىر پارتيانىڭ (كومپارتيا) ۇزاق جىل الاقانعا ساپ ماپەلەۋىنە سەنىپ قالماۋ كەرەك ەكەنىن، ىزدەنۋى، ازاماتتىق قوعامنىڭ نە ەكەنىن سول قيىندىق ىشىندە سەزىنۋى، ۇلت رەتىندە ويلانۋى كەرەك. قىتاي قازاقتى قىرىق جىل تۇرمەگە ساپ، جيىرما جىل ساياسي اباقتىعا قاماي المايدى، بۇل ۋاقىتتىق قۇبلىس. وسى ۋاقىتتىق قۇبىلىس كەزىندە قازاق ۇلت رەتىندە قالۋدىڭ باسقا تاكتيكالارىن ىسكە قوسۋ ءتيىس. سەبەبى، قىتاي تۇبىندە وزگەرەدى، بۇل ەلدى وتە كۇردەلى دەموكراتيالىق وزگەرىس پەن تولقۋ كۇتىپ تۇر. وسى وزگەرىستەر مەن رەفورماعا، تولقۋعا قىتاي قازاعى كەز كەلگەن ۋاقىتتا دايىن بولۋى كەرەك. سونداي دۇنيەنىڭ بولاتىنىنا سەنۋى كەرەك. ءبىر عانا كومپارتيانىڭ "شاپاعاتىنا" يە بوپ جاتا بەرۋدىڭ تاريحي قاتەلىك ەكەنىن سەزىپ، ۇلت رەتىندە ۇلتتىق مۇددەسىن قورعايتىن جاڭا تانىم مەن  كوزعاراستى قوعام لەگىنە شىعارۋى كەرەك.

قازاق قوعامى قىتايداعى ماسەلەلەر ءۇشىن ءبىر جارىم جىلدان بەرى توسىرقاپ، ابدىراپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن دەر كەزىندە اڭعارا الماي سوزباقتاپ قالعانى راس. وسى تۇرعىدا قازاق قوعامى مەن قازاقتىڭ قۇزىرلى بيلىگىنە قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن شەشۋدىڭ مىنانداي 6 ءتۇرلى جولىن ۇسىنۋعا بولادى:

ءبىرىنشى، ماسەلەنى شەشۋدىڭ باعدارىن انىقتاۋ. ياعني، قىتايداعى "قازاق ماسەلەسىمەن" كۇرەسەمىز بە، الدە قىتايمەن كۇرەسەمىز بە؟ قازاق قوعامىنداعى ءوز ەرىك-جىگەرىمەن بەلسەندى تۇردە ورتاعا شىققان ازاماتتار، باستاپتا، "قىتاي قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا ەركىن كەلىپ-كەتۋ ماسەلەسىمەن" اينالىسقان ارەكەتتەرىنىڭ سوڭى تىكە «قىتايمەن كۇرەسكە» اكەپ سوعىپ جاتىر. قازىرگى قازاق قوعامى ءۇشىن قىتايداعى "قازاق ماسەلەسىمەن" كۇرەسۋدىڭ سوڭى جەڭىس، ال "قىتايمەن كۇرەسۋدىڭ" سوڭى جەڭىلىس ەكەنى انىق.

ەكىنشىسى، قازاقستان بيلىگى قىتايعا "قازاق ماسەلەسى" دەيتىن ساياسي ءتۇسى قويۋ، ۇلتتىق سيپاتى باسىم جالاڭ تەرميندى ايتۋىنىڭ قاجەتى جوق. بۇنى، قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق ماسەلەلەرى، ەركىن ساۋدا اينالىمىنداعى جەكە كاسىپكەرلەردىڭ ەكى شەكارادا ەركىن كىرىپ-شىعۋى، ەركىن ساۋدا جاساسۋى، تۋىس-تۋعاندارىنىڭ ەكى ەلدە ەركىن قارىم-قاتىناس جاساۋى، زەينەتاقىسىن كەدەرگىسىز الۋى، ەكى ەل اراسىنداعى ەركىن ساۋدا اينالىمىنا كەرەعار ءدىني ەكسترەميستەرگە، زاڭبۇزۋشىلىقتارعا ورتاق قارسى تۇرۋ، ەكى ەل اراسىنداعى ۇلتتىق بولشەكتەۋشى زاڭسىز ۇيىمداردى ورتاق تىيۋ، ت.ب. سوزدەردى قولدانىپ، شىن ومىردەگى "قازاق ماسەلەسىن" ساۋدا-بيزنەس ماسەلەلەرىن دامىتۋ مەن شەشۋ دەيتىن ۇسىنىس اياسىندا مايدان قىلشىق سۋىرعانداي، ىستىكتى دە توستىكتى دەكۇيدىرمەي شەشىپ الۋعا بولادى. ال، كەرىسىنشە قازاقستان قۇزىرلى ورىندارى مەن ديپلومات تۇلعالارىنىڭ اۋزىنان قىتاي تارابىنا "قازاق ماسەلەسى" دەيتىن ءسوزدى ايتقىزۋ قازاقستاننىڭ جەڭىلىسى بولماق. سەبەبى، قازاق – قازاقستانعا ەمەس، قىتايعا پروبلەما بولىپ وتىر. قازاقستان تارابى قىتايداعى "قازاق قاۋپى" ماسەلەسىن ستراتەگيالىق تۇرعىدان ەسكەرە وتىرىپ، ەكى اراداعى ماسەلەنى شەشۋدە ديپلوماتيالىق تاكتيكانى وزگەرتۋى ءتيىس. ءتىپتى كەرەك بولسا ونىڭ جوباسىن ەل بولىپ اقىلاسىپ جاساۋعا بولادى. بۇل تۇستا قىتاي بيلىگى ستراتەگيالىق جاقتان ايلا-شارعى جاساپ وزىندەگى "قازاق قاۋپى" جاراسىن اشىق ايتپاي، كەرىسىنشە قازاقستانعا "قازاق ماسەلەسى" تۋرالى ايتقىزىپ، قازاقستاندى ۇلت ماسەلەسىن شەشۋدە دارمەنسىز ەتۋدى كوزدەيدى. سوندىقتان، قازاق قوعامىنداعى بەلسەندى ازاماتتار ماسەلەنى سىڭار جاعىنان قاراپ،جاداعاي تۇسىنىك، تۇيىق ويمەن اسىعىس شەشىم جاساپ، قىتايدىڭ ساياسي قۇرىعىنا ءتۇسىپ قالماعانى وڭ. ول ءۇشىن بيلىك سانالى دا ساپالى ازاماتتىق پىكىرمەن ساناسا ءبىلۋى كەرەك.

ءۇشىنشىسى، قازاق بيلىگىندە بۇعان دەيىن قىتايمەن ەكى اراداعى ۇلت "ماسەلەسىن" شەشۋدىڭ ساياسي پراكتيكاسى جوق. «الاش» كەزەڭىندە، ودان ارى قازاق حاندىعى كەزەڭىندە ءتول ساياسي پراكتيكامىز بار دەۋگە بولادى. ايتالىق،  «الاش» زيالىلارى قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن اسىقپاي، داۋرىقپاي، اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي (قازاق جويىلىپ جاتىر، قۇرىپ جاتىر دەمەستەن), ىم-جىمىن بىلدىرمەي قوعامدىق قۇرىلتاي، كەڭەسپەن شەشكەن. قازاق حاندىعى كەزەڭىندە دە تسين يمپەرياسىمەن اراداعى قازاقتىڭ ماسەلەسىن ۇلكەن ستراتەگيالىق تاكتيكامەن شەشكەن.  سونىڭ ارقاسىندا جەر-سۋ بەرمەي وتىرعان تسين يمپەرياسىن ىلە، ءتاڭىرتاۋ، تارباعاتاي مەن التاي دالاسىنا ەمىن-ەركىن قونىس تەبۋىنە ماجبۇرلەي العان. قازاق حاندارى، سۇلتاندارى تسين يمپەرياسىنا اراداعى ساۋدا بارىس-كەلىستەرىن جانداندىرىپ، قازاق سۇلتاندارى مەن باتىرلارىن ۇرىمجىگە دەيىن ساۋدا-بيزنەس كەلسىمدەرىمەن جىبەرىپ مىڭداپ قوي، جىلقى ايىرباسىن جاساپ وتىردى. ساۋدا سىلتاۋىمەن جەر-سۋىن، ستراتەگيالىق تۇجىرىمىن تانىپ، بىرتىندەپ جەر ماسەلەسى، جايلاۋ ماسەلەسى دەگەن اتپەن ءجۇز تۇتىندەپ، مىڭ تۇتىندەپ قازاقتى تسين تەرريتورياسىندا قالىپ كەتكەن بايىرعى جەرىنە كوشىرىپ وتىردى. سول كەزدەگى قىتايدىڭ وردا جازبالارىن قاراساڭىز تسين ۇكىمەتىنىڭ ورتالىق ازياداعى ساۋدا اينالىمى قۇلدىراپ، قازاق رۋلارىنىڭ دۇركىن-دۇركىن كوشىپ كەلۋىن توقتاتا الماي ابىگەرگە تۇسكەنىن بايقايسىز. سوندا كىم ۇتتى؟ تسين يمپەرياسىنان ون ەسە ءالسىز بولسا دا قازاق ۇتتى. ارينە ساياسي ستراتەگيالىق تاكتيكانىڭ ارقاسىندا. قازاقستان قۇزىرلى ورىندارى قازاقتىڭ قىتايمەن ساياسي قارىم-قاتىناسىن جاقسى زەرتتەپ، قازاقتىڭ ماسەلە شەشۋدەگى ءتول ستراتەگياسىن قايتا جاڭعىرتۋى ءتيىس. قالاي بولماسىن، قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى قازاق قوعامىنا ءاردايىم سەرگەك بولۋىن، دەركەزىندە سۋىرىپ سالار ساياسي ستراتەگيالىق بىلىكتىلىك بولۋىن تالاپ ەتەدى. وسىنداي تۇيتكىلدەردى شەشۋ بارىسىندا قازاقستاننىڭ ساياسي مەكتەبى ارتا تۇسەدى، كەمەلدەنە بەرەدى.

ءتورتىنشى، قىتايمەن اراداعىنى شەشۋدە قازاق بيلىگى تەك ءوزىنىڭ قۇزىرەتىن پايدالانا ما، الدە حالىقارالىق كۇشتەرگە سۇيەنۋ كەرەك پە؟ بۇل ماسەلەدە حالىقارالىق كۇشتەردىڭ بارىنشا از ارالاسقانى دۇرىس. ويتكەنى، حالىقارالىق ۇيىم زاڭدى جانە زاڭسىز بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جوعاردا ايتىلعانداي، قىتايداعى ساياسي وليگارحتاردىڭ ءبىرازى شەتەلگە قاشتى. ولار قىتايدا جۇرگەندە قازاق ماسەلەسىن كوتەرگەن ەمەس. ەندى ولار قازىرگى قىتاي بيلىگىن قۇلاتىپ، وزدەرى بيلىككە جەتۋ ءۇشىن، قىتايداعى قازاق پەن ۇيعىر ماسەلەسىن بارىنشا وزدەرىنىڭ ساياسي ماقساتتارىنا پايدالانىپ الەك. قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ساياسي اڭعالدىقپەن ولارعا جۇعىسۋعا بولمايدى. ال، زاڭدى حالىقارالىق ۇيىمدار بۇعان دەيىن قانشالىق ماسەلە شەشە العانى بەلگىلى. اۋعانستان، يراك، سيريا نەمەسە باسقا دا ادامزات قوعامىنداعى ءىرى وقيعالار ورىن العاندا حالىقارالىق ۇيىمدار تەك گۋمانيتارلىق كومەك بەرۋدەن ارى اسا العان ەمەس. دەمەك، قىتايداعى قازاقتارعا گۋمانيتارلىق كومەك كەرەك بولىپ جاتقان جاعدايدا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كومەگىنە تايانۋعا تۋرا كەلەدى.  ال باسقا ساياسي تەپە-تەڭدىك ماسەلەلەرىندە قازاقستان-قىتاي ەكى جاق ورتاق شەشۋى كەرەك. حالىقارالىق ۇيىمعا جۇگىنۋ ءۇشىن قازاق قوعامى ءبىر تاراپتى تاڭداۋىنا تۋرا كەلەدى.  دەگەندە قازاق قوعامى تاراپ تاڭداۋ دەيتىن سىنعا تۇسەدى، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق، تمد، ەۋرووداق، اقش، مۇسىلمان الەمى، تۇركى دۇنيەسى، شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، تاعىسىن تاعى. ال، مۇنداي تاراپتاردىڭ ءبىرىن تاڭداۋ قازىرگى قازاق قوعامىنا پايدالى ەمەس.

بەسىنشىسى, قازاقستاندا قىتايدىڭ ستراتەگيالىق ساياساتىن زەرتتەپ بيلىككە كەڭەسشى بولاتىن عىلمي ورتالىقتار كوپتەپ اشىلۋى كەرەك. بۇل ستراتەگيالىق ورتالىقتار قىتايداعى وڭىرلىك ساياسات پەن قىتاي ەمەستەردىڭ قىتاي ساياساتىنا ىقپالىن زەرتتەپ، قىتايدىڭ ايماقتاعى ساياساتىن الدىن الا توپشىلاپ قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىن رەتتەپ تولىقتاپ وتىرۋىنا تۇرتكى بولادى. سونداي-اق، قىتايداعى"قازاق قاۋپى" ماسەلەسىن الىستان مەڭگەرىپ قىتايمەن اراداعى ساياساتتى باقىلاۋىنا الىپ وتىرادى.

التىنشىسى، قازاق بيلىگى قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن شەشۋدى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا بايلانىستارىنا سىيدىرا وتىرىپ رەتتەۋ ءۇشىن دە قازاقستان تارابى ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى شىنايى قولداپ، قازاق جاستارىنىڭ قىتايمەن ساۋداداعى باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋى كەرەك. ۇيتكەنى، قىتاي ورتالىق ازياداعى ساۋدا-ساتتىقتى شەڭگەلدەۋ ءۇشىن قولداعان توپتارى سوڭعى كەزدەگى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى قۇلدىراپ كەتتى. قىتاي مەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى وسى كاسىپكەر توپتاردىڭ ورىنى ويسىراپ تۇر. قازاق بيلىگى بۇل ءتۇيىندى مىقتى ۇستاپ، ونى قازاق كاسىپكەرلەرىنىڭ يەلىك ەتۋىنە جاعداي جاساۋى كەرەك. سوعان ساي قازاق جاستارى دا جاپپاي بيزنەس اشىپ، ۇلتتىق كاپيتال قالىپتاستىرۋى كەرەك.

“The Qazaq Times”