Eldes ORDA: Qıtaydağı qazaq mäselesin şeşudiñ altı jolı

Ötken jılı osında "Qıtayda qazaq qaupi bar ma? " attı maqalamdı jariyalağannan keyin, ile-şala siyamdı qwrğatpay "Qazaqstan Qıtaydıñ strategiyalıq twzağına tüse me?" attı saraptamalıq maqalamdı jazıp edim, biraq jwrtqa jariya etpedim. Onıñ sebebi köp edi...
Bügin sol negizde birer oydı ortağa salmaqpın.

Şını kerek, Qıtay äli künge deyin "qazaq qaupi" üreyinen seyilgen joq. Qıtaydıñ soñğı on, onbes jıldan bergi Ortalıq Aziya men Şıñjañ mäselesi turalı jazğan ğılmi saraptamalıq maqalalarınıñ qortındısı – Qazaqstandağı wlttıq ruhani jañğıru Qıtaydağı qazaq pen wyğırğa jan jaqtılı ıqpal jasaydı jäne odan qalay saqtanamız, mine osı. Äsirese Qıtay qazağı özin wlt retinde ne Qazaqstandı tañdauı kerek, ne Qıtaydı tañdauı kerek deytin kürdeli "swraq" qoyuğa äkep soğıp otır. Bir qızığı on, onbes jıldan beri Ortalıq Aziya jäne Qazaqstan men Şıñjañ wlt mäselesin talqığa salıp jürgen ğılmi kişi qızmetkerlerdıñ lauazımı östi. Olar onbes jıldan beri bir orındıqta tapjılmay maqala jazdı dep oylaysız ba? Joq, olardıñ aldı memlekettiñ eñ mañızdı jwmıstarına ideyalogiyalıq keñesşi bolıp köterildi. Olar oyların keşe teoriya jüzinde aytıp kelse (mısalı, qazaq qaupi), bügin sayasi praktikada sonı şınayı iske asırıp jatır nemese ükimetke keñes berip jatır.

Siz oylauıñız mümkin – «Qazaqstan Qıtaydı "qorqıtıp" ürey salatınday alpauıt el emes qoy» dep. Ärine, Qazaqstandı Qıtaymen qatar qoyıp teñestiru mümkin emes. Biraq mäsele onda emes. Mäsele, qazaq Qıtayğa eşbir qarjınıñ şığınısız, eşbir äskeri küşsiz tarihi ham tabiği swrıptalğan bügingi qauip mäselesin qalıptastırıp otır. Al, Qıtay «qazaq qaupi» üşin belgili şığınğa batarı anıq. Aytalıq, adam kapital şığını, ekonomikalıq zona qalıptaudıñ şığını, şekara qauipsizdigi üşin äskeri swbaşılar şığını, t.b degendey. Qalay deseñiz, Qıtay otız jıldan beri qazaqtar şoğırlı qonıstanğan öñirge İşki Qıtaydan adam kapitalın tasimın dep milliard şığındı sarp qıldı. Qazaqtar şoğırlı qonıstanğan taulı öñirdi qazaqtan arıltu üşin ekonomikalıq şığınğa battı. Qazaq şoğırın işten jäne sırttan ıdıratıp seyiltu üşin tağı qarjı jäne adam kapital şığınına battı. Endi oylañız, Qazaqstan şe? Qıtaydağı "qazaq qaupi" üşin qaltasınan kök tiın şığarıp "äure" boldı ma? Joq, eşqaşan äure bolğan emes. Bwl tarihi ham tabiği bolmıstıñ bügingi nätijesi edi. Sonımen Qıtaydıñ «Batıs şekara öñirin igeru» degen atpen soñğı otız jılda jwmsağan şığının eşkim bilmeydi, bwl qaramaqqa soltüstik-batıs şekaranı igeru bolğanmen şıntuaytında keşe Säbet ıqpalımen küresse, bügin (1991-den beri) Qazaqstanmen jäne Ortalıq Aziya türki respubilikalarımen küresip keledi. Şığında esep joq! Qazaqstan deytin el Qıtaymen körşi twradı eken Qıtaydıñ Şıñjañ öñirine mädeni, sayasi ham ekonomikalıq jaqtan ıqpal jasamay qalmaydı. Bwnı Qıtaydıñ onbes jıldan bergi Qazaqstan turalı är saladağı saraptaulı oy-jelisinen añğarasız. Ärine, bwnı Qazaqstandağı «Qıtay qaupinen» äsire qorqatındar men Qıtaydı wzaq baqılay almay nemese Qıtaydıñ älsiz twsın bile almay jürgenderge sendiru qiın. Biz Qıtaydı tanu üşin aldımen özimizdiñ Qıtayğa qanşalıq strategiyalıq salmaq salıp otırğanımızdı da tanuımız kerek.

Qıtay bir jarım jıldan beri tek ğana qazaqtarğa genocit jasap jatır desek qatelesemiz. Bwl sayasi nauqan bükil Qıtayda jappay tuındap jatır. Mao ölgen soñ Qıtaydıñ jaña sayasi reformaşıldarı bilikti Mao siyaqtı bir adamnıñ qolına wzaq uaqıt berip qoyuudı şekteu üşin bilikti böliske sala bastadı. Kommunist tapta bolmağan partiya-toptardıñ bilikke aqıl aytıp, sayasatqa aralasuına mümkindik berdi. Sonımen Qıtayda bwğıp jatqan işki kapitalist küşterdiñ potencialı artıp, bwnday tarihi mümkindikti qoldan bermeuge tırıstı. Sonıñ nätijesinde 1983 jıldan bergi otız jılda Qıtay biligi öz işinde ülkendi kişili onşaqtı topqa bölinip, birin biri tıñdamaytın, birin biri "jemqor", "qiyanatşı" degen atpen sottatıp qwrtatın joydaqsız küyge tüsti. Keybir toptar Europa men Amerikağa jaqındap bilikke aqparattıq ham sayasi qwqay körsetti.

Endi qarañız, Qıtay qazağı osı onşaqtı toptıñ işinde kommunisttik partiyağa eñ adalı. Bılayşa aytqanda, qazaqtıñ birde bir sayasi qayratkeri, aqın-jazuşısı, önerlisi, basqası bilikpen balama baqas toptar men wyım partiyalarğa müşe emes eken. Şi bilikke kelgen soñ otız jıldan bergi bilikke baqas barlıq partiya toptardı sayasi küşpen "tegistep" jatır. Onıñ bes jıl küresip altınşı jılı Konstituciyağa özgertuler men tolıqtaular engizip, bilik merzimin wzartuı äne sodan. Şimen tirese alatın küşterdiñ basköterer twlğalarınıñ köbi joyıldı. Köbisi lider twlğalarınan ayrılğan soñ İşki Qıtaydıñ är bwrışında tisin qayrap jür. Şige tikeley qauip töndiretin küşter men wyımdardıñ birazı şetelde. Olardı ekige bölip qarauğa boladı:  Biri, Şige deyin yağni otız jıldan bergi sayasi baqtalastıq kezinde şetel asqan sayasi oligarhtar; Ekinşisi, Şi alğaş ret sottau repeticiyasın bastağan kezde şetelge qaşıp ülgirgen sayasi oligarhtar. Qazir olar Şi biligine qarsı küresuge küş biriktirip jatır. Al, Şi biliginiñ sayasi oligarhtarmen küresiniñ soñı 2017 jılı Şıñjañ qazağın birge küreske alıp ketuine naqtı kimder sebepşi bolğanı öz aldına bir taqırıp.

Bir anığı, Qıtaydıñ qazirgi biligi men bilikke balama sayasi oligarhtardıñ küresi wzaqqa jalğasadı. Sondıqtan qazaq eli osı müddeler qaqtığısın zerttep saraptap Qıtayğa naqtı qanday sayasat jürgizu kerektigin osı bastan ayqındap aluı tiis. Bwl Qıtaymen aradağını şeşudiñ birinşi alğışartı bolmaq. Sonımen, Qıtay oligarhtarınıñ arasındağı teketiresten sayasi twlğalardan köri qarapayım halıq köp ziyan şekti. Şıñjañdı aytpağan künniñ özinde İşki Qıtayda jazıqsız qamalğandar, adami qwqıqtarınan ayrılğandar, dini senim erkindikteri bwzılğandar, qirağan ğibadat ortalıqtar öte köp. Al, Şıñjañ ölkesinde bwl äreketterdiñ şekten şığuınıñ bir sebebi – Şıñjañnıñ qıtay kadrları bwğan deyin iştey tisin qayrap kelui.

2009 jılğı 5 şilde oqiğasınan keyin Şıñjañda qıtay men qazaq-wyğırdıñ ara jigi aşılıp, qıtay öz bazarı men öz rayonında, qazaq pen wyğır öz bazarı men öziniñ şoğırlı ıqşam audanında ğana jüretin, bir-birine kirigip ketpeytin, asa iştesip jaqındamaytın jağday qalıptastı. Sonımen birge, qazaq jastarınıñ qazaqstanşıl bolu faktorı on ese artıp, «bizge bäribir Şıñjañda bolaşaq joq, odanda elime keteyin» deytin oy köp mazalaytın boldı. Al, keybiri tım bolmağanda Qazaqstan bwyımdarın äkep orta jäne şağın biznes jwmıstarın qolğa aldı. Şıñjañnıñ eñ ülken qalası Ürimji köşelerinde Qazaqstan änderi är bwrışta jañğırıp, Qazaqstan bayrağı talay qazaqtıñ kölikterinde jelbirep jürdi dese, osı küni kim senedi?! 2009 jılğa deyingi jäne odan keyingi jağday Şıñjañ qıtaylarınıñ qazaqqa degen qızğanış ham öşpendilik "aurıuın" odan arı küşeyitti. Sayasi oligarhtarmen küreste Qıtaydıñ Şıñjañdıq basşıları öñirdegi "qazaq qaupin" barınşa joyıp, tamırına balta şabu üşin barlıq sayasi täsilderdi qoldanıp jatır. Degenmen, bwnımen "qazaq qaupi" joyıla qoymaydı deuge boladı. Qayta ol jaqtıñ qazağı ısıla tüsedi...

Wlttıñ jetilui, sayasi küresti tüsinui, wlt retinde boyına quat aluı üşin bir partiyanıñ (kompartiya) wzaq jıl alaqanğa sap mäpeleuine senip qalmau kerek ekenin, izdenui, azamattıq qoğamnıñ ne ekenin sol qiındıq işinde sezinui, wlt retinde oylanuı kerek. Qıtay qazaqtı qırıq jıl türmege sap, jiırma jıl sayasi abaqtığa qamay almaydı, bwl uaqıttıq qwblıs. Osı uaqıttıq qwbılıs kezinde qazaq wlt retinde qaludıñ basqa taktikaların iske qosu tiis. Sebebi, Qıtay tübinde özgeredi, bwl eldi öte kürdeli demokratiyalıq özgeris pen tolqu kütip twr. Osı özgerister men reformağa, tolquğa Qıtay qazağı kez kelgen uaqıtta dayın boluı kerek. Sonday dünieniñ bolatınına senui kerek. Bir ğana kompartiyanıñ "şapağatına" ie bop jata berudiñ tarihi qatelik ekenin sezip, wlt retinde wlttıq müddesin qorğaytın jaña tanım men  közğarastı qoğam legine şığaruı kerek.

Qazaq qoğamı Qıtaydağı mäseleler üşin bir jarım jıldan beri tosırqap, abdırap, ne isteu kerektigin der kezinde añğara almay sozbaqtap qalğanı ras. Osı twrğıda qazaq qoğamı men qazaqtıñ qwzırlı biligine Qıtaydağı qazaq mäselesin şeşudiñ mınanday 6 türli jolın wsınuğa boladı:

Birinşi, mäseleni şeşudiñ bağdarın anıqtau. YAğni, Qıtaydağı "qazaq mäselesimen" küresemiz be, älde Qıtaymen küresemiz be? Qazaq qoğamındağı öz erik-jigerimen belsendi türde ortağa şıqqan azamattar, bastapta, "Qıtay qazaqtarınıñ Qazaqstanğa erkin kelip-ketu mäselesimen" aynalısqan äreketteriniñ soñı tike «Qıtaymen küreske» äkep soğıp jatır. Qazirgi qazaq qoğamı üşin Qıtaydağı "qazaq mäselesimen" küresudiñ soñı jeñis, al "Qıtaymen küresudiñ" soñı jeñilis ekeni anıq.

Ekinşisi, Qazaqstan biligi Qıtayğa "qazaq mäselesi" deytin sayasi tüsi qoyu, wlttıq sipatı basım jalañ termindi aytuınıñ qajeti joq. Bwnı, Qazaqstan-Qıtay arasındağı sauda-sattıq mäseleleri, erkin sauda aynalımındağı jeke käsipkerlerdiñ eki şekarada erkin kirip-şığuı, erkin sauda jasasuı, tuıs-tuğandarınıñ eki elde erkin qarım-qatınas jasauı, zeynetaqısın kedergisiz aluı, eki el arasındağı erkin sauda aynalımına kereğar dini ekstremisterge, zañbwzuşılıqtarğa ortaq qarsı twru, eki el arasındağı wlttıq bölşekteuşi zañsız wyımdardı ortaq tıyu, t.b. sözderdi qoldanıp, şın ömirdegi "qazaq mäselesin" sauda-biznes mäselelerin damıtu men şeşu deytin wsınıs ayasında maydan qılşıq suırğanday, istikti de töstikti deküydirmey şeşip aluğa boladı. Al, kerisinşe Qazaqstan qwzırlı orındarı men diplomat twlğalarınıñ auzınan Qıtay tarabına "qazaq mäselesi" deytin sözdi aytqızu Qazaqstannıñ jeñilisi bolmaq. Sebebi, qazaq – Qazaqstanğa emes, Qıtayğa problema bolıp otır. Qazaqstan tarabı Qıtaydağı "qazaq qaupi" mäselesin strategiyalıq twrğıdan eskere otırıp, eki aradağı mäseleni şeşude diplomatiyalıq taktikanı özgertui tiis. Tipti kerek bolsa onıñ jobasın el bolıp aqılasıp jasauğa boladı. Bwl twsta Qıtay biligi strategiyalıq jaqtan ayla-şarğı jasap özindegi "qazaq qaupi" jarasın aşıq aytpay, kerisinşe Qazaqstanğa "qazaq mäselesi" turalı aytqızıp, Qazaqstandı wlt mäselesin şeşude därmensiz etudi közdeydi. Sondıqtan, qazaq qoğamındağı belsendi azamattar mäseleni sıñar jağınan qarap,jadağay tüsinik, twyıq oymen asığıs şeşim jasap, Qıtaydıñ sayasi qwrığına tüsip qalmağanı oñ. Ol üşin bilik sanalı da sapalı azamattıq pikirmen sanasa bilui kerek.

Üşinşisi, qazaq biliginde bwğan deyin Qıtaymen eki aradağı wlt "mäselesin" şeşudiñ sayasi praktikası joq. «Alaş» kezeñinde, odan arı Qazaq handığı kezeñinde töl sayasi praktikamız bar deuge boladı. Aytalıq,  «Alaş» ziyalıları Qıtaydağı qazaq mäselesin asıqpay, daurıqpay, atın atap, tüsin tüstemey (qazaq joyılıp jatır, qwrıp jatır demesten), ım-jımın bildirmey qoğamdıq qwrıltay, keñespen şeşken. Qazaq handığı kezeñinde de Cin imperiyasımen aradağı qazaqtıñ mäselesin ülken strategiyalıq taktikamen şeşken.  Sonıñ arqasında jer-su bermey otırğan Cin imperiyasın İle, Täñirtau, Tarbağatay men Altay dalasına emin-erkin qonıs tebuine mäjbürley alğan. Qazaq handarı, swltandarı Cin imperiyasına aradağı sauda barıs-kelisterin jandandırıp, qazaq swltandarı men batırların Ürimjige deyin sauda-biznes kelsimderimen jiberip mıñdap qoy, jılqı ayırbasın jasap otırdı. Sauda sıltauımen jer-suın, strategiyalıq twjırımın tanıp, birtindep jer mäselesi, jaylau mäselesi degen atpen jüz tütindep, mıñ tütindep qazaqtı Cin territoriyasında qalıp ketken bayırğı jerine köşirip otırdı. Sol kezdegi Qıtaydıñ orda jazbaların qarasañız Cin ükimetiniñ Ortalıq Aziyadağı sauda aynalımı qwldırap, qazaq rularınıñ dürkin-dürkin köşip keluin toqtata almay äbigerge tüskenin bayqaysız. Sonda kim wttı? Cin imperiyasınan on ese älsiz bolsa da qazaq wttı. Ärine sayasi strategiyalıq taktikanıñ arqasında. Qazaqstan qwzırlı orındarı Qazaqtıñ Qıtaymen sayasi qarım-qatınasın jaqsı zerttep, qazaqtıñ mäsele şeşudegi töl strategiyasın qayta jañğırtuı tiis. Qalay bolmasın, Qıtaydıñ işki-sırtqı sayasatı qazaq qoğamına ärdayım sergek boluın, derkezinde suırıp salar sayasi strategiyalıq biliktilik boluın talap etedi. Osınday tüytkilderdi şeşu barısında Qazaqstannıñ sayasi mektebi arta tüsedi, kemeldene beredi.

Törtinşi, Qıtaymen aradağını şeşude qazaq biligi tek öziniñ qwziretin paydalana ma, älde halıqaralıq küşterge süyenu kerek pe? Bwl mäselede halıqaralıq küşterdiñ barınşa az aralasqanı dwrıs. Öytkeni, halıqaralıq wyım zañdı jäne zañsız bolıp ekige bölinedi. Joğarda aytılğanday, Qıtaydağı sayasi oligarhtardıñ birazı şetelge qaştı. Olar Qıtayda jürgende qazaq mäselesin kötergen emes. Endi olar qazirgi Qıtay biligin qwlatıp, özderi bilikke jetu üşin, Qıtaydağı qazaq pen wyğır mäselesin barınşa özderiniñ sayasi maqsattarına paydalanıp älek. Qıtaydağı qazaq mäselesin şeşu üşin sayasi añğaldıqpen olarğa jwğısuğa bolmaydı. Al, zañdı halıqaralıq wyımdar bwğan deyin qanşalıq mäsele şeşe alğanı belgili. Auğanstan, Irak, Siriya nemese basqa da adamzat qoğamındağı iri oqiğalar orın alğanda halıqaralıq wyımdar tek gumanitarlıq kömek beruden arı asa alğan emes. Demek, Qıtaydağı qazaqtarğa gumanitarlıq kömek kerek bolıp jatqan jağdayda halıqaralıq wyımdardıñ kömegine tayanuğa tura keledi.  Al basqa sayasi tepe-teñdik mäselelerinde Qazaqstan-Qıtay eki jaq ortaq şeşui kerek. Halıqaralıq wyımğa jüginu üşin qazaq qoğamı bir taraptı tañdauına tura keledi.  degende Qazaq qoğamı tarap tañdau deytin sınğa tüsedi, Euraziyalıq Ekonomikalıq Odaq, TMD, Euroodaq, AQŞ, Mwsılman älemi, Türki Düniesi, Şañhay Intımaqtastıq Wyımı, tağısın tağı. Al, mwnday taraptardıñ birin tañdau qazirgi qazaq qoğamına paydalı emes.

Besinşisi, Qazaqstanda Qıtaydıñ strategiyalıq sayasatın zerttep bilikke keñesşi bolatın ğılmi ortalıqtar köptep aşıluı kerek. Bwl strategiyalıq ortalıqtar Qıtaydağı öñirlik sayasat pen qıtay emesterdiñ Qıtay sayasatına ıqpalın zerttep, Qıtaydıñ aymaqtağı sayasatın aldın ala topşılap Qazaqstannıñ sırtqı sayasatın rettep tolıqtap otıruına türtki boladı. Sonday-aq, Qıtaydağı"qazaq qaupi" mäselesin alıstan meñgerip Qıtaymen aradağı sayasattı baqılauına alıp otıradı.

Altınşısı, qazaq biligi Qıtaydağı qazaq mäselesin şeşudi eki el arasındağı sauda baylanıstarına sıydıra otırıp retteu üşin de Qazaqstan tarabı orta jäne şağın käsipkerlikti şınayı qoldap, qazaq jastarınıñ Qıtaymen saudadağı bäsekelestikke qabilettiligin arttıruı kerek. Üytkeni, Qıtay Ortalıq Aziyadağı sauda-sattıqtı şeñgeldeu üşin qoldağan toptarı soñğı kezdegi sayasi jağdaylarğa baylanıstı qwldırap ketti. Qıtay men Ortalıq Aziya arasındağı osı käsipker toptardıñ orını oysırap twr. Qazaq biligi bwl tüyindi mıqtı wstap, onı qazaq käsipkerleriniñ ielik etuine jağday jasauı kerek. Soğan say qazaq jastarı da jappay biznes aşıp, wlttıq kapital qalıptastıruı kerek.

“The Qazaq Times”