اشينا – تۇركتەردىڭ كونە اتاۋى

ەجەلگى موڭعول تىلىندەگى “شونوچينو”، ياعني قاسقىر دەگەن سوزگە قىتايشا قۇرمەتتىلىك سيپاتىن بىلدىرەتىن “ا” دىبىسى قوسىلىپ جاسالعان تەرمين دەلىنەدى. دەمەك، اشينا ءسوزى قاسيەتتى ءبورى ءمانىن بەرەدى. بۇل ولاردىڭ ءوز تەكتەرىن قاسقىر قانشىعى اسىراعان حانزادا ۇرپاعىنا تەليتىن اڭىزعا بايلانىستىرۋعا نەگىز بولعان.

قىتاي دەرەكتەرى بويىنشا، “بەس ءجۇز ءۇيلى اشينا” تايپاسى سولتۇستىك قىتايداعى شەنسي ايماعىنىڭ باتىس بولىگىن مەكەندەگەن. بۇل جەردى 4 عاسىردا عۇندار مەن سانبيلەر جاۋلاپ الدى. اشينالار سول كەزدە عۇن ءامىرى مۋگاننىڭ قول استىندا بولعان. 439 جىلى توباستار عۇنداردى جەڭىپ، ولاردىڭ يەلىگىن ۆەي پاتشالىعىنا قوسقاننان كەيىن بەس ءجۇز ءۇيلى اشينالار جۋجاندارعا قاشىپ بارىپ، التاي تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك بەتىن قونىستانعان، ءسويتىپ جۋجاندارعا تەمىر وندىرە باستايدى. وسى تەمىر ءوندىرىسىنىڭ ارقاسىندا ولار جاۋىنگەر قاۋىمعا اينالىپ، “نايزانىڭ ۇشى، قىلىشتىڭ جۇزىمەن” 545 جىلى العاشقى تۇرىك قاعاندىعىن قۇردى. بۇل قاعاندىقتى اشينالار مۇراگەرلىك جولىمەن ايماق-ايماققا ءبولىپ باسقاردى.

اشينا قاعاندارىن قىتايلىقتار “تۋ-كيۋ” دەپ اتادى. بۇل “تۇركىت”، ياعني “ت” كوپتىك جالعاۋى جالعانعان “تۇرىك” دەگەن ءسوز ەكەنى دالەلدەنگەن. جالپى بۇل كەزەڭدەگى تۇركى جۇرتىن قىتاي دەرەكتەرى عۇنداردىڭ ۇرپاعى دەپ كورسەتەدى. ولار ءبىرتۇتاس اسكەري قاۋىم سيپاتىندا بولدى. اشينالار باسقارعان تۇرىك قاعاندىعى (تۇركىتتەر) بىرتە-بىرتە ۇلى پاتشالىققا اينالىپ، 658 جىلعا دەيىن، ياعني ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت ءومىر ءسۇردى. تۇرىك قاعاندىعى كەزىندەگى باتىس جانە شىعىس بولىكتەگى تۇرىك قاۋىمىنا بيلىك جۇرگىزۋشىلەردىڭ اتى-ءجونى تۇگەلدەي اشينا اتالادى. ولاردىڭ اراسىندا قىتايدىڭ سۋي، تاڭ پاتشالىقتارىنا بارىپ باعىنعاندارى عانا وزدەرىنىڭ اتتارىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولعان.

باتىس تۇرىك قاعاندىعى ىدىراعاننان كەيىن سولتۇستىك كاۆكازدىڭ شىعىس بولىگىندە جانە ەدىل بويىندا بيلىك قۇرعان حازارلاردىڭ بيلەۋشى توبى دا اشينا اتاۋىن پايدالاندى. تۇركىلەر بايراعىندا ءبورى بەينەسى بولدى. ء“بورىلى بايراق” تۇركى جۇرتىندا ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزعا دەيىن اتا-بابا رۋحى سەكىلدى جەلەپ-جەبەۋشى كۇش رەتىندە تانىلىپ، قاسيەتتەلىپ كەلدى. مۇنى ءسۇيىنبايدىڭ:

كونە تۇرىكتەردى موڭعول تەكتەس ەتنوستار čïnuw-a > čïnu > čوn > چونو ء(بورى، قاسقىر) دەپ اتاعان. Ačï+de — ونىڭ كوپتىك توپتامالاۋ ماعىنانى بىلدىرەتىن تۇلعاسى (بورىلەر، قاسقىرلار دەگەن ماندە). قىتايلىقتاردىڭ موڭعول تەكتەستەردەن ۇيرەنىپ اتاعانى وسى — Ačïnu, Ačïde بولسا كەرەك. بۇل اتاۋلار تۇرىك بىتىكتاستار مەن ەسكەرتكىشتەرىندە جانە دە ەشبىر كونە تۇرىك ماتىندەرىندە كەزدەسپەيدى.

“The Qazaq Times”