قارجاۋباي سارتقوجاۇلى: بايىرعى تۇرىكتەردىڭ دۇنيەتانىمى

دۇنيەتانىم – ورتانى تانۋ، الەمدى تانۋ، ومىرگە دەگەن تۇسىنىكتەر، سول قوعامداعى ادامداردىڭ كوزقاراسى، ۇستانعان ۇستانىمى.

دۇنيەتانىم دەگەنىمىز نە؟ كوپتەگەن عالىمدار ءار ءتۇرلى تۇسىنىكتەمەلەر ۇسىندى. مىسالعا الساق، دجەيمس ساير (James Sire) دۇنيەتانىمدى – الەمنىڭ نەگىزىگى قۇرىلىمى جايىندا العان بولجامدارىمىز (نەمەسە پىكىرلەرىمىز) دەيدى. فيليپس پەن بروۋن (Phillips and Brown) «دۇنيەتانىم دەگەنىمىز الدىمەن دۇنيەنىڭ انىقتاماسى مەن ول جايىنداعى قالىپتاسقان پىكىرى، سودان كەيىن بۇل كوزقاراستىڭ (پىكىردىڭ) ومىردە قولدانىلۋى»، دەيدى. قىسقاشا ايتقاندا، دۇنيەتانىم دەگەنىمىز ءاربىر ۇلتتار مەن ۇلىستار، قورشاعان ورتا، زامانىنا ساي الەمدى تۇيسىگۋ، سەزىنۋ سونىڭ ناتيجەسىندە ءتۇسىنۋ. ويتسە، ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىندا قوعامدا قالىپتاسقان تۇسىنىك.

ەندەشە ۇلان بايتاق ازيا دالاسىندا ءومىر سۇرگەن تۇركى حالىقتاردىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋ كەڭىستىگى بىرنەشە رەت جۇرىلگەن ۇلى كوشتىڭ (ميگراتسيا) اسەرىنەن ونداعان مارتە وزگەرىسكە ءتۇستى. ءومىر ءسۇرۋ الاڭى – كەڭىستىك وزگەرگەن سوڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى، ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى دە وزگەردى. ۇلكەن يمپەريالار مەن كورشى بولۋمەن قاتار يىق تىرەسە ءومىر ءسۇرىپ، بىردە جەڭىلىپ، بىردە جەڭىپ، ولاردىڭ رۋحاني مادەنيەتىن وزىنە سىڭىرۋمەن بىرگە ءوز مادەنيەتىن ولارعا بەرىپ كەلگەن.

ەتنوستاردىڭ دۇنيەتانىمى ۇنەمى دامىپ، ءوسۋ، وزگەرۋ ۇستىندە بولدى. سوناۋ الىس عاسىرلاردا قالىپتاسا باستاعان تۇسىنىگى – دۇنيەتانىمى ۇنەمى وزگەرىسكە تۇسۋمەن ءوسىپ، ءونىپ كەلدى.

ولاردىڭ ءدىنى قانداي ەدى جانە ارتىندا قالدىرعان جازبا مۇرالارىندا وسى جايلى ايتىلدى ما؟ بۇل دۇنيەتانىمدارى سولاردىڭ ۇرپاعى سانالاتىن حالىقتاردىڭ سالت-داستۇرىندە، نانىم-سەنىمدەرىندە، تىلىندە، ادەبيەتىندە ساقتالدى ما؟ شەت ەل تاريحشىلارىنىڭ زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىندە وسى تاقىرىپتىڭ قانشالىقتى ورىن العاندىعىن قاراستىراتىن بولامىز.

تۇرىكتەردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ باستاۋ بۇلاعى، قاينار كوزى – تابيعات. تابيعاتتىڭ قۇبىلىسىن، ونىڭ ءريتىمىن وزگەرتپەستەن فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ ارقاۋى ەتكەن. بۇل تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ بىرگە وسكەن، سونىڭ وزگەرىس، قۇبىلىسىن ءجىتى باقىلايتىن كوشپەلىلەر اۋلەتىنىڭ سەزىنۋ، تۇيسىگۋ، سەزىنگەن تۇسىنىكتى رۋحاني بايلىققا اينالدىرىپ ۇلگەرۋىنىڭ جەمىسى. سالت-ءداستۇرى نانىم-سەنىمى وسى تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ مىڭداعان جىلدار بويى بىرگە تۋىنداعان ۇعىمدار جيىنتىعى بولىپ سانالادى. «جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋ، كۇز كۇزەۋ» سياقتى ۇعىمداردىڭ تابيعات بەسىگى دالانىڭ مال اياعىنان توزىپ كەتۋىن ساقتاۋ ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ال ءار مالدىڭ كيەسى ۇعىمى كوشپەلىلەردىڭ تىرشىلىگىنىڭ قاينار كوزى بولعان شارۋاشىلىعىن ۇلىقتاۋى بولسا، جەر-سۋدىڭ كيەسىنە بايلانىستى ۇعىمدار كوزى تال-بەسىك تابيعاتتى ايالاۋى بولماق. وسى تابيعاتتىڭ جاراتۋشىسىن «ءتاڭىرى» دەپ تانىپ، ونىڭ تۋىندىسى تابيعاتتى ايالاۋ ارقىلى تاڭىرگە تابىنعان. بۇل ءۇردىستىڭ ساباقتاستىعى قازىرگە دەيىن جالعاسىپ حالىقتاردىڭ سالت-داستۇرىندە ورىن العان. اتاپ ايتار بولساق:

• قازىرگى موڭعول، قازاق، قىرعىز ت.ب. حالىقتاردىڭ داستۇرىندەگى قىستاۋ، كۇزەۋ، جايلاۋ ۇعىمداردىڭ بولۋى;
• اعىن سۋعا كىر جۋماۋى، سۋدى ۇلىقتاۋى;
• «كوك ءشوپ جۇلما»، «باستاۋ باسىنا اقتىق بايلاۋ» سياقتى ۇعىمدارى;
• اڭنىڭ، مالدىڭ ءپىرىنىڭ بولۋى (تايپالاردىڭ كيەسى -كوك ءبورى; تۇيە اتاسى –ويسىل قارا; جىلقى اتاسى –قامبار اتا; قوي اتاسى - شوپان اتا،...);

وسىنداي تۇسىنىكتەرمەن ءتاڭىرىنىڭ جاراتقان ءاربىر جاراتىلىسىنا وزىنشە باعا بەرىپ قۇرمەتپەن قاراعان. تەك ءتاڭىردى عانا جالعىز دەپ ۇعىپ قالعان جاراتىلىستىڭ بارلىعىنا بالاما تاۋىپ وزدەرىنە ءتان بينارلىق دۇنيەتانىم جۇيەسىن ويلاپ تاپقان. ونى قازىرگى تۇرىكتەر «ەكى جۇلدىز» (iki yildiz), موڭعولدار «ارگا بيليگ»، قازاقتار «امال-بىلىك» دەپ اتاپ كەلدى.

كوشپەلىلەردىڭ ەكى نەگىزدىك امال، بىلىك جۇيەسى دۋاليستىك دۇنيەتانىم. كوشپەلىلەردىڭ دۋاليستىك جۇيەسى ساپالىق جاعىنان ەۋروپا حالىقتارىنىڭ دۋاليستىك تانىمىنان مۇلدەم باسقاشا تۇسىنىك بەرەدى. ەۋروپا تۇسىنىگىندە بولمىس بىرىمەن ءبىرى كۇرەسىپ، ءبىرىن ءبىرى جويۋ ارقىلى دامىپ العا جىلجيدى دەگەن ۇعىمدا بولسا، بايىرعى تۇرىكتەر امال مەن بىلىك ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرىپ، بايلانىسۋ ارقىلى دامىپ العا جىلجىيدى دەپ تۇسىنگەن.

بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ەكى نەگىزگى امال، بىلىك تۇسىنىگى بايىرعى قىتايلاردىڭ ين، يان تۇسىنىگىمەن ۇقساس.

ەجەلگى جانە بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنى ءالى دە تولىق زەرتتەلە قويعان جوق.  ءىش-وعۋز (سكيف), ساق، حۋننۋ، كوك تۇرىكتەردىڭ ءدىنىن ول داۋىردە قالاي اتاعان، ونىڭ جۇيەسى قانداي، ءدىن بە الدە نانىم-سەنىم بە دەگەنگە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولىق جاۋاپ بەرىلمەي كەلەدى. بايىرعى تۇرىكتەردىڭ نانىم – سەنىمىنە ارنايى قالام تارتقان عالىمدار ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. بۇل ماسەلەگە ەڭ  العاش ارنايى نازار قويىپ زەرتتەگەن عالىمدار: فرانتسۋز ج.-پ.رۋ (15,16,17,18), رەسەيلىك ي.ۆ.ستەبلەۆا (20), س.گ.كلياشتورنىيلار (8) بولدى.  بايىرعى  تۇرىك دىنىمەن مانيحەي ءدىنىنىڭ بايلانىسى قاقىندا م.مايلارد (11) ءبىراز تەرەڭدەپ زەرتتەۋ جۇرگىزدى.  ورتا جانە ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ حح-ءححى عاسىرعا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن ءشامانيزمنىڭ جورا-جوسىندارى مەن جەكەلەگەن وڭعىندارى (كۋلت) شەڭبەرىندە، ولاردىڭ بايىرعى تۇرىك وڭعىندارىمەن تىكەلەي ساباقتاسىتىعىن ل.پ.پوتوپوۆ (13), انوحين (2), س.د.مايناگاشەۆ (9), ش.ش.ءۋاليحانوۆ (24), ن.ى.دىرەنكوۆا (7), گ.د.سانجاەۆ (19), ن.ا. الەكسەەۆ (3), و.پۇرەۆ (14), ا.ت.تولەۋباەۆ (23), س.م. ابرومزون (1), پ.پەلو (12), گ.پ. سنەسارەۆ (21), ش.بيرا ت.س.س. ونداعان عالىمدار عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالدىرىپ كەلدى.

بۇل اتالعان زەرتتەۋشىلەر بايىرعى تۇرىك نانىم-سەنىمدەرنىڭ جەكەلەگەن جورا جوسىندارى ەۋرازيانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى تۇرىك، موڭعول، مانج-تۇنگۇس حالىقتارىنىڭ جادىندا جاقسى ساقتالىپ قالعانىن اشىپ كورسەتە وتىرىپ، پروبلەمانى ارى قاراي تەرەڭدەپ زەرتتەۋگە جول اشتى.  عالىمداردىڭ ىزدەنىسى عىلىم ءۇشىن باعا جەتپەس اسا ۇلكەن جەتىستىك ەكەنىن قۇرمەتپەن اتاپ وتكەنىمىز دۇرىس.

دەمەك جوعارىدا، ەكىنشى توپتا اتى اتالاعان زەرتتەۋشىلەر جەكەلەگەن نانىم-سەنىم اۋماعىندا قاراستىرىپ، سول شەڭبەردەن شىعا المادى.  ءسويتىپ، ەجەلگى جانە بايىرعى تۇرىك، موڭعول، مانج-تۇنگۇس حالىقتارىنىڭ دۇنيەتانىمىن، رۋحاني ۇستانىمىن نانىم-سەنىمىن (ۆەريا) دەپ دالەلدەپ كەلەدى.  قازىرگى عىلىمدا نانىم-سەنىم دەگەندى بىلىمگە نەگىزدەلمەگەن بەلگىلى ءبىر قۇبىلىستىڭ اقيقاتتىعىنا يلانۋ، تابيعاتتان تىس كۇشتەرگە كوزسىز سەنۋ دەپ تۇسىندىرىلەدى.

بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنىن عىلىمي تۇرعىدا  ارنايى قاراستىرعان العاشقى ءۇش عالىمنىڭ تۇجىرىمدارىمەن تانىسالىق.

فرانتسۋز زەرتتەۋشىسى ج.-پ.رۋ: «بايىرعى تۇرىكتەردىڭ قاعان وڭعىنى (كۋلت) ناعىز حالىقتىق ءدىن (تايپالىق جانە رۋلىق) بولعانى ايقىن ەمەس» (15. 7-8) دەي كەلە ءدىننىڭ دەڭگەيىنە جەتپەگەن تەك قانا نانىم-سەنىم دەگەن تۇجىرىم جاساۋدان اسا الماعان.  ال، ي.ۆ.ستەبلەۆا بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنىن تاعى دا سول نانىم-سەنىم شەڭبەرىندە قاراستىرا وتىرىپ ولاردى كوپ قۇدايلىققا الىپ بارعان.  ولار، ەڭ جوعارعى دارەجەدە ءتاڭىر، ودان تومەنگىسى ۋماي، ودان سوڭ يەر-سۋۆ (جەر-سۋ) ءتورتىنشى دارەجەدەگىسى اتا-بابا ارۋاعى (كۋلت) دەپ ءبولىپ قاراستىرعان (20.213-217).

س.گ.كلياشتورنىي بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنى «شامانيزم» دەپ قاراستىرا وتىرىپ، الەمدى جوعارعى، ورتاڭعى، تومەنگى دەپ بولەدى.  جوعارعى الەمنىڭ قۇداي ءتاڭىر، ول بارلىق جاندى جانسىز دۇنيەگە اسەر ەتەدى  (8. 131-132). ۋماي - انالىق اۋلەتتىڭ كورىنىسى (بەينەسى) سابيلەردىڭ قورعاۋشىسى، انالىق قۇرساق (8. 133).  ال، جەر-سۋ ورتاڭعى الەمنىڭ باس قۇدايى (8.134).  تومەنگى الەمنىڭ قۇدايى ەركلىگ (8.125-129) دەپ الەمدى ءۇش قۇدايعا ءبولىپ بەرەدى.  ءسويتىپ بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنىن كوپ قۇدايلىق نانىم-سەنىم دارەجەسىندە الىپ قاراستىرعان. ونىمەن بىرگە بايىرعى تۇرىكتەردىڭ دۇنيەتانىمىن ميفكە (قيال اڭىزعا) اينالدىرىپ جىبەرگەن.

جوعارداعى زەرتتەۋشىلەر بايىرعى تۇرىك ءدىني ۇستانىمىن بۇگىنگى ءسىبىر حالىقتارىنىڭ ءشامانيزمىنىڭ دەڭگەيىندە قاراستىردى.  عالىمداردىڭ بۇل تۇجىرىمىن ءبىز قابىلداي المايمىز.  سەبەبى:

1. حۋننۋ، تۇرىك، موڭعول يمپەريالارىنىڭ يمپەريالىق يدەولوگياسىنىڭ التىن باعىناسى بولعان، سول ۇلى يمپەريالاردى ورناتقان، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە التىن ارقاۋ بولعان كونە دىنمەن بۇگىنگى ءسىبىر حالىقتارىنىڭ ءشامانيزىمىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي اسا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. ءسىبىر حالىقتارىنىڭ ءشامانيزمى يمپەريا ورناتقان يدەولوگيا بولۋشى كونە ءدىننىڭ ابدەن ۇمتىلىپ، جويىلىپ ءبىتىپ، سودان قالعان جەكەلەگەن قالدىقتارى (رەليكت) عانا.
2. جوعارىداعى زەرتتەۋشىلەر ەجەلگى حۋننۋ، بايىرعى تۇرىك، ورتا عاسىرلىق موڭعول يمپەرياسىنىڭ ۇستانعان ءدىنىن ارنايى قالىپتاسقان جۇيەسى (سيستەما) بار ەكەنىن قاراستىرماعان.

مىنە، وسى ەكى سەبەپتەن بولىپ بايىرعى ەۋرازيا كوشپەلى حالىقتارىنىڭ ءدىني ۇستانىمىن نانىم-سەنىم دەپ قاراستىرعان.

جوعارىداعى زەرتتەۋشىلەر اراسىندا نەمىستىڭ اتاقتى عالىمى گ.دورفەر عانا اتالىق ءسوز ايتقان.  ول، بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنى، ءدىن دارەجەسىنە كوتەرىلگەنىن باسا ايتا وتىرىپ، بۇل ءدىن مونوتەيزمگە ء(بىر قۇدايلىققا) جاقىن دەگەن تۇجىرىم جاساعان.  گ.دورفەر بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنىن «تاڭىرلىك» (تەنگريزم) دەپ اتاي وتىرىپ: «... بۇل ءدىن دامۋ تاريحىندا ءۇش كەزەڭدى  باسىنان وتكىزگەن بولۋى ابدەن مۇمكىن.  ولار: توتەمدىك، شاماندىق جانە sit venia verbo تاڭىرشىلدىك»،-دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن (6,580).  ءبىز بەلگىلى دە بەلدى عالىمنىڭ بۇل تۇجىرىمىن قولداي وتىرىپ، ارى قاراي بايىتۋدى ماقسات تۇتتىق. ءدىننىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى نەمەسە ترانستسەندەنتتى فيلوسوفيالىق باستاۋى نە؟ ولار:

1. قۇداي كوكتە دە، جەردە ەمەس
2. قۇداي تۋمايدى، تۋعان جوق، ءارى بولمىسى جوق
3. ول دۇنيە، بۇل دۇنيە بولۋ كەرەك
4. پەيىش، توزاق بار
5. اقىر زامان بولۋ كەرەك
6. ءدىن بۇكىل ەتنوستىڭ، حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنەن ورىن الىپ، ءومىر ءسۇرۋ ەتيكاسىنا سىڭىسكەن بولۋ كەرەك.
7. بولمىستىڭ پايدا بولۋى، ءوسىپ دامۋى، وزگەرىپ قۇبىلۋى ۇستانىپ وتىرعان ءدىني دۇنيەتانىممەن (فيلوسوفيا) ولشەنۋ.
8. عيبادات ەتەتىن ورىن بولۋ شارت

مىنە وسى 8 كورىنىستى (كريتەري) بويىنا سىڭىرگەن ءدىن، ءدىن دارەجەسىنە كوتەرىلەدى.  الەمنىڭ قازىرگى تۇتىنىپ وتىرعان بۋدديزم، يۋدەي، حريستيان  (جانە كوتوليك), يسلام سياقتى كلاسسيكالىق دىندەردىڭ نەگىزگى كريتەرى وسىلار.

ولاي بولسا،جوعارىداعى كورسەتكىش بويىنشا بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنىن  سارالاپ، سالماقتاپ كورەلىك.

1. بايىرعى تۇرىكتەردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ءتاڭىر (teŋri) جەردە ەمەس كوكتە ول كوزگە كورىنبەيدى. م: Űze kök teŋri (جوعارىدا كوكتە ءتاڭىرى) (كت ءى.1)
2. ءتاڭىر جالعىز (teŋir teg) جاراتۋشى.  ول جارالمايدى، تۋمايدى(كت ءىV.1), ءتاڭىردىڭ بالاماسى جوق، شەكسىزدىك.
3. بۇل دۇنيە تىرشىلىك-تىرلىك. ول دۇنيەگە ادامنىڭ جانى ۇشىپ كەتەدى.  جان جوعالمايدى.  م: Kűl-tegin qoj jylqa [toquzynčy aj] jiti jigirmike učdy (كۇلتەگىن قوي جىلى توعىزىنشى ايدىڭ ون جەتىسى كۇنى ۇشتى) (كت. ءىى.14)(10,170) بۇل سويلەمدە كۇلتەگىننىڭ جانى ۇشىپ كەتكەنىن ءسوز ەتىپ وتىر.  ال، مۇردە جەردە قالادى.
4. ۇشقان جان جوعالمايدى. ول دۇنيەدە نە جاقسىلىق، نە قيىنشىلىق كورەدى.  ولاي بولسا توزاق، پەيىش ماسەلەسىن بۇندا قابات ءسوز ەتە بىلگەن.
5. ءتاڭىر مەن جەر كيەسىنە ۇشىراعاندا اقىر زامان بولادى. ادامزات، اعايىن تۋىس ءوز ارا ارپالىسادى.  م: Teŋri jer bulγaqyn űcűn ء(تاڭىر مەن جەر كيەسىنە ۇشىراعانى ءۇشىن) (كت. ءىى. 4) (10. 177) دەگەن سويلەمدەر بۇعان دالەل بولا الادى.
6. بايىرعى تۇرىك ماتىندەرىندە جاراتۋشى-ءبىر ءتاڭىردىڭ كورسەتۋىمەن ءار ءبىر جاندى، جانسىز بولمىس ءومىر سۇرەدى دەگەن تۇسىنىكتە بولعان. ونى ەكى نەگىز ءۇش ءداۋىر (ەكى jyltyz űč öd) دەپ اتاعان.  بۇل بايىرعى تۇرىكتەردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزگى فيلوسوفياسى(5. 217-228)
7. بايىرعى تۇرىكتەردىڭ «ەكى نەگىزدىك» دۇنيە تانىمىن تۇرىك الەمنىڭ بارلىق بولمىس ءبىتىمىن جۇپتىق جۇيەگە سىيدىرادى. وندا:

• مەملەكەتتىك جۇيەدە: تاردۋش، تولەس (وڭ، سول قانات);
• باسقارۋ جۇيەسىندە: يابعۋ، شاد.
• قوعامدىق يەرارحيادا: اتالىق، انالىق، اۋلەت (حانداس، سۇيەكتاس)
• مۋزىكادا: قوس ىشەك;
• سۋرەتتە: اتالىق، انالىق سيمۆول;
• تىلدە جانە گرافيكادا: داۋىستى دىبىستىڭ سينگورمانيزمى جانە داۋىسسىز دىبىستىڭ كونسونونتيزمى;
• فيلوسوفيالىق دۇنيە تانىمدا: امال مەن بىلىك. ت.ت.س.س. ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى بولمىس پەن قۇبىلىستى وسى «ەكى نەگىزگە» ونىڭ امال مەن بىلىك جۇيەسىنە نەگىزدەگەن (10. 89-91)

8. گ. دورفەردىڭ تۇجىرىمداعانىنداي توتەمدىك، شامانيزىمدىك كەزەڭىندە ۇڭگىرگە، كيەلى تاۋعا ءتاۋ ەتىپ عيبادات جاساسا، كوك تۇرىك يمپەرياسى ورناعاننان كەيىن ۇلى ادامدارىنا ارناپ تۇرعىزعان شىركەۋگە (بارىققا) بارىپ ءتاۋ ەتەتىن بولعان.  ول بارىقتا ادامنىڭ سۇيەگىن ورىنالاستىرمايدى.  قويىلمايدى.  ونداي بارىق (شىركەۋ) ورنى موڭعول جەرىندە جۇزدەپ سانالادى.  مىسالى كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، تۇي ۇقىق، كۇللى-چور ت.ت.س.س. كيەلى كەشەندەر بايىرعى تۇرىكتەردىڭ تاۋەتىپ، عيبادات جاسايتىن ورىندارى. (10, 48-51; 294-321).  حۋننۋلار بارىق (حرام) تۇرعىزىپ تاۋەتىپ، عيبادات جاسايتىنى تۋرالى مالىمەت قىتاي دەرەكتەرىندە ساقتالعان.

وسىلايشا، ترانستسەندەنتتىك تانىمدىق باستاۋلار بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ۇستانعان ءدىنى، سول ءداۋىردىڭ وزىندە ءدىن دارەجەسىنە كوتەرىلگەنىن دالەلدەيدى.

كوشپەلىلەردىڭ رۋحاني بايلىعى بولعان ءدىنى، تۇسىنىگى بۇكىل حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنە، ءداستۇر-سالتىنا، جادىنا، حانىنا وشپەستەي بوپ سىڭگەندىكتەن ەجەلگى جانە بايىرعى كوشپەلىلەر ءبىر يدەولوگيانى ۇستانىپ، جۇمىلعان جۇدىرىقتاي توپتاسا بىلگەن.

يدەولوگيانىڭ ۇيىتقىسى جاراتۋشى - ءبىر ءتاڭىر.  ءتاڭىر كيەسىنە قالۋ، ءتاڭىردىڭ قاھارىنا ۇشىراۋ ادامزاتتى اقىرزامانعا اپارادى.  ءتاڭىردىڭ جەردەگى وكىلى-قاعان.  قاعان «ءتاڭىر ءبىر، ءتاڭىر جاراتقان» (كت. ءىىى.1).  تاڭىردىڭ - جاراتۋشىنىڭ قولداۋىمەن ۇلى قاعان ماڭگىلىك ەل ورناتۋشى. ماڭگىلىك ەل-ورتالىقتانعان ءتور (بيلىك).  ءبىر ورتالىقتان، قۇدىرەتى كۇشتى ءتاڭىرىسىنىڭ بۇيرىعىمەن بيلىكتىڭ ء(توردىڭ) تىزگىنىن قولعا ۇستاپ بۇكىل بۇقارا حالىقتى جاقسىلىققا جەتەلەۋشى –قاعان.  قاعانعا قارسى كەلۋ ءتاڭىردىڭ ىسىنە قارسى كەلۋ.  مىنە بۇل جاعىنان الىپ قاراساق بايىرعى تۇرىك ءدىنى،ورتالىق بيلىككە، وكىمەتكە قىزمەت ەتەتىن ءدىن.  ورتالىق بيلىكتىڭ ەڭ نەگىزگى يدەولوگياسى.  بۇل جاعىنان ەجەلگى قىتايلىقتاردىڭ كونفۋتسي (كۇنزى) ىلىمىمەن ۇشتاسادى.

تۇرىكتەردىڭ تاڭىرلىك ءدىنى قاقىندا و.  سۇلەيمەنوۆ: «حريستيان قۇدايى پايدا بولاردان بۇرىنعى 4-مىڭجىلدىقتا فيلوسوفيالىق ءىلىم رەتىندە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن، سەميت جانە ءۇندى-يران دىندەرىنىڭ اناسى بولعان، ەجەلگى مىسىردىڭ ءدىني جورالارىنا ەلەۋلى ىقپال ەتكەن جەر بەتىندەگى ەڭ ەسكى ءدىن-ءتاڭىر ءدىنى ءوز زەرتتەۋشىلەرىن كۇتكەنىنە كوپ ۋاقىت بولدى.  ونىڭ تەولوگتارعا دا، «ءبىلىم» قوعامدىعى اتەيستەرگە دە بەرەرى مول» (22.271),-دەپ اتى شۋلى ايگىلى «از ي يا» كىتابىندا جازعان ەدى.  بۇل، ءتاڭىر ءدىننىڭ تىم كونەلىگىن سەزىنە مويىنداي باستاۋدىڭ باسى ەدى.

ءتاڭىر ءدىننىڭ كونەلىگىن مويىنداۋمەن بىرگە ونىڭ كونەلىگىن بولجامداۋعا بولاتىنداي دەرەك قازىرگى كەزدە عىلىم قورىنىڭ قولدانىسىنا كىرىپ كەلدى.

كىندىك ازيادان امەريكا كونتينەنتىنە قونىس اۋدارعان ۇندىستەردىڭ دۇنيەتانىمى مەن بايىرعى تۇرىكتەردىڭ دۇنيەتانىمى تىم جاقىن. ۇندىستەر دە تۇرىكتەرمەن بىردەي تاڭىرگە تابىنىپ، وزدەرنىڭ دۇنيەتانىمىن اتالىق، انالىق باستاۋدان باستاپ، عيباداتحاناسىن تۇرعىزىپ، سونى اينالا ءجۇرىپ تاۋەتەتىن كورىنەدى.

ونىمەن قاتار تىلدەرىندەگى گەنەتيكاسىنداعى ۇقساستىق بايىرعى تۇرىكتەر مەن ۇندىستەردىڭ ءبىر تەكتىلىگىن عىلىمدا دالەلدەپ بەردى.  رەسەي عا-سى قيىر شىعىس ءبولىمىنىڭ سولتۇستىك بيولوگيالىق پروبلەمالارى ينستيتۋتىنىڭ (ماگادان) عالىمدارى م.ۆ.دەرەنكو مەن ب.ا.ماليارچۋكتىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى وسى ورايدا جاڭا دەرەكتەر ۇسىنىپ وتىر.  ولار امەريكاداعى ۇندىستەر مەن ازيا تۇرعىندارىنىڭ مولەكۋليارلىق – گەنەتيكالىق قۇرامىن مت دنك (ميتحوندرالدى-دەزوكسيريبوننۋكلەين قىشقىل) مولەكۋلاسىن زەرتتەۋ ارقىلى امەريكالىق ۇندىستەردىڭ گەنەفوندىندا كەزدەسەتىن مت دنك-نىڭ ا، ۆ، س، د، دەپ اتالاتىن ءتورت ءتۇرى دە التاي اۋماعىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى – تىبا، التاي، شور ىسپەتتى تۇرىك تەكتى حالىقتارىندا كەڭ كولەمدە ۇشىراسقانىن دالەلەدەپ شىقتى.  ال، موڭعول، تيبەت، قىتاي تەكتى حالىقتاردا بۇل بولشەكتەردىڭ ا، س، د، تۇرلەرى عانا كەزدەسىپ، ۆ ءتۇرى مۇلدە ۇشىراسپايتىنىن انىقتاعان  (25. 9)

ۇندىستەردىڭ العاشقى لەگى امەريكا ماتەريگىنە ب.ز.د. 30-12 مىڭجىلدىقتار ارالىعىندا كەتكەن.  ويتسە، تاڭىرلىك ءدىن ەۋرازيا دالالىق ايماعىن مەكەندەگەن تۇرىك، موڭعول حالىقتارىنىڭ اراسىنا ۇندىستەر امەريكاعا قونىس اۋدارماي تۇرعان داۋىردە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەندىگىن پاش ەتەدى.  ولاي بولسا، تاڭىرلىك ءدىننىڭ پايدا بولۋى بەرى ايتساق 12 000 جىل، ارى ايتساق 30 - 40 000 جىلدان اسىپ تۇسەدى ەكەن.  تاڭىرشىلدىك الەمدەگى مونوتەيستىك ء(بىر قۇدايىلىق) ەڭ العاشقى ءدىن.

ەۋرازيا الىپ قۇرلىعىنىڭ شىعىسى حيانعان جوتاسىنان باتىسى كاۆكازعا دەيىنگى دالالىق ايماقتى ونداعان مىڭجىلدار بويى مەكەندەگەن كوشپەلىلەر ءبىر قۇدايىلىق ءدىندى تۇتىنىپ وتىرعان زاماندا، وتىرىقشى كورشىلەرى قىتايلار، ۇندىلەر، پارسىلار، سلاۆياندار مىڭ قۇدايىلىق ءدىن تۇتىنىپ وتىردى.  وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ءار ءبىر قالاشىعى مەن قالاسىندا، سەلولارىندا ءار قايسىسى جەكە-جەكە قۇداي جاساپ الىپ، ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ قۇدايلارىن قابىلداماي جاق-جاق بوپ قىرىلىسىپ جاتتى.

دەمەك، ءبىر قۇدايلى-كوشپەلىلەر مەن كورشىلەس وتىرعان وتىرقشى حالىقتار اراسىندا ءبىر دەڭگەيدە كەلىسىپ العانداي ءبىر قۇدايىلىق دىندەر پايدا بولا باستايدى.  ولار: بۋدديزم ب.ز.ب. ءVى-V عع-دا، يۋدا ب.ز.ب. VII-VI عع-دا  كونفۋتسيشىلدىك (كۇنزى) ب.ز.ب.551-479 جج-دا، داوتسيزم ب.ز.ب. VI-V عع-دا، حريستيان ب.ز.ب. ءىىى-ءى عع-دا، يسلام ب.ز. I-V عع-دا ومىرگە كەلدى.  بۇلاردىڭ بارلىعى دا كوشپەلىلەردىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك جاعىندا شەكارالاس، كورشى ايماقتاردا پايدا بولعان دىندەر.  جاپپاي ءبىر دەڭگەيدە بۇلايشا وزگەرۋى، بارلىعى ءبىر دەڭگەيدە ءبىر قۇدايلىق ءدىن قابىلداۋى كوشپەلىلەردىڭ ءتاڭىر ءدىننىڭ اسەرى ەمەس پە ەكەن؟ اسەرى دەيتىنىمىز جوعارداعى كلاسسيكالىق دىندەر ءتاڭىر دىنشىلدەردىڭ تابىنۋ جورا-جوسىنىن ءسال، ءسال عانا وزگەرتىپ الۋى.  ءتاڭىر دىنشىلدەردىڭ ەكى قولىن العا قۇلاشتاپ  جىبەرىپ قوس الاقانىن توسىپ تىلەك تىلەسە، بۋدديستەر العا سوزىلعان قوس الاقاندى قوسىپ ماڭدايىنا تيگىزىپ تاعزىم ەتە تىلەك تىلەيدى.  ال، يسلام دىنشىلدەرى العا سوزىلعان قوس قولدىڭ الاقاندى قوس الاقاندى ماڭدايعا جاقىنداتا الىپ كەلىپ، تىلەك تىلەپ، باتا جاساپ بولعان سوڭ بەتىن سيپايدى.  سودان كەيىن جاراتۋشىنىڭ ورنى، ونىڭ تۋمايتىندىعى، ول دۇنيە مەن بۇل دۇنيە، پەيىش پەن توزاق، اقىرزامان تۋرالى تۇسىنىكتەردىڭ بارلىعى ەڭ ەجەلگى كونە ءدىن تاڭىرشىلدىكتىڭ اسەرى ەمەس پە ەكەن؟

تاڭىرشىلدىك اتاۋى قاقىندا ءوز پىكىرىمىزدى بىلدىرە كەتەلىك.

بايىرعى تۇرىك، موڭعول، تۇنگۇس-مانجۋر حالىقتارىنىڭ بىردە-بىرەۋىندە ءتاڭىر ءدىنى، تاڭىرشىلدىك دەگەن اتاۋ جازباشادا دا اۋىزشا دا ساقتالماعان.  بۇل اتاۋدى ەۋروپا عالىمدارى العاش شىعارىپ كەلدى.  تاڭىرگە سىيىنىپ، ءتاڭىردى قۇداي تۇتاندىعىن ەسكەرىپ ەۋروپا زەرتتەۋشىلەرى جاساندى تۇردە ەنگىزگەن اتاۋ.  ويتسە بايىرعى تۇرىك، موڭعولدار قالاي اتاعان.  جازباشا دەرەك بار ما؟

ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ماتىندەرىندە – بوگۇ قاعان    (bögű qaγan)           - (تۇي. 34). تۇي ۇقىق پەن بىرگە دالالىق سوعىستا بىرگە جۇرگەن ءدىن باسى.  بايىرعى تۇرىك، موڭعولداردا ۇلكەن سوعىس،  شابۋىلعا شىعاردا، قانداي ءبىر جاققا اتتانعاندا ءدىن باسىنا ايتىپ، كورسەتىپ، الدىن الا بولجاتىپ بارىپ قوزعالاتىن بولعان.  كوك تۇرىكتىڭ ءدىن باسى بوگۇ-قاعاننان (قاپاعان قاعان) باتاسىن الىپ، بولجايتىن بولعان.  ءدال وسى ىسپەتتى ءدىن باسشىلارىنىڭ ەسىمى بىزگە جەتتى.  بوگۇ-قاعان (تۇي.34 - 50), بوگۇ-حان  (تت. ءىى. ا 33), بوگە-بۋدراچ (مك ءىى 27); بوگە-ياۆعاچ (Q ۆ N. 396 6)

بايىرعى تۇرىك ماتىندەرىندە تاعى دا «bes sűŋűs sűŋűsdűkde Kűűli-čor anča bilge čab esi erti, alpy, bökesi erti » (بەس جولعى سوعىستا سوعىسقاندا وندا ، كۇللى-چور بىلىك يەسى، ءسوز يەسى بولدى.  ايبارى، بوكەسى بولدى) (ك4. 17. 4) (10.235).

-«buny jaratyγma böke tutam» (بۇنى جاراتۋشىما-بوكە[مە] ۇسىنامىن) (تەركىن).

ءىح-ءحى عاسىر ارالىعىندا  جازىلىپ ساقتالعان بايىرعى جادىگەرلەردە:

-Anta jeme Linxuanyŋ özentinen ök bögűn kelgin tuγmaqy- وندا تاعى لينحۋا گۇلىنەن بوگۇن [قايتا] تۋماق (Uig. ءىى. 44 33)

- Öntűn syŋarqy burxanlar ulusynta bögűler quvraγynta jaγmur jaγmys teg xua čeček jaγmysyn saqynmys kergek- ول دۇنيەدە بۋرحاندار ەلىندە، بوگۇلەر قۇبىرىعىندا (دىنشىلدەرگە) جاڭبىر جاۋعانداي بايشەشەك جاۋاتىنىن ويلاۋ كەرەك (تت. V. ا 107)

-Yduq bögű biliglig burxan- كيەلى بوگۇ بىلىكتى بۋرحان (Suv. 89 9)

-On kűčlűg bögű biliglig uγan arzylar- ون ەسە كۇشتى بوگۇ بىلىكتى پاراسات تىلەكتەر (SA26)

- bögű elig kűčlűg jaruq teŋri- بوگۇ ەلى (سەن) قۇدىرەتتى، نۇرلى ءتاڭىرىسىڭ (ماپ. ءىىى. 28 8)

-Bajat bergű edgű saŋa aj Bögű  بايلىق بەرسىن جاقسى, ەي بوگۇ (QBK. 189 7)

- Qajadf joryγly bu ymγa teke, Qutulmas seniŋden aj ersik Böge – تاستا جۇرگەن  بۇل ەشكىمنىڭ تەكەسى، سەنەن قۇتىلماس، ەي بوگە (QBN. 385 15)

مىنە بۇل مىسالدار بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىن باسىن بوگە، بوكە، بوگۇ دەپ اتايتىنىن، ءدىنىن دە بوگۇ دەپ ايتاتىنىنا كۋا بولامىز.  ويتسە، كوشپەلىلەر تاريحىن شەجىرەسىنە جازىپ قالدىرعان قىتايدىڭ كونە دەرەكرەتىندە قانداي سوزبەن جازىپ قالدىرعانىن الىپ كورەلىك.  «پوكلونيايۋششسيا دۋحام، ۆەرۋيۋت ۆ ۆولكوۆ (كيت. بۋكۆ. ۆۋ وزناچاەت ي ۆولحۆوۆ)» (4.231),-دەپ بەلگىلەگەن.  ويتسە قىتاي دەرەگەىندە دە «بوگۇ» دەگەن اتاۋمەن ساقتالعان ەكەن.  ءحىىى-ءحىV عاسىر مۇراسى كودەكس كۋمانيكستا «بوگۇ» دەگەن فورمامەن ساقتالعان (26.56).  موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە «بوگۇ»، قازىرگى موڭعول تىلىندە «ءبوو» دەگەن تۇرمەن ساقتالعان.

ويتسە بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ءدىنىنىڭ اتاۋى تاڭىرشىلدىك (تەنگريانستۆو) ەمەس «بوگۇ» دەگەن اتاۋ بولماق.

بايىرعى تۇرىك جادىگەرلەرىندە تاس ۇستىنداردا ءدىن باسىن «بوگۇ» دەپ اتاۋمەن قاتار «اتا» دەگەن اتاۋدى قاتار قولدانىپ كەلگەنىن دالەلدەيتىن دەرەك بار.

ءسۇدجين جازۋىندا «jaγlaqar qan Ata» = ياگلاكارحان- اتا (سۋدجي 2).

قازاق حالقىنىڭ جادىندا بۇل اتاۋلار قالاي ساقتالعانىن الىپ قارالىق.

«ساليحا سامەن» جىرىندا «توبە ءتاڭىر كوكشە اۋليە» دەگەن سويلەم بار.  موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە بۇل سويلەم «تەۆ تەنگەر كوكوچۇ بوگۇ» دەپ جازىلعان.  سول سويلەمنىڭ تۋرا اۋدارماسى «ساليحا سامەن» جىرىندا جوعارىداعىداي تۇردە ساقتالعان.  ويتسە بوگۇ، ءدىننىڭ ءدىن باسىلارىنىڭ اتاۋى قازاق ورتاسىندا «اۋليە» دەگەن ارابتان كىرگەن سوزبەن اۋىستىرىلىپتى.  ال، بايىرعى بوگۇ ءدىنىنىڭ ءدىن باسشىلارىن قازاق حالقىنىڭ ورتاسىندا ەل اۋزىندا بەكەت اتا، بايدىبەك اتا، ۇزىن اتا، قوڭىر اۋليە، ت.ت سول سياتى اتاۋلارمەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ جادىندا ساقتالدى.

كورىپ وتىرسىزدار، وسىدان 30-40 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان، تۇرىك ەتنوسىنىڭ ونداعان مىڭجىلدىقتار بويى تۇتىنعان ءتول مۇراسى رۋحاني قازىناسى بوگۇ (تاڭىرشىلدىك) ءدىنىنىڭ اتاۋى 21 عاسىرعا قانداي وزگەرىسپەن جەتكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.  دۋاليستىك دۇنيەتانىمدى ارقاۋ ەتكەن، ەجەلگى بوگۇ (تاڭىرلىك) ءدىننىڭ بۇكىل ءبۇتىن جۇيەسىن قالىپقا كەلتىرىپ، ونىڭ ۋاعىز ءىلىمىن جاڭعىرتۋ، ت.ت.س.س. ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ تۇرىك الەمىن سارالاپ ساراپتاۋشى عالىمداردىڭ الدىندا تۇرعان جاۋاپتى دا، ابىرويلى ءىستىڭ ءبىرى. بوگۇ ءدىنى ءوزىنىڭ جاناشىرىن كۇتىپ تۇر.

 

ادەبيەتتەر

1. ابريمزون س. م. كيرگيزى ي يح ەتنوگەنەتيچەسكيە ي يستوريكو-كۋلتۋرنىە سۆيازي. ل.، 1971.
2. انوحين ا. ۆ. ماتەريالى پو شامانستۆۋ ۋ التايتسەۆ. // سبورنيك مۋزەيا انتروپولوگي ي ەتنوگرافي. ل، 1924.  ت.  4.2. س.1-16.
3. الەكسەەۆ ن. ا. تراديتسيوننىە رەليگيوزنىە ۆەروۆانيا ياكۋتوۆ ۆ ءحىح-ۆ ناچالە ححۆ. نوۆوسيبيرسك، 1975.
4. بيچۋرين ن. يا. سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا.  ت. ءى. م-ل. 1950.
5. دميتريەۆا ل. ۆ. حۋاستۋانيفت (ۆۆەدەنيە، تەكست، پەرەۆود). // تيۋركولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا.  م-ل; 1963. س. 217-228.
6. Doerfer G.Tűrkishe und mongolische Elemente in Neupersish Bd. I-III. Wiesbaden. 1965.
7. دىرەنكوۆا ن.پ. ۋماي ۆ كۋلتە تۋرەتسكيح پلەمەن. // «كۋلتۋرا ي پيسمەننوست ۆوستوكا». ءىىى.  باكۋ 1928.  س. 120-148.
8. كلياشتورنىي س.گ. ميفولوگيچەسكيە سيۋجەتى ۆ درەۆنەتيۋركسكيح پامياتنيكاح. // تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك.  م. 1981.س.117-138.
9. مايناگاشەۆ س.د. جەرتۆوپرينوشەنيە نەبۋ ۋ بەلتيروۆ.  // سبورنيك مۋزەيا انتروپولوگي ي ەتنوگرافي. ت ءىىى. پگ. 1961.
10. سارتقوجاۇلى ق. ورحون مۇرالارى. استانا 2003.
11. Maillard M. Les religions de saut occidentalەs. // L̀Asie Centrale Histoire et sivilisation. P, 1977.
12. Pelliot P. Neuf notes sur des questions ďAsie Centrale. // TP. Vol. 26. 1926. pp.212-216.
13. پوتوپوۆ ل.پ. ۋماي-بوجەستۆو درەۆنيح تيۋركوۆ ۆ سۆەتە ەتنوگرافيچەسكيح داننىح. // تس-1972. م1973. س.265-286.
14. پۇرەۆ و. مونگول بووگي شاشين. ۋلاانبااتار.
15. Roux J.-P.  Ľ̀oriqine céleste de La souveraineté dans les inscriptions paléo-turques de Mongolie et de Sibérie. // Studies in the History of Religions. Leyde, 19596 pp. 231-241.
16. Roux J.-P. La religion des Turcs de ĽOrkhon des VII et VIII siécles. // Revue de Ľhistoire des religions (RHR). P. 1962, t. 161,.№ pp.1-24. .№2, pp.199-231.
17. Roux J.-P.Tängri. Essai sur le Ciel-Dieu des peoples altaïques. // RHR. P. 1956, T.149, №1,pp.49-82,.№2, 197-237. T. 150. p.1957,.№1, pp. 27-54,.№2, pp.173-212.
18. Roux J.-P. Notes additionneles á Tängri, Le Ciel-Dieu des peoples altaïques. // RHR. P. 1958, t. 154. .№1.
19. سانجاەۆ گ.د. دارحاتى.  ل.
20. ستەبلەۆا ي.ۆ. رەكونسترۋكتسي درەۆنەتيۋركسكوي رەليگيوزنو-ميفولوگيچەسكوي سيستەمى.  // تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك.    م.  1972.  س.  217-226.
21. سنەسارەۆ گ.پ. رەليكتى دومۋسۋلمانسكيح ۆەروۆاني ي وبريادوۆ ۋزبەكوۆ حورەزما. م.
22. سۇلەيمەنوۆ و. ازي يا. ا-ا، 1975.
23. تولەۋباەۆ ا.ت. رەليكتى دويسلامسكيح ۆەروۆاني ۆ سەمەينوي وبريادنوستي كازاحوۆ. ا-ا. ،1991.
24. ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ت. ءىى.  ا-ا، 1984.
25. بەيسەنباەۆ ج. ارعى تۇرىك تىلدەرى پولەليت ءداۋىرىنىڭ پەرزەنتى.// انا ءتىلى گازەتى.  2004 .№ 26. ب.9.
26. قۇرىشجانوۆ ءا.ق، جۇبانوۆ ا.ق. بەلبوتاەۆ ا.ب. قۇمانشا – قازاقشا جيىلىك سوزدىك. ا-ا، 1978.
27. تاڭجارىق ج. شىعارمالار.  ا، 1994.  ب. 234-245.

 

قىسقارعان اتاۋلار

 

كت – كۇلتەگىن ءماتىنى

بك – بىلگە قاعان ءماتىنى

كچ – كۇللى-چور ءماتىنى

تۇي – تۇي – ۇقىق ءماتىنى

ماn ءىىى – مانيحەي  فراگمەنتەرى (Chotscho III)

مك – ماحمۋد قاشقاري سوزدىگى

QBH – قۇتادعۋ بىلىك (گەرات ۆاريانتى)

QBK – قۇتادعۋ بىلىك (كاير ۆاريانتى)

QBN – قۇتادعۋ بىلىك (نامانگان ۆاريانتى)

Sud – Suvarnaprabhāsa (التىن ساۋلە)

تت.  ءىى – Türkische Turfan – Texte II.

V - Türkische Turfan – Texte V.

Uig II – Uigurica II

“The Qazaq Times”