Foto: wikimedia.org

Ejelgi Moñğol tilindegi “şonoçino”, yağni qasqır degen sözge qıtayşa qwrmettilik sipatın bildiretin “a” dıbısı qosılıp jasalğan termin delinedi. Demek, aşina sözi qasietti böri mänin beredi. Bwl olardıñ öz tekterin qasqır qanşığı asırağan hanzada wrpağına telitin añızğa baylanıstıruğa negiz bolğan.

Qıtay derekteri boyınşa, “bes jüz üyli Aşina” taypası Soltüstik Qıtaydağı Şen'si aymağınıñ batıs böligin mekendegen. Bwl jerdi 4 ğasırda ğwndar men sänbiler jaulap aldı. Aşinalar sol kezde ğwn ämiri Mugan'nıñ qol astında bolğan. 439 jılı tobastar ğwndardı jeñip, olardıñ ieligin Vey patşalığına qosqannan keyin bes jüz üyli Aşinalar jujandarğa qaşıp barıp, Altay taularınıñ Oñtüstik betin qonıstanğan, söytip jujandarğa temir öndire bastaydı. Osı temir öndirisiniñ arqasında olar jauınger qauımğa aynalıp, “nayzanıñ wşı, qılıştıñ jüzimen” 545 jılı alğaşqı Türik qağandığın qwrdı. Bwl qağandıqtı Aşinalar mwragerlik jolımen aymaq-aymaqqa bölip basqardı.

Aşina qağandarın qıtaylıqtar “tu-kyu” dep atadı. Bwl “türkit”, yağni “t” köptik jalğauı jalğanğan “türik” degen söz ekeni däleldengen. Jalpı bwl kezeñdegi türki jwrtın qıtay derekteri ğwndardıñ wrpağı dep körsetedi. Olar birtwtas äskeri qauım sipatında boldı. Aşinalar basqarğan Türik qağandığı (türkitter) birte-birte wlı patşalıqqa aynalıp, 658 jılğa deyin, yağni jüz jıldan astam uaqıt ömir sürdi. Türik qağandığı kezindegi batıs jäne şığıs böliktegi türik qauımına bilik jürgizuşilerdiñ atı-jöni tügeldey Aşina ataladı. Olardıñ arasında qıtaydıñ Suy, Tañ patşalıqtarına barıp bağınğandarı ğana özderiniñ attarın özgertuge mäjbür bolğan.

Batıs türik qağandığı ıdırağannan keyin Soltüstik Kavkazdıñ şığıs böliginde jäne Edil boyında bilik qwrğan hazarlardıñ bileuşi tobı da Aşina atauın paydalandı. Türkiler bayrağında böri beynesi boldı. “Börili bayraq” türki jwrtında bizdiñ uaqıtımızğa deyin ata-baba ruhı sekildi jelep-jebeuşi küş retinde tanılıp, qasiettelip keldi. Mwnı Süyinbaydıñ:

“Börili bayraq astında,
Bögelip körgen jan emen.
Böridey jortıp ketkende,
Bölinip qalğan jan emen.
Börili nayza wstasa,
Tüyremey ketken jan emen,
Börili bayraq qwlasa,
Küyremey ketken jan emen...
Böri bası — wranım,
Börili meniñ bayrağım.
Börili bayraq köterse,
Qozıp keter qaydağım” degen jır joldarı anıq däleldeydi.

Köne türikterdi moñğol tektes etnostar čïnuw-a > čïnu > čon > çono (böri, qasqır) dep atağan. Ačï+de — onıñ köptik toptamalau mağınanı bildiretin twlğası (böriler, qasqırlar degen mände). Qıtaylıqtardıñ moñğol tektesterden üyrenip atağanı osı — Ačïnu, Ačïde bolsa kerek. Bwl ataular türik bitiktastar men eskertkişterinde jäne de eşbir köne türik mätinderinde kezdespeydi.

Batıs Türik qağanatı. Foto: wikimedia.org
Al mwnı YU.A.Zuev, Q.Sartqoja jäne t.b. ğalımdar hotan-saq tilinde assejna- «kök», aşide — orta parsı tilinde azdahak-"aydahar" degen mağına bildiredi, sol sözderden tuındağan dep zoroastrizmge telip qarastıradı.
Material wikimedia-dan alındı.

“The Qazaq Times”