قىتاي باسشىسى ماقساتىن جۇزەگە اسىرا الا ما؟

قىتاي باسشىسى شەكسىز بيلىك قۇرۋعا تالپىنىس جاساپ كەلە جاتىر. بىرنەشە ون جىلدان بەرى قىتاي باسشىلارى بەس جىلدان ەكى كەزەك ەل بيلەپ، كونستيتۋتسياداعى بيلىك تەڭدىگىن ساقتاپ كەلگەن. بۇل رەت ەندى داعدى بۇزىلۋى مۇمكىن. بەيجىڭدە بۇگىن باستاپ اشىلعان حالىق قۇرىلتايىندا (ۇلتتىق حالىق كونگرەسى) قحر توراعاسىنىڭ وكىلەتتى مەرزىمىن ۇزارتۋ جوباسى قابىلدانادى دەپ كۇتىلۋدە. دەگەنمەن، بۇل ۇسىنىس شىنايى داۋىسقا سالىناتىن بولسا، 3 مىڭنان استام دەلەگات تولىقتاي قولداۋ كورسەتۋى دە ەكى تالاي. سەبەبى، قحر قۇرىلعان العاشقى جىلداردا شەكىسىز مەرزىمدە بيلىك جۇرگىزگەن ماۋ زىدوڭ (ماو تسزەدون/Mao Zedong) داۋىرىندەگى قورقىنىش قىتاي قوعامىنان ءالى سەيىلمەدى.

شي جينپيڭ وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى دىڭ شياۋپيڭ (دەن سياوپين/Deng Xiaoping) قۇرعان ۇجىمدىق باسشىلىق جۇيەسىن بىرتىندەپ ىدىراتتى. 1982 جىلى قىتاي رەفورماتورى دىڭ شياۋپيڭ قحر توراعاسىنىڭ وكىلەتتىلىگىن ەكى كەزەكتەن اسىرماۋ تۋرالى ەرەجەنى ەنگىزىپ، ۇكىمەت پەن پارتيا اراسىنداعى فۋنكتسيالاردى ناقتى اجىراتقان. بۇل رەفورمالارى ماۋ زىدوڭ داۋىرىندەگى بيلىكتىڭ ءبىر جەرگە شوعىرلانۋىنان تۋعان قاتەللىكتەردى بولدىرماۋ ءۇشىن جاسالعان ەدى.

2012 جىلى شي جينپيڭ قحر ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ تاعايىندالعاننان كەيىن جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى جاريالادى جانە ەكونوميكالىق ساياساتتى ءوز قولىنا الدى. بۇل ءداستۇر بويىنشا قحر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ مىندەتى بولعان. بۇعان قوسا بۇرىنعىلارمەن سالىستىرعاندا ەڭ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان كۇرەستى جۇرگىزدى. وعان پارا الۋشى، پارا بەرۋشى شەنەۋنىكتەردەن تارتىپ، قابىلەتسىز دەپ تابىلعان شەنەۋنىكتەر دە ءىلىندى.

شي ءجينپيڭنىڭ ۇزاق مەرزىم ەل بيلەۋ نيەتىنىڭ بار ەكەنى بىلتىر قازان ايىندا بولعان قكپ-نىڭ قۇرىلتايىندا بەلگىلى بولعان. سول كەزدە ول ءداستۇر بويىنشا مۇراگەرلەر ءتىزىمىن كورسەتۋى كەرەك ەدى. بىراق، شي جينپيڭ مۇراگەرىن تانىستىرمادى.

امەريكالىق WSJ باسىلىمىنىڭ حابارلاۋىنشا، كاليفورنياداعى Claremont McKenna College كوللەدجىنىڭ پروفەسسورى پەي مينشين (Pei Minxin) بۇل تۋرالى: «قحر توراعاسىنىڭ وكىلەتتى مەرزىمىنە شەكتەۋدى الىپ تاستاۋ، جالپى دىڭ شياۋپيڭ قۇرعان ساياسي جۇيەنىڭ ءۇردىسىن توقتاتۋمەن بىردەي»، – دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن.

كەزەكتى ءوتىپ جاتقان قىتاي حالىقتىق كونگرەسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ لاۋازىمدىلارىن تاعايىنداۋ تۋراسىندا شەشىم شىعارۋ جانە شي جينپيڭنىڭ ساياسي وداقتاستارىن لاۋازىمعا تاعايىنداۋدى بەكىتۋ. بۇعان قوسا تاعى ءبىر قۇزىرلى ورىن قۇرىلىپ، ونىڭ اتىن «جەمقورلىققا قارسى اگەنتتىك» دەپ اتاماق. بۇل اگەنتتىك بارلىق دارەجەدەگى ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىن باقىلاۋعا قابلەتتى. ونىڭ مۇشەلەرى قالايدا شي ءجينپيڭنىڭ سەنىمدى ادامدارىنان قۇرالاتىنى انىق.

كەيبىر شەتەلدىك ساياساتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، شي جينپيڭ ءبىرتۇتاس جۇيەنى نىعايتۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق وزگەرىس ەنگىزىپ، ءوزىنىڭ زاڭدىق ۇستەمدىگىن نىعايتا الادى. سول ارقىلى ول جەمقور شەنەۋنىكتەردى جانە باسقا قىلمىسكەرلەردى جازالاۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ جاقسى جاساعان ءيميدجىن كۇشەيتە تۇسەدى. Yale Law School ينستيتۋتىنداعى قىتايدىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن زەرتتەيتىن دوتسەنت تاي سۋ جان: «شي جينپيڭ جونىنەن الىپ ايتقاندا، كونستيتۋتسيا ونىڭ زاڭدىق نەگىزىن نىعايتۋشى قۇرال»، – دەپ قارايدى.

شەنەۋنىكتەرگە بۇرىنعىداي ەمەس ساياسي كوزقاراستارىن ورتاعا سالۋعا، ۇقك-نىڭ قىزمەتىنە سىن ايتۋعا ەرىك بەرىلگەنىمەن، الداعى ۋاقىتتا شي ءجينپيڭنىڭ كومانداسىنا سىن ايتۋعا باتىلدىق ەتە المايدى. سەبەبى، كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىنا قوسا، «جەمقورلىققا قارسى كۇرەس اگەنتتىگى» دەپ اتالاتىن قۇزىرەتتى ورگانى بار.

بولجام بويىنشا، كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزۋگە بەيجىڭگە جينالعان دەلەگاتتاردىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى كەلىسىم بەرەدى دەلىنەدى. قىتايدىڭ وسىدان بۇرىنعى كونستيتۋتسيالىق وزگەرىسى 2004 جىلى بولدى. سول كەزدە قۇرىلتاي وكىلدەرىنەن 2890 ادام ماقۇلدىق بەرىپ، تەك 10 ادام قارسى داۋىس بەردى جانە 17 ادام قالىس قالدى. قىتاي تاريحىندا ۇلتتىق كونگرەسس وكىلدەرى قكپ-نىڭ ۇسىنىسىن قابىلداماي تاستاعان كەزى جوق. وسىنىڭ ءوزى قىتاي باسشىسى دەگەنىنە جەتەدى دەگەندى بىلدىرەدى.

“The Qazaq Times”