قىتاي ۇكىمەتىنىڭ لاۋازىمدىلارى. فوتو: NDTV.com.

قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى (قكپ) ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىس ەنگىزۋدى ۇسىنىپ، قازىرگى قىتاي باسشىسى شي ءجينپيڭنىڭ ماڭگىلىك بيلىك قۇرۋىنا جول اشتى. قكپ-نىڭ اتالعان شەشىمىن جەكسەنبى كۇنى قىتايلىق رەسمي باق كوزدەرى مالىمدەدى. وندا قحر باسشىسىنىڭ وكىلەتتى مەرزىمىنە كونستيتۋتسيالىق شەكتەۋلەردى الىپ تاستاۋ تۋرالى ايتىلعان. بۇل قىتايدىڭ ءبىر ادامنىڭ بيلىگىنە باعىنۋعا ءبىر قادام جاقىنداي تۇسكەنىن بىلدىرەدى.

قكپ-نىڭ بۇل قادامى 1976 جىلى ماۋ زىدوڭ (ماو تسزەدۋن) ولگەننەن كەيىن ورناتىلعان بيلىككە باقىلاۋ تەڭگەرىمىن بۇزاتىنى انىق. ءتىپتى بۇدان كەيىنگى بيلىك الماسۋلار كەزىندەگى ىشكى تارتىستى كۇشەيتىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. ەندى ءبىر اپتادان كەيىن وتەتىن حالىقتىق كونگرەسس (حالىق قۇرىلتايى) كەزىندە كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزۋ ۇسىنىسى جۇزەگە اسادى دەپ كۇتىلۋدە. 1976 جىلدان قازىرگە دەيىن قىتاي باسشىلارى ەلدى بەس جىلدان ەكى كەزەك باسقارىپ كەلدى. سوڭعى ايلاردا شي جينپيڭ قىتاي ىشىندە تەڭدەسسىز بەدەلگە يە بولدى. كونستيتۋتسيالىق وزگەرىس جاسايتىن بولسا ەكىنشى وكىلەتتى مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن دە جالعاستى ەل بيلەۋىنە بولادى.

شىن مانىندە قازىرگى قىتاي باسشىسىنىڭ بۇل ويى قازان ايىندا وتكەن قكپ قۇرىلتايى كەزىندە دە انىق بايقالعان. سول كەزدە داعدى بويىنشا ول وزىنەن كەيىن بيلىككە كەلۋى مۇمكىن دەگەن ادامداردى كورسەتپەدى جانە قكپ تاريحىنداعى تەورەتيك رەتىندە باعالانىپ، «شي جينپيڭ يدەياسى» قكپ جارعىسىنا ەندى. قحر باسشىسىنداعى ەڭ ماڭىزدى بيلىك تىزگىنى بولسا قكپ-نىڭ باس حاتشىلىعى. جەتەكشى پارتيانىڭ تىزگىنىن ۇستاعانى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعانى بولىپ سانالادى. اتالعان قادامنان كورىنگەندەي، شي پارتيانىڭ ءوز ىشىندە دە بيلىكتى ۇزاعىنان ۇستاۋعا نيەت ەتكەنى بايقالادى. جەكسەنبى كۇنى قىتايدىڭ رەسمي باق-تارى بۇل ۇسىنىستى شي جينپيڭ دە وڭ باعالاپ وتىرعانىن ايتتى. ەلدەگى تەلەارنالار ول تۋرالى ۇگىت-حابارلاردى كوبىرەك تاراتتى.

اقش-تاعى The Wall Street Journal باسىلىمىنىڭ حابارلاۋىنشا، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ رەسمي وكىلى جانە بۇل ۇسىنىستى جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى شي جينپيڭ ماۋ زىدوڭعا ۇقساعىسى كەلەدى دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن. سونىمەن بىرگە، قىتايلىق بىرقاتار ساياساتتانۋشىلار بۇل قادامنىڭ ىشكى كەلىسپەۋشىلىكتى كۇشەيتىپ جىبەرۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيتىنىن ايتادى.

شي جينپيڭ بيلىك باسىنا كەلگەننەن بەرى جۇرگىزگەن كەيبىر ساياسي رەفورمالارى مەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستە قىتاي بيۋروكراتياسىنىڭ نارازىلىعىنا ۇشىراماي قالمادى. دەسە دە ول ءوزىنىڭ ساياسي قارسىلاستارىن جەمقورلىققا قارسى كۇرەس ارقىلى جەڭىپ شىقتى.

قكپ-نىڭ كەزەكتى باستاماسى قىتايدا اۋقىمدى وزگەرىستەر جاساپ، ەلدەگى ساياسي جاعدايدى وسىدان 40 جىلداي ۋاقىت بۇرىنعى ماۋ داۋىرىنە كوبىرەك ۇقساتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. قازىر قىتاي ەكونوميكاسى ايتارلىقتاي جوعارى دەڭگەيدەگى دامۋ كورسەتكىشىندە تۇر جانە الەمدىك ەكونوميكامەن تىعىز بايلانىستا. سوعان قوسا، قىتايدىڭ ىشكى قوعامىندا ازاماتتاردىڭ جەكە ەركىندىككە دەگەن ۇمتىلىس بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قالىپتاسىپ كەلەدى.

بۇرىنعى ۆەنچۋرلىق كاپيتاليستەر بەلسەندىسىنىڭ ءبىرى ۋاڭ گوڭچۋان ءوزىنىڭ ۆيچات (Wechat جەلىسىندە پىكىر ءبىلدىرىپ، قحر توراعاسى بۇل باستامانى كەرى قايتارادى دەپ ۇمىتتەنەتىنىن ايتقان. ونىڭ ويىنشا، ەل توراعاسىنىڭ وكىلەتتىلىك مەرزىمىنىڭ ۇزارۋى قىتايلىق ساياسي مادەنيەتتىڭ ناشارلاۋى بولىپ سانالادى. قىتايداعى الەۋمەتتىك جەلى تۇتىنۋشىلارى سوڭعى كەزدە پاراقشالارىنا ەرتەدەگى قىتاي كورولدەرىنىڭ تونىن كيگەن ۆينني پۋحتىڭ (مۋلتفيلم كەيىپكەرى) سۋرەتتەرىن كوپتەپ شىعارۋدا. سەبەبى قىتايلىقتار وسى ءبىر مۋلتفيلم كەيىپكەرىن قىتاي باسشىسى شي جينپيڭگە ۇقساتادى.

كەزكتى ۇسنىس قابىلدانسا بۇل 1982 جىلدان بەرگى بەسىنشى رەتكى كونستيتۋتسيالىق وزگەرىس بولماق. ۇسىنىس سونداي-اق، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى باقىلاۋعا ارنالعان وكىلەتتىگى زور كوميسسيا قۇرۋدى دا العا تارتقان. ول جەمقورلىققا قارسى ۇلتتىق اگەنتتىك دەپ اتالادى. ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل كوميسسيا شي ءجينپيڭنىڭ ساياسي قارسىلاستارىمەن جانە ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىن تىزگىندەۋگە مۇمكىندىك بەرمەك ەكەن. بۇل كوميسسيانىڭ قاراۋىلىنا كوبىندە كىشى دەڭگەيدەگى ۇكىمەت كادرلارى ءىلىنۋى مۇمكىن.

جاقىندا، قىتاي باسشىسى ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامى ۋاڭ چيشاندى قۇزىرەتتى بيلىككە قايتا تاعايىنداپ، ەڭ ماڭىزدى ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋدى تاپسىردى. قىتاي بيلىگىنىڭ ىشىندەگى اۋقىمدى وزگەرىستەر كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى. شي جينپيڭ بيلىك ءداۋىرى قىتايدى ۇلكەن بۇرىلىسقا باستاعانى انىق. دەگەنمەن، بۇل بۇرىلىستىڭ بولاشاعىن بولجاۋ قيىن.

“The Qazaq Times”